Час, калі ўдарам міліцэйскага бота будуць выбітыя дзьверы апошняй недзяржаўнай арганізацыі, ужо блізка. Разгромлена іх за апошнія месяцы, паводле розных падлікаў, каля 300. Яшчэ дзясятак-другі чакае сваёй чаргі: хто ўжо атрымаў позвы і папярэджаньні, каму прызначаны суды аб ліквідацыі. А хто, не чакаючы арыштаў і ператрусаў, сабраў рэчы і выехаў з краіны. Няма сумневу, што да рэфэрэндуму ўся пляцоўка «трэцяга сэктару» будзе зачышчаная да бляску. Што ўзьнікне на яе месцы?
Тэлефануе знаёмы, які даўно займаецца дапамогай беспрытульным жывёлам, пераважна кінутым сабакам і катам. У трывозе і роспачы: прыходзілі зь міліцыі, апытвалі. З раённай адміністрацыі прыслалі папярэджаньне: нейкую справаздачу своечасова ня здаў. Пагражаюць ліквідацыяй. «Няўжо сапраўды закрыюць? За што?», — трывожыцца чалавек. І што цяпер рабіць з гадаванцамі? Хто іх возьме? І чаго чакаць самому, калі наўкол толькі і чуеш: таго арыштавалі, таго пасадзілі, той ледзь уцёк.
Санкцыя на зьнішчэньне
Яшчэ некалькі месяцаў таму здавалася, што «зачыстка» ўсё ж ня будзе татальнай. Што прыменяць нейкія асаблівыя падыходы да тых, хто ня мае ну абсалютна ніякага дачыненьня да палітыкі — абаронцаў жывёлаў і птушак, фондаў дапамогі дзецям, інвалідам, беспрытульным.
Надзея была слабая. На пачатку кастрычніка і яна зьнікла. Што такое грамадзянская супольнасьць у цяперашнім разуменьні ўлады? Вычарпальнае азначэньне прагучала з вуснаў Аляксандра Лукашэнкі на пачатку кастрычніка падчас нарады ў ягонай адміністрацыі:
«Што такое грамадзянская супольнасьць у Беларусі? Надышоў час прыняць закон і прапісаць, што наша грамадзянская супольнасьць — гэта не НДА, НКА і іншая дрэнь. У нас ёсьць грамадзкія арганізацыі, і прама напісаць — якія. Што ў нас ёсьць прафсаюзы, што ў нас ёсьць саюз моладзі, вэтэранскія, жаночыя арганізацыі, тыя, якія сябе паказалі як сапраўдная грамадзянская супольнасьць».
«НДА, НКА і іншая дрэнь» — гэта ў цяперашніх умовах прамоўленая гэтай асобай ня проста думка, гэта і абвінавачаньне, і прысуд. Незалежна ад таго, чым вы займаліся ў папярэднія гады — забясьпечвалі інвалідаў пратэзамі і інваліднымі каляскамі, дамагаліся будаўніцтва ачышчальных збудаваньняў на рэках ці абаранялі рэдкія віды матылькоў і птушак — у разуменьні ўлады вы «рассаднікі заходніх каштоўнасьцяў», «знаходзіліся на ўтрыманьні заходніх грантадаўцаў, якія проста так грошай не даюць», а значыць, «займаліся падрыўной дзейнасьцю» (у двукосьсі — цытаты з газэты «СБ. Беларусь сегодня» на тэму недзяржаўных арганізацый).
Рытуальныя рухі Міністэрства юстыцыі, раённых адміністрацыяў і судоў у выглядзе рассылкі папярэджаньняў, пошуку фармальных падстаў для закрыцьця, збору даведак і справаздач і нават нібыта сур’ёзных судовых разглядаў выглядае сёньня празьмерным бюракратычным марнатраўствам. Недзяржаўных арганізацый — сотні. І дзеля кожнай арганізоўваць судовае вядзеньне, калі загадзя вядома, чым усё павінна скончыцца?
Бессэнсоўнасьць гэтай гульні ў юрыспрудэнцыю, здаецца, стала ўрэшце відавочнай і самому рэжыму. Таму неўзабаве зьявіцца закон, у якім, пэўна, будзе адразу пададзены вычарпальны сьпіс грамадзкіх арганізацый, якія маюць права на жыцьцё. Як гэта можна выглядаць? Прыблізна гэтаксама, як у Канстытуцыі СССР 1977 году. Артыкул 6 — пра панаваньне КПСС, якая адна мае права кіраваць. Артыкул 7 — пра грамадзкія арганізацыі (афіцыйныя прафсаюзы, камсамол, спажывецкія каапэратывы), якія маюць права ўдзельнічаць у грамадзкім жыцьці пад кіраўніцтвам партыі. І ўсё, болей ніякіх «НДА, НКА ды іншай дрэні». Поўная, дыстыляваная ідэалягічная чысьціня.
Залежныя і жабрацкія
Вядома, нейкія грамадзкія суполкі ў Савецкім Саюзе існавалі. ДОСААФ, таварыствы аховы помнікаў, рыбаловаў, паляўнічых, кнігалюбаў і нават Таварыства выратаваньня на водах. Але ўсе гэтыя і падобныя таварыствы — толькі з блаславеньня і пад пільным кантролем партыйных камітэтаў. І, зразумела, безь ніякай самадзейнасьці і замежнага фінансаваньня. А паколькі сама ўлада ўтрымліваць іх не хацела, то разьлічваць яны маглі пераважна на «добраахвотна-прымусовыя» ўнёскі. І хадзілі гэтыя «таварыствы» з працягнутай шапкай па арганізацыях, інстытутах, школах, выбіваючы з дапамогай начальства і настаўнікаў па 30 капеек са злосных студэнтаў і школьнікаў, якія гэтыя 30 капеек, вядома ж, хацелі патраціць на марозіва і кіно, а не на «садзейнічаньне арміі, авіяцыі і флёту».
Што будзе прыблізна гэтак жа, ужо паказаў досьвед ажыўленага нябожчыка — пераемніка ленінскага камсамолу. Рэанімуючы яго, улада, відавочна, разьлічвала на тое, што стане як пры СССР: камсамольцы будуць утрымліваць сваю арганізацыю за кошт уласных жа ўнёскаў. Аднак так проста не атрымалася. Чальцы БРСМ чамусьці ўпарта ня хочуць адлічваць працэнт ад уласнага заробку. Прынамсі, грошай, сабраных у добраахвотна-прымусовым парадку, не хапае нават на самаабслугоўваньне і самавыжываньне. У выніку БРСМ ужо каторы год фактычна на ўтрыманьні дзяржавы. За дзесяць папярэдніх гадоў арганізацыя атрымала з рэспубліканскага бюджэту больш за 50 мільёнаў даляраў. І штогод гэтае ўтрыманства толькі ўзрастае.
Пра гэты бок камсамольскага і партыйнага жыцьця адкрыта гаварыць з чыноўніцкіх трыбунаў не прынята. Але сёе-тое ўсплывае. На той жа нарадзе Аляксандар Лукашэнка даў вычарпальную ацэнку «дасягненьням» БРСМ і Белай Русі:
«У гэтым пляне чакаю якасных, уражальных зьменаў. Ідэалягічныя праблемы і прабелы вы ведаеце. Ушчэнт правалена праца з грамадзкімі арганізацыямі. У першую чаргу такімі, як БРСМ, „Белая Русь“».
Кепскія навіны для «Белай Русі» і БРСМ: калі дойдзе да поўнай рэанімацыі савецкай мадэлі «партыйнага і грамадзкага жыцьця» (а менавіта да вяртаньня такой мадэлі беларускі рэжым крочыць зараз сямімільнымі крокамі), то плаціць за права займацца ідэалягічным абслугоўваньнем улады давядзецца самім партыйцам і камсамольцам. І адлічэньні могуць быць немалыя. Калі арыентавацца на савецкі досьвед (а цяпер гэтая арыентацыя відавочная і татальная), то пералічэньні ў партыйную казну павінны складаць у залежнасьці ад даходу партыйца да 3 працэнтаў заробку.
Такім чынам, чыноўніку сярэдняй рукі, якому налічваюць цяпер каля 3000 рублёў, давядзецца, апроч падаткаў, штомесяц аддаваць яшчэ каля сотні рублёў за сваё сяброўства ў «Белай Русі» ці БРСМ. Ня ўпэўнены, што гэта выкліча вялікі энтузіязм у шэрагах партыйцаў і камсамольцаў. Калі з чыноўнікаў і спэцслужбістаў «стрэсьці» гэтыя грошы яшчэ так-сяк магчыма, то з шырокім працоўным людам, зацягнутым у шэрагі дзеля масавасьці, можна прадбачыць вялікія праблемы.
Вяртаньне ў СССР
Беларусь вяртаецца на 35 гадоў назад — у той пэрыяд, калі любая грамадзкая ініцыятыва магла існаваць толькі са згоды і пад кантролем пільнага ідэалягічнага начальніка. Тыя дзясяткі тысяч людзей, якія па ўсім сьвеце шукалі спонсараў дзеля таго, каб у беларускіх інвалідаў былі зручныя вазкі, каб безнадзейна хворыя і самотныя старыя мелі прытулак, каб кінутыя жывёлы не паміралі ад голаду на вуліцы, каб «чарнобыльскія» дзеці мелі магчымасьць выяжджаць за мяжу на аздараўленьне — усе гэтыя людзі, па сутнасьці, апынаюцца па-за законам. У іх ня будзе афіцыйна зарэгістраваных арганізацый, ім нельга будзе атрымліваць фінансаваньне з-за мяжы. (Што ўжо казаць пра праваабаронцаў, «нячэсных» журналістаў і «ня тых» пісьменьнікаў). Тэарэтычна ўсімі гэтымі сацыяльнымі праблемамі павінны будуць займацца чыноўнікі. Як яны імі займаюцца і як вырашаюць, калі не адчуваюць за сабой пільнага вока грамадзтва, здагадацца няцяжка. Досьвед тут багаты: тым, хто памятае савецкую рэчаіснасьць, расказваць ня трэба. Самы традыцыйны адказ на ўсе просьбы аб дапамозе: «У бюджэце на гэта грошай няма». А каб сацыяльныя язвы ня кідаліся ў вочы — падкантрольнай прэсе (а іншай у краіне хутка ўжо не застанецца) будзе забаронена пісаць пра зьявы і заганы, якія могуць кінуць цень і выклікаць сумнеў у бязгрэшнасьці начальства. І будзе, як у вядомай показцы савецкага часу, апублікаванай калісьці «Литературной газетой»:
Наша Родина прекрасна
И цветет, как маков цвет.
Окромя явлений счастья
Никаких явлений нет.
Думкі, выказаныя ў блогах, перадаюць погляды саміх аўтараў і не абавязкова адлюстроўваюць пазыцыю рэдакцыі.
Ліквідацыя недзяржаўных арганізацый у Беларусі
У красавіку 2021 міністар замежных спраў Беларусі Ўладзімер Макей заявіў, што ў адказ на заходнія санкцыі ў Беларусі можа быць зьнішчана грамадзянская супольнасьць.
«Любое далейшае ўзмацненьне жорсткасьці санкцый прывядзе да таго, што грамадзянская супольнасьць, пра якую яны клапоцяцца, перастане існаваць. І гэта будзе, я лічу, абсалютна абгрунтавана ў дадзенай сытуацыі», — сказаў Макей.
22 ліпеня Аляксандар Лукашэнка заявіў пра зачыстку недзяржаўных арганізацый.
«Так і ўрад, і МЗС пабеглі за „дэмакратыяй“ і пастваралі ў нас (хай Макей ізноў ня прыме на свой рахунак, гэта і да яго яшчэ было, яму гэта ў спадчыну дасталася, трэба цяпер разграбаць), і мы атрымалі пад 2 тысячы на невялікую краіну НДА, НКА, бандытаў і замежных агентаў. Ну і што, дэмакратыю атрымалі?»
«Ідзе зачыстка. Вы думаеце, гэта проста? Там ужо тысячы людзей працуюць, нашых людзей, і ў асноўным з павернутымі, прамытымі за чужыя грошы мазгамі», — сказаў Лукашэнка.
30 ліпеня Лукашэнка заявіў, што «пад выглядам дабрачыннасьці некамэрцыйныя арганізацыі адпрацоўваюць чужую палітычную замову». Ён сказаў, што розных недзяржаўных фондаў, прыватных установаў, праваабарончых арганізацый у Беларусі было паўтары тысячы.
«У выніку праведзеных мерапрыемстваў выдзелена 185 дэструкцыйных структураў, якія нясуць патэнцыйную пагрозу нацыянальнай бясьпецы, у тым ліку прадстаўніцтва замежнай некамэрцыйнай арганізацыі, 71 рэспубліканскае і мясцовае грамадзкае аб’яднаньне, 113 установаў», — сказаў Лукашэнка на нарадзе з чыноўнікамі.
Зь сярэдзіны ліпеня адбываецца масавая ліквідацыя недзяржаўных арганізацыяў па ўсёй краіне. Пад пагрозай існаваньне дзясяткаў асьветніцкіх, праваабарончых, дабрачынных, спажывецкіх, дасьледчых і іншых арганізацыяў. Прадстаўнікоў установаў затрымліваюць, праводзяць у іх дома і ў офісах ператрусы, арыштоўваюць рахункі.
Па стане на канец 2021 году ўлады ліквідавалі як найменей 275 НДА, яшчэ шэраг — у працэсе ліквідацыі ці пад яе пагрозай.
Праз год пасьля пачатку масавага ціску, у ліпені 2022 году, стала вядома, што ўлады ліквідавалі або давялі да самаліквідацыі 857 недзяржаўных арганізацый. А маніторынг Lawtrend на канец 2022 году паказаў, што за два гады грамадзкі сэктар Беларусі пазбавіўся ня менш як 1102 некамэрцыйных арганізацый.
Адной з галоўных падзей стала ліквідацыя незалежных прафсаюзаў у краіне. Лідэрам арганізацый прысудзілі вялікія турэмныя тэрміны.
Сярод зьліквідаваных арганізацый
- • Human Constanta
- • Беларуская асацыяцыя журналістаў
- • Беларускі Хэльсынскі камітэт
- • Гродна Лайф Медыя
- • Згуртаваньне беларусаў сьвету «Бацькаўшчына»
- • Зьвяно
- • Имена
- • Мова нанова
- • Офіс па правах людзей з інваліднасьцю
- • ПЭН-цэнтар
- • Прававая ініцыятыва
- • Саюз беларускіх пісьменьнікаў
- • Тэрыторыя правоў
- • Цэнтар прававой трансфармацыі
- • Экадом
- Таварыства беларускай мовы
- Дзіцячыя госьпісы ў Горадні і Віцебску
- Беларускі прафсаюз работнікаў радыёэлектроннай прамысловасьці (РЭП)
- Свабодны прафсаюз Беларускі (СПБ)
- Беларускі незалежны прафсаюз (БНП)
- Беларускі кангрэс дэмакратычных прафсаюзаў (БКДП)
2024 год. У апублікаваным 7 траўня аглядзе праваабарончай арганізацыі Lawtrend гаворыцца, што за пэрыяд пасьля прэзыдэнцкіх выбараў 2020 году і да канца красавіка 2024-га ўлады Беларусі зьліквідавалі ня менш за 1622 некамэрцыйныя арганізацыі. У працэсе прымусовай ліквідацыі знаходзілася ня менш за 1003 НКА, рашэньне аб самастойнай ліквідацыі прынялі сама меней 619.
