Ён шмат разоў быў героем рэпартажаў — і тады, калі ладзіў свае непаўторныя пэрформансы, і калі зазнаваў рэпрэсіі за грамадзянскую пазыцыю, і калі вяртаў да жыцьця творы старажытнага мастацтва, пісаў іконы ці ствараў партрэты тых, каго лічыў вартым.
Ніжэй — выбраныя цытаты Алеся Пушкіна з эфіру і сайту Радыё Свабода.
«У нас ёсьць свая школа іканаграфіі»
«Калі я заходжу ў менскія храмы Рускай праваслаўнай царквы, бачу там шаблёны і калькі з маскальшчыны, вось з таго чыста дамангольскага пэрыяду расейскія кананічныя росьпісі: Андрэй Рублёў, Феафан Грэк. Я, аднак, падыходзіў да мастацтва з таго пункту погляду, што ў нас ёсьць свая школа іканаграфіі, ёсьць свая школа манумэнтальнага мастацтва. Таму я на аснове бізантыйскага канону ўсё такі маляваў ў духу, які мы бачым у манаграфіях, напрыклад, Надзеі Высоцкай: „Беларускае тэмпэрнае мастацтва 14-16 стагодзьдзяў“. Вось, свая школа, своеасаблівыя народныя твары сьвятых, дэталіроўка, дэкор адзеньня, арнамэнты, надпісы абавязкова па-беларуску. Гэта ўсё нашае» (сьнежань 2000).
«Лукашэнка — гэта ёсьць акупацыя»
«Я хачу, каб над намі не было акупантаў. І Лукашэнка — гэта ёсьць акупацыя. Таму я прыйду сюды. Мы ідзём зь верай, мы ідзём з пустымі рукамі, мы ідзём з гарачымі сэрцамі, каб адстаяць сваю незалежнасьць ад расейскай акупацыі» (жнівень 2001).
«Мне больш павераць, калі я буду ісьці босым па сьнезе»
«Гэта ня трэба разумець як мазахізм. Маўляў, нехта сьцябае сябе плёткай, а вось Пушкін зь мянтамі валтузіцца, кроў сабе пускае й ходзіць па Віцебску босым у васьміградусны мароз. Не. Я праваслаўны артадокс. І гэта ляжыць у аснове таго, што я не шкадую сябе. Бо сказана ў Бібліі: „Пакутамі амыюся й пакутамі абялюся“. Мне больш павераць, калі я буду ісьці босым па сьнезе і лягу сам, а не пакладу манэкен ці падсьцялю саломкі там, дзе трэба паваліцца. Мне раілі прагматычныя людзі — навошта табе ўласная кроў? Вазьмі купі на рынку кроў для крывяных каўбасаў і зробіш той самы пэрформанс. Я не пагадзіўся, бо гэта быў бы падман гледача. А гэта будзе кроў аўтара — зусім іншы канцэптуальны акцэнт робіцца. Толькі вера і нейкая ўсходняя ўтрапёнасьць і робяць зь мяне гэтую бяду — мастака-пэрформэра» (ліпень 2002).
«Мой усьвядомлены выбар: жыць на сваёй радзіме»
«Асноўнае адрозьненьне правінцыі ад горада — нясьпешнасьць і сапраўднасьць жыцьця. І каб я жыў у горадзе, я быў бы, напэўна, больш кан’юнктурны чалавек. А ў правінцыі я старамодны, я назіраю зводдаль. І гэта мой усьвядомлены выбар: жыць на сваёй радзіме, дзе жыў прадзед, дзе жыве бацька... Мне падабаецца бачыць сваю старэнькую маці, думаць пра сьвятога Мікалая, пра сваю цяжарную жоначку, думаць, як усё гэта намаляваць. Я люблю хадзіць у лес. У лесе — прыродным храме — і молісься, і адпускаеш сам сабе грахі, і спадзяесься на нешта, і марыш» (люты 2004).
«Ціхая нясьпешная праца на сваёй дзялянцы — гэта наша вельмі абгрунтаваная і сур’ёзная воля»
«Ня трэба аб’ядноўвацца, ствараць рухі на нацыянальнай глебе, нейкія кааліцыі палітычныя. Хутчэй за ўсё, ціхая нясьпешная праца на сваёй дзялянцы — гэта і ёсьць наша вельмі абгрунтаваная і сур’ёзная воля, каб Беларусь жыла. Я аптыміст. Цяпер настолькі пайшло нацыянальнае жыцьцё ўшыркі і ўглыбкі, што мы можам цалкам аўтаномна на сваім полі дзейнасьці рабіць нацыянальную справу, і не за гарамі вынік — я ў гэтым упэўнены. Марна зьбіраць непадобных адзін да аднаго людзей. Гэта крывадушна, калі людзі клянуцца, зьбіраюцца на кангрэсы, а потым ідуць сваім шляхам. У той жа час фармаваць маладыя душы паходамі, зборамі, сэмінарамі — гэта неабходна, гэта павінна быць, гэта павінны рабіць партыі, ТБМ, грамадзкія аб’яднаньні, скаўты, гэтую працу сыстэматычна трэба некаму рабіць прафэсійна. Бо дзяржава гэтага ня робіць» (лістапад 2008).
«Беларускія мужчыны сталі баязьліўцамі»
«16 гадоў кіраваньня Лукашэнкі зрабілі тое, што нашы беларускія мужчыны сталі баязьліўцамі. Міліцыянты крупскія ня ведалі ж, што за плячамі ў мяне пасьля службы ў войску 28 сутак гаўптвахты за пазастатутныя ўзаемаадносіны. 28 сутак ваеннай гаўптвахты Кундуза і Кабула ў Аўганістане — гэта не 13 сутак крупскага ізалятару... Але вернемся да праблемы беларускага мужчыны. Вось калі б табе далі адзін раз дубінкаю, раззлаваўся б і пайшоў у наступ! Але чамусьці 80% беларускіх мужчынаў пры болі, пры страху даюць на пяту. Вось праблема беларускай нацыі, праблема беларусаў. Чачэнцы-мужчыны, азэрбайджанцы-мужчыны так сябе не паводзяць» (сьнежань 2010).
«У 1991 годзе тата атрымаў рэабілітацыю, залічылі гэта ўсё ў працоўныя гады»
«Тата мой у вайну служыў у паліцыі, ахоўваў мост. У яго быў выбар: ці на работу ў Германію, ці ў паліцыю. Хто не хацеў, тыя цікалі ў лес. А яму 17 год, адзін сын у бацькоў — ну і пайшоў у паліцыю. Потым, калі ўжо прыйшлі савецкія войскі, ён спакойна паехаў у Менск вучыцца, паступіў у фінансавы тэхнікум і адвучыўся год. Сусед-партызан напісаў: „Як так, ён жа служыў у паліцыі, калябарацыяніст — а вучыцца ў Менску, прыяжджае, прывозіць баранкі бацькам. Куды глядзяць пэўныя органы?“ Яго прыйшлі і арыштавалі проста ў аўдыторыі, пасадзілі ў вагон — і ў Чыту. І ў Чыце быў суд па 58-м артыкуле — „измена родине“. І ўсе гэтыя гады — з 1949-га па 1955-ты — ён адбываў на Сахаліне на рудніках. Чаму гэта цікавая акалічнасьць? Таму што ў 1991 годзе тата напісаў афіцыйную скаргу. Пракуратура Чыцінскай вобласьці даслала запыт у Маскву. З Масквы прыехалі два кагэбісты і апыталі ўсіх пажылых людзей — чым займаўся Пушкін у часы Другой усясьветнай вайны: ці ня кідаў дзяцей у калодзеж, ці не расстрэльваў габрэяў... Усё ўдакладнілі, і ў 1991 годзе тата атрымаў рэабілітацыю, залічылі гэта ўсё ў працоўныя гады, пералічылі пэнсію. Выплацілі два мільёны рублёў. Ён карову купіў і ровар, і далі кніжачку, з гербам „Пагоня“ яшчэ тады, пра „необоснованно репрессированных в период 1930–50 гг“. Можна было езьдзіць бясплатна ў мясцовым аўтобусе» (лістапад 2011).
«Рэпрэсіі могуць распачацца ў любы час»
«Дзяржава ў нас застаецца нэасталінскай і рэпрэсіі ў нас могуць распачацца ў любы час» (лістапад 2012).
«У пэўны час трэба выходзіць на Плошчу больш актыўна»
«І асьветніцтва патрэбнае. Але што я з кнігай Адамам Станкевіча магу сказаць 25-гадоваму наркаману, які проста тупа сьмяецца зь беларускага слова? Як яму несьці асьвету, духоўнасьць, прошчу? У яго проста гамэрычны рогат будзе. Адгукаюцца на нашы заклікі толькі душы генэтычна блізкіх нам людзей. Са мной сядзеў адзін расеец, які 17 гадоў пражыў у Беларусі. Ён мне так і заявіў, што я павінен зь ім гаварыць па-расейску. Я адказаў, што Беларусь — мая зямля, беларускамоўны Пушкін тут — рэальнасьць, таму ён павінен цярпець. Асьветніцтва, вядома ж, патрэбнае, але ў пэўны час трэба выходзіць на Плошчу больш актыўна» (сьнежань 2012).
«Дзяржава не прызнае людзей, якія стаялі каля вытокаў незалежнасьці»
«Будзіць памяць пра бязьвінна рэпрэсаваных у Беларусі зьяўляецца адміністрацыйным парушэньнем, якое цягне за сабой пакараньне. Дзяржава, па сутнасьці, не прызнае тых бязьвінна рэпрэсаваных маладых людзей, якія стаялі каля вытокаў незалежнасьці. Бо ў Расьціслава Лапіцкага, да прыкладу, быў асноўны пасыл — «Жыве незалежная Беларусь». Змагар за незалежнасьць Беларусі Расьціслаў Лапіцкі дзяржавай не прызнаецца. А мастакі, якія будзяць памяць пра рэпрэсаваных, перасьледуюцца ў адміністрацыйным парадку» (люты 2013).
«Зьбіраюся жыць доўга»
«Я зьбіраюся жыць доўга. Дзеткі мае любяць беларускую мову. Над хатай — бел-чырвона-белы сьцяг. Купальле, Каляды ладзім. Вось гэтымі стваральнымі рэчамі, сваімі творамі хачу як найдаўжэй і паболей проста парадаваць людзей» (сакавік 2013).
«Творчасьць Васіля Быкава — найважнейшы прыклад сумленнага служэньня мастацтву»
«Як для творчага чалавека, для мяне жыцьцё і творчасьць Васіля Быкава — найважнейшы прыклад сумленнага служэньня мастацтву. Не крывіць душой. Зь любімых герояў — канечне, мне падабаецца Сотнікаў, канечне, мне падабаюцца вобразы Петрака і Сьцепаніды. І мне вельмі падабаецца аповесьць „Жоўты пясочак“. Гэта капітальная рэч, цэлая алегорыя, цэлы апокрыф пра сёньняшні дзень. Як, у якой форме мастацкай паказана, што мы самі сваімі рукамі паслухмяна капаем сабе магілу. Як гэта актуальна цяпер — „Жоўты пясочак“! І надзвычай важнае ягонае выслоўе — няхай за вамі, моцнымі сьвету гэтага — перамога, але справядлівасьць і праўда — за намі» (чэрвень 2013).
«Вы прыдумаеце чарговы бязглузды загад забіваць!»
«Тая вайна (СССР у Аўганістане — рэд.) была захопніцкай, і ганарыцца ўдзелам у ёй ні ў якім разе нельга. Рабіць з загінулых «аўганцаў» герояў? Я катэгарычна супраць. .... Я аднойчы схадзіў на Востраў сьлёз. Паслухаў Мар’яну Шчоткіну, Жадобіна — яны не прамаўляюць на беларускай мове, яны гавораць штампамі: «Они выполнили приказ». Зноў жа, маецца на ўвазе, што і мы выканаем іх загад, што б нам ні загадалі... Памятаю, як яшчэ ў 1989 годзе нас, 400 «аўганцаў», выклікалі ў менскі Першамайскі райкам партыі і ўручалі мэдалі ад імя аўганскага народу, дыплёмы ганаровага ваеннаслужачага. Я тады адмовіўся ад узнагароды. Сказаў: вы нас заўтра пашлеце ў Талін ці Тбілісі, прыдумаеце чарговы бязглузды загад забіваць! Я адмаўляюся і ня буду такія загады бяздумна выконваць» (люты 2014).
«Мастацтва мусіць адцягваць увагу чалавека ад вайны»
«Роля мастака — антымілітарная, антываенная. Нельга забіваць адзін аднаго дзеля розных перакананьняў. Трэба ў любых умовах дамаўляцца і мірна суіснаваць. Мастацтва мусіць адцягваць увагу чалавека ад вайны» (люты 2016).
«Ня бачу трывалай незалежнасьці Беларусі»
«Калі б нашае насельніцтва перастала скарачацца. Калі б я, беларус, ня быў пабіты расейцамі ў Крупках за маю мову і каб улада ня стала на іх бок. Калі б заробак у „Белрэстаўрацыі“ быў хаця б тысяча даляраў. Калі б усё гэта было так, то я б яму (Лукашэнку — рэд.) у жніўні завёз тачку ружаў і паклаў табліцу „За 26-гадовую плённую працу. Дзякуй“. Але я нічога гэтага ня бачу. Ня бачу найперш трывалай незалежнасьці Беларусі. Так, калі б я завёз тачку гною Кадыраву, то ён бы мяне ўжо згнаіў. Так, я магу хадзіць па вуліцах Менску ў вышывынцы. Але мой сон усё роўна неспакойны — што калі заўтра я прачнуся ў Беларусі ў складзе „союзного государства“. І менавіта таму я не завязу тачку ружаў Лукашэнку» (чэрвень 2020).
«Ну што ж, я вам патрэбны, вось ён я, бярыце»
«Міністар замежных спраў Украіны Дзьмітро Кулеба прапаноўваў застацца, ня ехаць у Беларусь. Дырэктарка „Арсэналу“ Алеся Астроўска-Люта казала: заставайцеся, будзем рабіць палітычны прытулак. Я сказаў, што паеду дахаты. Калісьці Пушкін босы хадзіў па Віцебску (пэрформанс, прысьвечаны Ясафату Кунцэвічу, які ладзіў раней мастак. — РС), насіў крыж Ясафата Кунцэвіча, вось узваліў той крыж і нясу дагэтуль. Ясафат Кунцэвіч нікуды ня бегаў, не хаваўся ў падземны ход пад Дзьвіну, не ўцякаў у лёхі базыльянскіх муроў, а выйшаў на ганак і сказаў: „Ну што ж, я вам патрэбны, вось ён я, бярыце“. Яго секанулі па лбе бердышом, звалілі, і ўсё» (сакавік 2021).
«Вясёлыя і сумныя дні, якія зьнесьлі хвалі Бабра... Увы, назаўжды...» (Верш, дасланы жонцы з турмы)
«А воды Бабра, нашай вялікай ракі, што сплывае
ля хаты на гарушцы — ужо колькі тысяч год
бягуць і бягуць на Захад (а не на Ўсход!)
Слаўных герояў справы зносіць іх вечны паток...
Зь імі — і зло, і дабро — нічога ня вернецца назад...
Толькі берагі і ўначы, і ўдзень неўміруча стаяць...
А мы на сваёй гарушцы, разам з гасьцямі,
давай расьсьцілаць дастархан...
і за глякам гарэліцы, ці восеньню, ці ў вясно-
вы вечар, з канапкамі
з фаршмакам і цыбуляй — што ты
зробіш з простым чорным
хлебам —
і гэтага дастаткова будзе! — Ня гэта галоўнае,
бо весела і радасна, з цудоўнай кампаніяй —
тых, хто з ахвотай да нас завітае —
і ў размове простай і шчырай
Весела будзем успамінаць нашага жыцьця
вясёлыя і сумныя дні, якія зьнесьлі хвалі Бабра...
...Увы, назаўжды...» (восень 2021).
