Мне сорамна, але я прызнаюся: учора, гуляючы па Полацку з дасьведчанымі палачанамі, упершыню ўсьвядоміла гісторыю Полацкай Сафіі.
Пабудаваная на знак княжацкіх амбіцый Усяслава Брачыслававіча па кіеўска-наўгародскім узоры, Сафія паўстала на месцы паганскага капішча, ці то Пярунавага, ці то Вялесавага. Належала праваслаўным, але пасьля Берасьцейскай уніі перайшла да ўніятаў. Была значна перабудаваная Ясафатам Кунцэвічам, цярпела ад пажараў, зноў дабудоўвалася.
Па легендзе, у 1705 годзе Пётр Першы асабіста забіў чатырох манахаў Сафіі, калі тыя адмовіліся даць цару ключы ад царскай брамы сабору, загадаў целы іх скінуць у Дзьвіну, а ў Сафіі зьмясьціць парахавы склад. Падчас адыходу расейскіх войскаў склад быў узарваны. Так загінула тая, спрадвечная Сафія, на месцы якой паўстала Сафія сёньняшняя — віленска-барочная.
Не, у мяне ў галаве боўталася, канешне, нешта пра «тры Сафіі» і нават «парахавы склад», але цалкам, у выглядзе непадзельнай культурнай інфармацыі, фундамэнтальнага мэму, на якім павінна будавацца ўяўленьне пра ўласную гісторыю — такога ўва мне не было. Чамусьці памяць не ўтрымлівала.
І нельга ж сказаць, каб ніхто не напісаў, не пераказаў, не распавёў — гісторыя Полацкай Сафіі шматкроць напісаная. І на экскурсіі ў Полацку я школьніцай была. І гісторыяй Беларусі, здаецца, цікаўлюся. І сям’я ў мяне — беларусацэнтрычная. Як так? І гэта ж ня толькі я. Гэта ж агульная хвароба — ня мець уласных фундамэнтальных культурных мэмаў. Мець чужыя, але ня мець сваіх.
Прыкладам, я добра ведаю з самага дзяцінства гісторыю Сабора Парыскай Божай Маці. Добра ведаю гісторыю барсэлёнскай Саграда Фамілія. Добра ведаю гісторыю піцерскага Спаса-на-Крыві ці маскоўскага Васіля Блажэннага. І я добра ведаю, што я магу нават зь дзецьмі на ўроках пагутарыць пра Тадж-Махал ці Кёльнскі Сабор. Але я не магу ўзяць і пагутарыць зь імі пра Полацкую Сафію. Бо мне пра яе давядзецца ім расказваць. Я праверыла. Яны ня ведаюць.
Я не магу абвінаваціць нікога: ані пісьменьнікаў — яны пісалі і пішуць пра Сафію, ані настаўнікаў — яны распавядаюць пра яе і возяць дзяцей на экскурсіі, ані экскурсаводаў — яны расказваюць! Я і сябе, і сваіх вучняў таксама не магу абвінаваціць — хіба ж мы гаспадары сваёй памяці, якая несьвядома фільтруе, што запамінаць, а што не? Я думаю толькі: што ж гэта за хвароба такая, калі мы добра ведаем чужое — і падсьвядома, надзейна, мэтадычна забываемся на сваё?
Я заўважала шматкроць на ўроках: расказваеш пра чужых пісьменьнікаў — слухаюць, ажно паадкрываюць раты. Як толькі хуценька, на зручным павароце скарыстоўваеш агульную ўвагу, каб перайсьці да кагосьці свайго — оп! Вочы згасьлі, раты пазакрываліся. І ты — той самы, і пісьменьнікі — нічым ня горшыя за чужых, але — дзецям нецікава. Экскурсія ў Смаленск — лес рук: паедзем, паедзем! Экскурсія ў Полацак — ну... не.
Мне ўспамінаецца студэнцтва, час нараджэньня фундамэнтальных прафэсійных цікавасьцяў. І памятаю сваю выразную, балючую думку: «Ну чаму чужое ўсё такое цікавае, а ў нас — ну нічога ж такога няма!» Пры гэтым стаяла ўжо Полацкая Сафія, пражылі ўжо сваё Дубоўка і Караткевіч, адгрымеў «Маладняк» і «Інбелкульт», усё у нас ужо адбылося і назапасілася, усё ўжо крышталізавалася ў часе, пераўтварылася ў бурштын, бяры — і нанізвай, разглядай сваё ўласнае сонца праз чароўны водсьвет мінулага — але ж не. Чужое — цікавае, а свайго — як і не было.
Хто выскраб з нас агульную безумоўную любоў і прагу да свайго? Хто зрабіў імкненьне да свайго знакам бяды? Чаму для большасьці з нас замежнае — цікавейшае за роднае? Каго прызваць да адказу? І як зразумець нарэшце, усім разам, што пагроза ня ведаць свайго — найстрашнейшая з культурных пагрозаў?
Гэта як парахавы склад у Полацкай Сафіі. У любы момант — рване. Асабліва як чужы цар раззлуецца.
Меркаваньні, выказаныя ў блогах, перадаюць погляды саміх аўтараў і не абавязкова адлюстроўваюць пазыцыю рэдакцыі.
