Зноў на календары 3 ліпеня — а значыць, краіна, чарговы раз апанаваная гонарам за ваенныя перамогі, павінна вітаць доблесныя ўзброеныя сілы і некалькі дзён трыюмфаваць, назіраючы, як дасягненьні айчыннага вайскова-прамысловага комплексу дратуюць сталёвымі гусеніцамі асфальт у цэнтры Менску.
На ганаровай трыбуне мы зноў убачым увешаных бліскучымі ўзнагародамі генэралаў, якія ня выйгралі ніводнай бітвы. І маладжавых «нібыта вэтэранаў», якія ў дзень заканчэньня вайны яшчэ не нарадзіліся ці былі немаўлятамі, і сярод чыіх ордэнаў і мэдалёў, калі ўважліва прыгледзецца, — ніводнай узнагароды часоў Другой усясьветнай вайны. І ўсё гэта — на тле бравурных вайсковых маршаў, яркіх сьвяточных салютаў, бразгатаньня вайсковай тэхнікі і стройных шарэнгаў вайскоўцаў у адпрасаванай уніформе.
Якія эмоцыі ўсё гэта можа выклікаць у тых, хто вайны ніколі ня бачыў? Ну, прынамсі, ня страх перад пагрозай новай вайны.
Чаму пасьля вайны 3 ліпеня і 9 траўня былі звычайнымі працоўнымі днямі
Цяпер ужо нямногія памятаюць, што дзень 3 ліпеня ў БССР ажно да пачатку 90-х гадоў ня значыўся ў шэрагу важных дзяржаўных сьвятаў і быў звычайным працоўным днём. Прыблізна гэтак жа было і з днём 9 траўня ў СССР: першыя 17 год пасьля вайны, ажно пакуль да ўлады не прыйшоў Брэжнеў (вялікі аматар узнагарод і юбілеяў), гэты дзень быў будзённы: ні пампэзных парадаў, ні шматтысячных шэсьцяў вэтэранаў, ні ўсеагульнай афіцыёзнай эўфарыі...Чаму? Ці не таму, што большасьць савецкага насельніцтва ў той час яшчэ памятала, чым насамрэч была апошняя вайна і якую рэальную цану за яе заплацілі? І трыюмфаваць тым людзям (нашым дзядулям і бабулям) не было асабліва з чаго.
Салдат, які не любіў успамінаць вайну
У той мясцовасьці, дзе я вырас (у Заходняй Беларусі), вэтэранаў вайны было ня надта шмат. У 1941-м савецкія ваенкаматы не пасьпелі правесьці мабілізацыю; у 1944-м пры мабілізацыі многія запісаліся ў Войска Польскае і потым проста не вярнуліся ў СССР. І калі мне — падлетку і няштатнаму карэспандэнту раёнкі — даручылі напісаць заметку пра якога-небудзь вэтэрана са сваёй вёскі, я спачатку палічыў задачу невыканальнай. Але тут маці падказала:
— А ты да нашага суседа Віктара падыдзі. Здаецца, ён быў на вайне.
Руплівы негаваркі чалавек з кульбачкай, з пакалечаным тварам, з парушаным маўленьнем. Ніколі, нават у сьвяты, ня бачыў я на ягоным пінжаку ўзнагарод. Ніколі ня чуў, каб ён хваліўся сваім ваенным мінулым. Няйначай, маці нешта наблытала.
Віктар Казадой, да якога я зайшоў у хату, безь вялікай ахвоты дастаў з шуфляды пачак дакумэнтаў... Гляджу: «Чырвонаармейская кніжка» кулямётчыка 1-й стралковай роты 221-га гвардзейскага стралковага палку Казадоя Віктара Мацьвеевіча. 6 верасьня 1944-га — выдадзена вайсковая амуніцыя, яшчэ празь дзень — атрымаў зброю. Чырвоныя скрыначкі з узнагародамі. Ордэн Чырвонай Зоркі. Ордэн Славы 3-й ступені: цяжкая срэбная зорка, такую ў Вялікую Айчынную называлі салдацкім «Георгіем». Але чамусьці без паласатай ордэнскай калодкі.
— А стужка ад ордэна дзе, дзядзька Віктар?
— Ды дзеці гулялі, недзе згубілі....
Успаміны зь дзядзькі Віктара давялося выцягваць ледзь не абцугамі. Гісторыя вайны для яго — гэта некалькі месяцаў болю і пакутаў, у якіх ён ня бачыў нічога прывабнага і якія зусім не хацеў успамінаць. Толькі што мабілізаваных навабранцаў з заходніх абласьцей адразу кідалі на перадавую. І ён у першым жа баі на Вісьле быў паранены. На шчасьце, першае раненьне было лёгкае — у руку. Акрыяў — зноў на перадавую, ужо на Одэр. Атака, ускочыў у варожы акоп, выбух гранаты. Асколкамі прабіла каску, пашкуматала твар. На гэтым вайна для яго і скончылася — у красавіку 1945-га.
Пра вайну, якая атаясамлівалася для яго з калецтвам, ён успамінаць не любіў, а да сваіх баявых узнагарод ставіўся як да нечага несур’ёзнага.
— Вы ж герой, дзядзька Віктар.
— Які герой? Іншыя пахаваліся, як «хапуны» прыехалі на вайну забіраць. Цэлымі засталіся. А я малады быў, дурны...
Сярод ягоных франтавых дакумэнтаў я знайшоў вялізную колькасьць талёнаў на «бясплатны праезд у любы пункт Савецкага Саюзу».
— Ці зьезьдзілі хоць куды, дзядзька Віктар?
Нікуды. І ні разу.
«Можем повторить»
У гады майго маленства нас, школьнікаў Савіцкай васьмігодкі, кожны год 9 траўня вадзілі ў суседнюю вёску Якубавічы, на магілу 27 вяскоўцаў, расстраляных у 1942 годзе фашысцкімі карнікамі ў якасьці помсты за дзейнасьць партызан.
На мітынгу мы слухалі расповеды тых, чыіх бацькоў і суседзяў вялі на расстрэл, бачылі шчырыя сьлёзы і гора на тварах... Вайна перад дзіцячымі вачыма паўставала ў вобразе гэтай людзкой трагедыі і гэтых брацкіх магіл.
Сёньняшніх дзяцей у дні ваенных юбілеяў водзяць на сьвяточныя шоў, на «Лінію Сталіна» з выставай пераможнай ваеннай тэхнікі, у музэй, дзе ўсё прасякнута гонарам за доблесную Чырвоную Армію...
Сьведак той вайны, носьбітаў асабістага досьведу выжываньня ва ўмовах ваеннай катастрофы сёньня амаль не засталося. Ды яны і заўсёды былі далёка ад парадных трыбунаў. Удовы, якія на сабе паспыталі, як гэта — падзяліць адну скарынку хлеба на пяцёх галодных дзяцей і пашыць кашулю сыну, якога няма ў чым выправіць у школу, з трафэйнага парашутнага шоўку. Бязногія інваліды са счарнелымі сьпітымі тварамі, якія жабруюць на вакзалах і ля крамаў на самаробных каталках, зробленых з дошак, на падшыпніках замест колцаў.
Ва ўсіх іх было зусім іншае ўспрыманьне вайны. Цяпер зьніклі ня толькі яны — зьнікаюць тыя, хто бачыў іх і чуў іхныя расповеды. У пакаленьня, якое прывыкла да кампутарных «стралялак» і пампэзных вайсковых парадаў з масавымі нецьвярозымі гуляньнямі, таго адчуваньня гора і страху няма.
Так, ёсьць кнігі, фільмы, мэмуары, але гэта не працуе так, як асабісты досьвед і асабісты страх. Шчырыя сьлёзы даўно выплаканыя, голад забыты, бязногія калекі ціха паўміралі і больш нікога не палохаюць сваімі куксамі на вакзалах і ў пераходах... І ўсё часьцей у Расеі (а ўсьлед за ёй і ў нас) то на адной, то на другой патрыятычна аздобленай аўтамашыне побач з выявамі савецкіх ваенных ордэнаў і георгіеўскіх стужак новы модны лёзунг: «Можем повторить!».
Што паўтарыць? Каму паўтарыць?
Меркаваньні, выказаныя ў блогах, перадаюць погляды саміх аўтараў і не абавязкова адлюстроўваюць пазыцыю рэдакцыі.