Ды ўсё ж мне хочацца папярэдзіць гэтую падборку нечым накшталт тлумачальнай запіскі.
Моцная суб’ектыўнасьць
Складаньне паэтычных падборак і анталёгій — занятак заўсёды моцна суб’ектыўны. У гэтым яго асноўная загана. Але адначасова — гэта і яго іманэнтная прыгажосьць, калі можна так выказацца.
Пакіньма «аб’ектыўнасьць» і «рэпрэзэнтатыўнасьць» паэтычных падборак і ранжыраў школьным ды ўнівэрсытэцкім праграмам літаратуры. На ўзроўні непрымусовага чытаньня паэзіі выбар заўсёды застаецца справай глыбока асабістай і суб’ектыўнай. І дзякуй Богу.
Іначай кажучы — я паўтаруся — вінаваты ва ўсім толькі я адзін. Гэтая падборка зьяўляецца на сайце Радыё Свабода, але яна не прэтэндуе на адлюстраваньне паэтычных густаў нават маіх рэдакцыйных калегаў, ня кажучы ўжо пра іншых працаўнікоў карпарацыі RFE/RL (чытайце яшчэ агаворку наконт гэтай рубрыкі ў канцы тэксту).
Джон Бэрнсайд і музыка часу
Сфармуляваць загалоўную ідэю падборкі — музыка часу, якая нараджаецца з шуму штодзённасьці — натхніў мяне шатляндзкі паэт Джон Бэрнсайд (John Burnside, нар. 1955), кнігу якога я якраз чытаю. Летась Джон Бэрнсайд апублікаваў таўшчэзны том (500 старонак) пад назвай «The Music of Time. Poetry in the Twentieth Century». Задумаўшы напісаць «гісторыю паэзіі ХХ стагодзьдзя», Бэрнсайд прызнаецца да паразы, але адначасова абарочвае гэтую паразу ў сваю сілу. Паслухайце:
«…у сваім падыходзе я вырашыў адхіліцца ад акадэмічных аналізаў літаратуры і напісаць пра паэзію пачуцьцёва (responsively), то бок паразважаць пра вершы і паэтычныя ідэі як пра нешта, што напаўняе ня толькі „разумовае жыцьцё“, але і маё ўласнае штодзённае існаваньне. Бо якраз тут паэзія працуе найлепш, якраз у тым, што Рэндал Джарэл называе „надзённасьцю жыцьця“. Тое, чаго паэты, якіх я тут абмяркоўваю, дасягнулі перад абліччам грамадзкага гвалту, хуткіх зьменаў, дэградацыі навакольнага асяродзьдзя і мэханізацыі амаль усяго, складае трывушчую культуру (нават калі гэта культура меншасьці), у якой належная ўвага да штодзённага і да „ірацыянальнага“ (красы, напрыклад, або пачуцьця зьдзіўленьня) супрацьстаіць ня толькі празьмерна мэханістычнаму ладу думаньня, але і стварае падставу для чагосьці, што можна назваць навукай прыналежаньня...».
Прыгожа, праўда? Дык яшчэ крыху Джона Бэрнсайда:
«…зацікавілі мяне найбольш паэты, якія паставілі сабе за мэту ператварыць какафонію [сьвету] у пэўны від новай музыкі з шырэйшым ахопам, тыя паэты, якія, робячы гэта, стварылі новыя сугуччы, новыя формы і новыя спосабы бачаньня. І хоць паэзія як сфэра актыўнасьці не патрабуе ніякага зьнешняга, а ўжо напэўна ніякага грамадзкага апраўданьня (як не патрабуюць яго астраномія, танцы ці супольныя сьпевы), то скажу тут яшчэ, што, падобна як музыка па-свойму надае сэнс шуму, паэзія па-свойму ўпарадкоўвае досьвед, надае сэнсоўны парадак пражытаму часу…».
Мяне ў дадатак зацікавіла ўпамінаньне аўтарам Рэндала Джарэла і яго «надзённасьці жыцьця» (the dailiness of life), пра якога і пра што я раней ня чуў. Я пагугліў: Рэндал Джарэл (Randall Jarrell, 1914–1965) — амэрыканскі паэт і празаік. «Надзённасьць жыцьця» згадваецца ў ягоным вершы пад назвай «Well Water» («Вада са студні» або «Крынічная вада»). Я знайшоў і прачытаў гэты верш. І зразумеў, што ён адзін, без цытатаў з Джона Бэрнсайда, мог бы паслужыць як уводзіны або як эпіграф да гэтай падборкі. Ня мог не перакласьці. Калі ласка:
Рэндал Джарэл
Крынічная вада
«Надзённасьцю жыцьця» адно дзяўчо назвала
(Дадаючы свой клопат да твайго. Гаворачы:
«Калі ты ўстаў, дык, можа…». Просячы цябе
схадзіць, куды хадзілі й ходзяць) крынічную ваду
З старой падземнай студні на дне сьвету.
Помпа, якой пампуеш з той крыніцы, заржавела
І ледзь варушыцца, як недарэчная вавёрка ў коле.
Нямоглая вавёрка круціцца паволі, скрозь сонечныя
і няўмольныя гадзіны дня. Але часамі
Кола зварухнецца пад сваім цяжарам, і заржавелая
Труба апырскае твой упацелы твар чысьцюсенькай
вадою, якой жа прахалоднай! а ты падставіш прыгаршчы
Й спатоліш смагу надзённасьцю жыцьця.
Так. А цяпер пойдуць нашыя. Да нашых я залічваю ня толькі тых, хто піша або пісаў па-беларуску, але і тых, хто па-расейску, на ідышы і па-падляску. Як будуць біць, дык каб прычына была не адна :)
Мойшэ Кульбак
(да 125-годзьдзя пісьменьніка)
(Fun «Velfiše lider», 1920)
Hej, hej, šver cu trogn hejx dem kop
dem bačuprinetn!
Un dos grobe harc dos šrajike - - -
Ix vel avek cum dorf dem ojsgemandolinetn
un af di felder, in di gertner di majike
a tanc ton hefkerdik, un trojerik, un štumerhejt —
a šraj ton, šrajen mit an otem a farxlinetn
fun jedn kust, fun hinter jedn bejt:
Hej, hej, šver cu trogn hejx dem kop
dem bačuprinetn!
Vajl s’klingen hunger-teg, vi kejtn blajike,
un s’zingen frejlex kejtn cu iberajorike…
Hej, hej, ot dos grobe harc dos šrajike
kert zix, vi a volfixe, in a brust a horike.
Ix vel avekjogn in vald af ale fir,
a tanc ton hefkerdik, un trojerik, un štumerhejt,
un funem krumen mojl dem ojsgeminetn
vet tejb arojsšrajen der vald fun mir:
Hej, hej, šver cu trogn hejx dem kop
dem bačuprinetn!
(З «Ваўчыных песьняў», 1920)
Гэй, гэй, цяжка несьці высока галаву
абчупрыненую!
І грубае сэрца крыкастае - - -
Пайду я ў вёску размандаліненую
і ў палі, і ў сады траўнёвыя
станцаваць свавольна, тужліва, маўкліва —
ускрыкнуць, крычаць захлынуўшыся
за кожным кустом, з-за кожнаe баразны:
Гэй, гэй, цяжка несьці высока галаву
абчупрыненую!
Бо зьвіняць галодныя дні, як цяжэзныя ланцугі,
і пяюць радасна ланцугі пра наступнагадовае…
Гэй, гэй, вось гэтае грубае сэрца крыкастае
варочаецца, як ваўчыха, у лахматых грудзях.
Я пабягу ў лес на ўсіх чатырох,
станцаваць свавольна, тужліва, маўкліва,
і з крывой звыродлівай пашчы
глуха выкрыкне з глоткі маёй сам лес:
Гэй, гэй, цяжка несьці высока галаву
абчупрыненую!
(пераклаў Сяргей Шупа)
Валянціна Аксак
Цёплая кроў
Захрасла ў шыпатым кустоўі —
нат на цалю хады
не расьцярэбіць яго.
Ані птушка ня ціўкне
ў цярновай аблозе,
ані вецер ня ўздыбіць
збагнелую цемрадзь,
не прадзярэцца да вопрадня голак
найгастрэйшы паўдзённы прамень
і ніхто на падмогу ня прыйдзе,
ня выбавіць з вусьцішных нетраў.
Смуродныя пашчы наўёвых хмызоў
паўсюдна ўпіваюцца ў целы,
але ўгледзела ўжо,
як з-пад іхных іклоў
барвянае штось
праточвацца пачало
і краплістай рабіць
зазімелую пустку.
Ручаінкі сям-там
капілярамі ціха
спрабуюць плысьці
з узгоркаў зьнямелых
у аорту застылай ракі.
Пад лёдам —
цёплая кроў.
Эдуард Акулін
Музыка
Жарсьці шал у абдымках кружачы,
прыгубіўшы пацір надзей,
ты хацела аддацца музыцы,
як начы аддаецца дзень…
Воз жаданьня сумненьнем грузячы,
не таймуючы хваль калень,
ты хацела аддацца музыцы,
нібы мору рака ў сухмень…
Зрэнкі рэўнасьці рысьсю вузячы,
эратычная, як зьмяя,
ты хацела аддацца музыцы, —
гэтай музыкай быў ня я…
Міхал Бараноўскі
* * *
віра віра
крычыць арханёл
Гаўрыла
героі ідуць без чаргі
за першым другі
страшны суд
клапатлівая праца
суд справядлівы
даруй нам
збаўца
Сабіна Брыло
* * *
когда твой ребенок
(который уже не ребенок)
найдет приглашенье на казнь
(что в обмен на букет
отцу его выдано было в покое роддома,
откуда он вас, переживших кошмар, забирал)
он спросит: но что же ты, мама, об этом молчала
ты скажешь: я думала, спрячу — и ты не найдешь
Дар’я Бялькевіч
* * *
Адчайная грэбля крытыкай і рыторыкай:
варта рушыць наперад альбо ня рыпацца?
Я ня грэбую выклікам, я не выграбаю.
Кагосьці прыбіла да берага, мяне проста прыбіла.
Бюракратычныя рыбы выпілі рэкі,
я выйшаў сухім з вады
і валаку па зямлі апошнія караблі
здаровага сэнсу.
Я ня буду даказваць, што я не сцыкло,
што гэта зь вясла сьцякло,
я пакажу вам шлях з варагаў у грэкі,
з ворагаў у зэкі, з зэкаў у героі.
Я рыхтую танец, я дастаў бубны,
чырві, пікі, таро, хай мне і нельга.
Я малюся Богу, Крышну і Буддзе
і ўсё роўна ня ведаю ні халеры, што будзе.
Калі мяне прызначалі, я не забаяўся.
Я — анёл Беларусі. І я зая**ўся.
Ганна Комар
* * *
Потым раскажам,
як мы выжылі, як змаглі,
што нас вяло на вуліцы,
што вяртала дадому,
за каго мы запальвалі
сьвечкі штовечар,
пра летапісы нашых жыцьцяў
у лістах зьняволеным,
як, ідучы па вуліцах, уздымалі вочы
на вокны, баючыся не далічыцца,
хто насамрэч перамагаў
у нашых снах
і куды мы сыходзілі па начах,
замест таго, каб кахацца.
Вольга Гапеева
* * *
калі пытаюцца колькі ведаю моваў
пачуваюся досыць няёмка
колькі б не ведала
здаецца галоўных яшчэ не адолела
адшукаць бы падручнік
па павучынай мове
мове стракоз
камянёў і чорных гагараў
па мове ровараў
і трысьнягу
па мове сьвятла і ценяў
мове сочыва размазанага па талерцы
і мове пылу
вось тады я б загаварыла
і можа нават штось пераклала б
зь лявандавай на чмяліную
або з вазёрнай на цагляную
Наста Кудасава
* * *
Я прашу тваёй літасьці, Госпад мой Дрозд,
мне муляе жыцьцё, бы няўпраўлены зьвіх:
мне і смоўж неўдасяж, і агрэст навырост,
я нікчэмны муляж, я драбнейшы за ўсіх.
Ні пачвара, ні блазан, ні зьвер, ні блюзьнер —
я пушынка бязглуздая ў воку тваім.
А зраблю толькі крок — асьляпляльны аер
кружыць голаў, як танец кружыў Наваі.
Неймаверны мой верас пячэ хараством
так, што дыхаць няможна — ірвуся па швах!
Забяры гэты дар, мне занадты твой дом!
Я ня ўмею тут жыць, я няздольны дзівак.
Я прашу тваёй літасьці, Госпад мой Бэз,
мне баліць гэты сьвет, яго веліч і бляск…
Дай мне голае поле — найлепшую з нэндз,
каб ляцець над зямлёй і маліцца за вас.
Уладзь Лянкевіч
* * *
сабака на вуліцы брэша
«гаў-гаў» — раве ў шчыліну акна мужык
а насамрэч на ўсю камэру
— гэта ратвэйлер
я тут сядзеў 7 гадоў таму
і ён жыў у гэтым жа двары
стары што капец
ня служыць даўно, на пэнсіі
але бачыш, не ўсыпілі
я зь ім размаўляю
гаў-гаў!
а я разумею,
што справа ня ў літасьці
пад небам ізалятара
ён адбывае пажыцьцёвае
мая жменя сутак
сьмеху вартая
нават аднаго
скуголеньня сабачага
ня вартая
Zoja Sačko
što četver na rynkovi
(fragmenty)
chodžu rozhledaju
čoho ne zhubiła
šukaju
ščytaj — vybiraj
jak na litrovi sioho-toho
dva złoty taniêj
a liter to na mieseciuv try
to za puv roku złoty štyry…
a čoho ž
oščendzaj — zberehaj
vybiraj
ličy — pereličuj
čy ijeć petnadceť velikich na kilo
čy maleńkich šysnadceť
vybiraj
oj okazija
ot i dopchajuś
(chaj i po plečoch
maska ž je pud borodoju)
za perecenoju promocijoju…
počti zadarmo
sebe pereceniu
i rabat zrobju na sebe
vybiraj
chočeš v pekło chočeš v raj
v rajovi zajasno — v očy kole
v pekłovi ťma ťmušča
a tut to poseredini zemla
i vesna ide cvitušča
Дзьмітры Строцаў
Серебрянка
вечер
прошёл благополучно
это в новых условиях главное
прочитали мы с Олей
потом пел Алесь на белорусском
все происходило в жилом микрорайоне
в зеленой котловине между высотками
от таниного комбика эхо гуляло
как в горах
Аня говорит
у тебя за спиной маячили тихари
звонили
а я видел только лица и лица перед собой
и людей становилось все больше и больше
потом подходили
благодарили
были знакомые
кто живет рядом
после чтения и пения пили чай
при фонариках
в духе первых христиан
в союзе любви
только не в катакомбах и на кладбищах
у себя во дворах
на прудах
и в парках
потому что мы
целый народ
и это наш город
Андрэй Хадановіч
* * *
Хлопцу радасьць — цырк і арэна,
дзе цыркач катуе сабак.
А пачуў, як сабаку дрэнна, —
і равеш над вершам, слабак.
У падлетка ўсё пад капірку,
толькі біўся нашмат люцей.
А над кнігай — рыдаў, бо ў цырку
імпэратар мучыў людзей.
Час ідзе, ты ўжо не падлетак
і даўно над кніжкай ня роў.
Ды ўсё болей наўкола клетак
і ўсё больш у клетках сяброў.
Як бы так напісаць пра краты,
пра свабоду, муры і турму,
каб усе дарослыя каты
заравелі, як над Муму?
Покуль сьвет, пякельны і боскі,
непісьменна кроіць душу,
расстаўляю кропкі і коскі,
і ня плачу,
проста пішу.
Юлія Цімафеева
«Варта» — суб’ектыўны агляд падзеяў у літаратуры ды, шырэй, у мастацтве і культуры. Думкі перадаюць погляды саміх аўтараў і не абавязкова адлюстроўваюць пазыцыю рэдакцыі.
