Лінкі ўнівэрсальнага доступу

Хто не забыты? Што не забыта? Дзеля чаго ў Беларусі так сьвяткуюць 3 ліпеня


Аляксандар Лукашэнка прымае парад 3 ліпеня, архіўнае фота
Аляксандар Лукашэнка прымае парад 3 ліпеня, архіўнае фота

Зноў на календары 3 ліпеня — а значыць, краіна, чарговы раз апанаваная гонарам за ваенныя перамогі, павінна вітаць доблесныя ўзброеныя сілы і некалькі дзён трыюмфаваць, назіраючы, як дасягненьні айчыннага вайскова-прамысловага комплексу дратуюць сталёвымі гусеніцамі асфальт у цэнтры Менску.

На ганаровай трыбуне мы зноў убачым увешаных бліскучымі ўзнагародамі генэралаў, якія ня выйгралі ніводнай бітвы. І маладжавых «нібыта вэтэранаў», якія ў дзень заканчэньня вайны яшчэ не нарадзіліся ці былі немаўлятамі, і сярод чыіх ордэнаў і мэдалёў, калі ўважліва прыгледзецца, — ніводнай узнагароды часоў Другой усясьветнай вайны. І ўсё гэта — на тле бравурных вайсковых маршаў, яркіх сьвяточных салютаў, бразгатаньня вайсковай тэхнікі і стройных шарэнгаў вайскоўцаў у адпрасаванай уніформе.

Якія эмоцыі ўсё гэта можа выклікаць у тых, хто вайны ніколі ня бачыў? Ну, прынамсі, ня страх перад пагрозай новай вайны.​

Чаму пасьля вайны 3 ліпеня і 9 траўня былі звычайнымі працоўнымі днямі

Цяпер ужо нямногія памятаюць, што дзень 3 ліпеня ў БССР ажно да пачатку 90-х гадоў ня значыўся ў шэрагу важных дзяржаўных сьвятаў і быў звычайным працоўным днём. Прыблізна гэтак жа было і з днём 9 траўня ў СССР: першыя 17 год пасьля вайны, ажно пакуль да ўлады не прыйшоў Брэжнеў (вялікі аматар узнагарод і юбілеяў), гэты дзень быў будзённы: ні пампэзных парадаў, ні шматтысячных шэсьцяў вэтэранаў, ні ўсеагульнай афіцыёзнай эўфарыі...Чаму? Ці не таму, што большасьць савецкага насельніцтва ў той час яшчэ памятала, чым насамрэч была апошняя вайна і якую рэальную цану за яе заплацілі? І трыюмфаваць тым людзям (нашым дзядулям і бабулям) не было асабліва з чаго.

Тэхніка едзе на парад 3 ліпеня, архіўнае фота
Тэхніка едзе на парад 3 ліпеня, архіўнае фота

Салдат, які не любіў успамінаць вайну

У той мясцовасьці, дзе я вырас (у Заходняй Беларусі), вэтэранаў вайны было ня надта шмат. У 1941-м савецкія ваенкаматы не пасьпелі правесьці мабілізацыю; у 1944-м пры мабілізацыі многія запісаліся ў Войска Польскае і потым проста не вярнуліся ў СССР. І калі мне — падлетку і няштатнаму карэспандэнту раёнкі — даручылі напісаць заметку пра якога-небудзь вэтэрана са сваёй вёскі, я спачатку палічыў задачу невыканальнай. Але тут маці падказала:

— А ты да нашага суседа Віктара падыдзі. Здаецца, ён быў на вайне.

Руплівы негаваркі чалавек з кульбачкай, з пакалечаным тварам, з парушаным маўленьнем. Ніколі, нават у сьвяты, ня бачыў я на ягоным пінжаку ўзнагарод. Ніколі ня чуў, каб ён хваліўся сваім ваенным мінулым. Няйначай, маці нешта наблытала.

Шэсьце саллдатаў у форме часоў ІІ усясьветнай вайны на парадзе 3 Ліпеня
Шэсьце саллдатаў у форме часоў ІІ усясьветнай вайны на парадзе 3 Ліпеня

Віктар Казадой, да якога я зайшоў у хату, безь вялікай ахвоты дастаў з шуфляды пачак дакумэнтаў... Гляджу: «Чырвонаармейская кніжка» кулямётчыка 1-й стралковай роты 221-га гвардзейскага стралковага палку Казадоя Віктара Мацьвеевіча. 6 верасьня 1944-га — выдадзена вайсковая амуніцыя, яшчэ празь дзень — атрымаў зброю. Чырвоныя скрыначкі з узнагародамі. Ордэн Чырвонай Зоркі. Ордэн Славы 3-й ступені: цяжкая срэбная зорка, такую ў Вялікую Айчынную называлі салдацкім «Георгіем». Але чамусьці без паласатай ордэнскай калодкі.

— А стужка ад ордэна дзе, дзядзька Віктар?

— Ды дзеці гулялі, недзе згубілі....

Успаміны зь дзядзькі Віктара давялося выцягваць ледзь не абцугамі. Гісторыя вайны для яго — гэта некалькі месяцаў болю і пакутаў, у якіх ён ня бачыў нічога прывабнага і якія зусім не хацеў успамінаць. Толькі што мабілізаваных навабранцаў з заходніх абласьцей адразу кідалі на перадавую. І ён у першым жа баі на Вісьле быў паранены. На шчасьце, першае раненьне было лёгкае — у руку. Акрыяў — зноў на перадавую, ужо на Одэр. Атака, ускочыў у варожы акоп, выбух гранаты. Асколкамі прабіла каску, пашкуматала твар. На гэтым вайна для яго і скончылася — у красавіку 1945-га.

Піратэхнічнае шоў на ўрачыстасьцях 3 Ліпеня, архіўнае фота
Піратэхнічнае шоў на ўрачыстасьцях 3 Ліпеня, архіўнае фота

Пра вайну, якая атаясамлівалася для яго з калецтвам, ён успамінаць не любіў, а да сваіх баявых узнагарод ставіўся як да нечага несур’ёзнага.

— Вы ж герой, дзядзька Віктар.

— Які герой? Іншыя пахаваліся, як «хапуны» прыехалі на вайну забіраць. Цэлымі засталіся. А я малады быў, дурны...

Сярод ягоных франтавых дакумэнтаў я знайшоў вялізную колькасьць талёнаў на «бясплатны праезд у любы пункт Савецкага Саюзу».

— Ці зьезьдзілі хоць куды, дзядзька Віктар?

Нікуды. І ні разу.

«Можем повторить»

У гады майго маленства нас, школьнікаў Савіцкай васьмігодкі, кожны год 9 траўня вадзілі ў суседнюю вёску Якубавічы, на магілу 27 вяскоўцаў, расстраляных у 1942 годзе фашысцкімі карнікамі ў якасьці помсты за дзейнасьць партызан.

На мітынгу мы слухалі расповеды тых, чыіх бацькоў і суседзяў вялі на расстрэл, бачылі шчырыя сьлёзы і гора на тварах... Вайна перад дзіцячымі вачыма паўставала ў вобразе гэтай людзкой трагедыі і гэтых брацкіх магіл.

Сёньняшніх дзяцей у дні ваенных юбілеяў водзяць на сьвяточныя шоў, на «Лінію Сталіна» з выставай пераможнай ваеннай тэхнікі, у музэй, дзе ўсё прасякнута гонарам за доблесную Чырвоную Армію...

Дзеці гуляюць на вайсковай тэхніцы на Дзень рэспублікі, архіўнае фота
Дзеці гуляюць на вайсковай тэхніцы на Дзень рэспублікі, архіўнае фота

Сьведак той вайны, носьбітаў асабістага досьведу выжываньня ва ўмовах ваеннай катастрофы сёньня амаль не засталося. Ды яны і заўсёды былі далёка ад парадных трыбунаў. Удовы, якія на сабе паспыталі, як гэта — падзяліць адну скарынку хлеба на пяцёх галодных дзяцей і пашыць кашулю сыну, якога няма ў чым выправіць у школу, з трафэйнага парашутнага шоўку. Бязногія інваліды са счарнелымі сьпітымі тварамі, якія жабруюць на вакзалах і ля крамаў на самаробных каталках, зробленых з дошак, на падшыпніках замест колцаў.

Ва ўсіх іх было зусім іншае ўспрыманьне вайны. Цяпер зьніклі ня толькі яны — зьнікаюць тыя, хто бачыў іх і чуў іхныя расповеды. У пакаленьня, якое прывыкла да кампутарных «стралялак» і пампэзных вайсковых парадаў з масавымі нецьвярозымі гуляньнямі, таго адчуваньня гора і страху няма.

Так, ёсьць кнігі, фільмы, мэмуары, але гэта не працуе так, як асабісты досьвед і асабісты страх. Шчырыя сьлёзы даўно выплаканыя, голад забыты, бязногія калекі ціха паўміралі і больш нікога не палохаюць сваімі куксамі на вакзалах і ў пераходах... І ўсё часьцей у Расеі (а ўсьлед за ёй і ў нас) то на адной, то на другой патрыятычна аздобленай аўтамашыне побач з выявамі савецкіх ваенных ордэнаў і георгіеўскіх стужак новы модны лёзунг: «Можем повторить!».

Што паўтарыць? Каму паўтарыць?

Меркаваньні, выказаныя ў блогах, перадаюць погляды саміх аўтараў і не абавязкова адлюстроўваюць пазыцыю рэдакцыі.

Ігар Лосік Кацярына Андрэева Ірына Слаўнікава Марына Золатава Андрэй Кузьнечык
XS
SM
MD
LG