Бард, актор, шоўмэн Віктар Шалкевіч нечакана пабагацеў на сваяцкія сувязі. Перад нядаўнім 60-гадовым юбілеем яго адшукала маскоўская прадпрымальніца Ларыса Назарэнка.
Яе продкі паходзяць з Поразава на Горадзеншчыне, роднай вёскі Шалкевіча, і былі ў сваяцтве зь ягонымі прадзедамі. 16 лютага Ларыса Назарэнка была ў ліку ганаровых гасьцей на юбілейным канцэрце папулярнага выканаўцы ў менскім Палацы прафсаюзаў. А ўвесну яны зьбіраюцца разам наведаць гістарычную радзіму.
Паводле Віктара Шалкевіча, у ХІХ стагодзьдзі шэраг поразаўскіх сем’яў у літаральным сэнсе пацярпелі за веру, калі расейская акупацыйная ўлада пачала гвалтам пераводзіць беларускіх уніятаў і каталікоў у праваслаўе. Хто не падпарадкоўваўся пад угаворамі і бізунамі, быў высланы ў Сыбір.
Ларыса Назарэнка не такая катэгарычная ў высновах, але пасьля вывучэньня зьвесткаў пра сваіх продкаў у архівах савецкіх спэцслужбаў гэтаксама прыходзіць да высновы: пераезд зь Беларусі ў Сыбір ня быў добраахвотны.
Шалкевічы і Пінюты ў сыбірскай тайзе
Ларыса Назаранка нарадзілася ў 1965 годзе ў расейскім Новасібірску, ад 1991 году жыве і працуе ў Маскве. Яе родзічы паходзяць з тайговага паселішча Нованікалаеўка (пазьней было перайменаванае ў Барысаглебскае), што за 300 кілямэтраў ад Новасібірску. Гэтую вёску ў канцы ХІХ стагодзьдзя заклалі сем’і з Горадзеншчыны. Амаль усе прозьвішчы тут бяруць пачатак з поразаўскага радаводу — Шалкевічы і Пінюты.
Ларыса Назаранка кажа, што зацікаўленьне гісторыяй свайго роду прыйшло да яе не адразу. Разам з родным братам яе дзед Казімір Пінюта ў 1938 годзе быў расстраляны нібыта за «шпіёнскую дзейнасьць». Сіратой засталася 9-месячная Ніна, маці Ларысы. Калі на пачатку 1990-х савецкі рэжым сканаў, сям’я паспрабавала знайсьці праўду ў архівах.
«Нам даслалі паперу: Пінюта Казімір Антонавіч расстраляны паводле 58-га артыкулу (тады масава вынішчалі „шпіёнаў“ сярод этнічных палякаў, румынаў, немцаў ды іншых). Быў рэабілітаваны праз адсутнасьць складу злачынства, — расказвае Свабодзе Ларыса Пятроўна. — Вядома, хацелася ведаць больш, але на ўсе запыты прыходзіў аднолькавы адказ: зьвесткі не захаваліся. Толькі ў 2016 годзе мне ўдалося трапіць у архівы ФСБ у Новасыбірск, дзе знайшліся дакумэнты 1922 году. Па тых нумарах я зноў зьвярнулася ў грамадзянскі архіў і неўзабаве здабыла інфармацыю пра сям’ю».
Забарона на выезд з Сыбіру
У архіўных матэрыялах ёсьць інфармацыя пра тое, што 14 траўня 1899 году Магдалена Янаўна Шалкевіч і яе муж Пінюта Антон Ёсіфавіч разам зь дзецьмі былі высланыя зь мястэчка Поразава. У «мігранцкім абозе» было і некалькі іншых сем’яў, практычна ўсе паміж сабой сваякі.
У дакумэнтах запісаны падрабязны маршрут, колькасьць людзей і іх узрост. Увесь шлях заняў некалькі месяцаў, па дарозе памерла гадавалая дачка Шалкевічаў-Пінютаў.
Першапачатковым адрасам быў вызначаны Томск, дзе знаходзіўся перавалачны пункт, адтуль іх арганізавана выправілі ў глуш, дзе вакол была толькі тайга. Самавольна пакідаць новае месца жыхарства забаранялася. Але ў пачатку 1920-х зьявілася надзея пабачыць радзіму.
«Калі ў 1921 годзе была падпісаная Рыская мірная дамова, па якой да Польшчы адышлі Горадня разам з Поразавам, сасланым даслалі дакумэнты аб аднаўленьні польскага грамадзянства. Натуральна, сем’і вырашылі вяртацца. Падалі заявы ў органы камуністычнай улады, каб атрымаць дазвол на выезд. Я потым знайшла ў архіве тыя дакумэнты, на ўсіх паперах праштампавана: адмовіць, адмовіць, адмовіць... Проста не далі выехаць з Сыбіру. Ня толькі нашай сям’і — усім. А летам 1937-га зьявіўся сумна вядомы ўказ Сталіна пра палякаў, пачаліся расстрэлы».
11 жніўня 1937 году выйшаў ухвалены Іосіфам Сталіным апэратыўны загад НКВД СССР № 00485 «Аб ліквідацыі польскіх дывэрсійна-шпіёнскіх групаў і арганізацый польскай ваеннай арганізацыі».
У першую чаргу мелі быць арыштаванымі і пакаранымі асобы са структур НКУС, Чырвонай арміі, вайсковых заводаў і абаронных цэхаў, а таксама на чыгуначным, водным і паветраным транспарце, у электрасілавой гаспадарцы, на газавых і нафтаперагонных комплексах. Затым «усе астатнія», занятыя ў прамысловасьці, саўгасах, калгасах ды іншых установах.
Як прымушалі пераходзіць у праваслаўе
Ларыса Назаранка не бярэцца сьцьвярджаць, што яе продкі пацярпелі менавіта за каталіцкую ці ўніяцкую веру. Але ў гэтым абсалютна не сумняваецца яе беларускі сваяк Віктар Шалкевіч. Пра тое, як «жалезнымі шомпаламі» расейскія ўлады пераводзілі ў праваслаўе на «паўночна-заходніх» землях, у Лёндане пісала газэта расейскай рэвалюцыйнай міграцыі «Колокол» Аляксандра Герцэна. Менавіта ў такім кантэксьце назва мястэчка Поразава трапіла на старонкі «Колокола».
Добраахвотна зь Беларусі паехалі ў Сыбір крыху пазьней, ужо пасьля абвяшчэньня аграрнай рэформы прэм’ера расейскага ўраду Пятра Сталыпіна ў пачатку ХХ стагодзьдзя.
«У Поразаве спрадвеку былі зьмяшаныя каталіцка-ўніяцкія сем’і. Ніхто не пераймаўся: хадзілі да царквы, да касьцёла, усё было гарманічна. А калі зьявіліся расейцы, першай справай узяліся за духавенства. Сьвятары супраціўляліся, іх білі, саджалі на хлеб і ваду, высылалі на перавыхаваньне ў праваслаўныя кляштары. Дайшла чарга да парафіянаў. Таксама цяжка ішло, бо прысылалі такіх гадкіх папоў, што страх Божы. П’юць, кураць, гуляюць. Парафіянам было агідна, на споведзь, прычасьце ішлі не да іх, а да касьцёла (уніяцкай царквы ўжо не было). Адсюль уся буча і пачалася».
Вяртаньне праз стагодзьдзе ў Поразава
Ацэньваючы ступень крэўнасьці зь Віктарам Шалкевічам, Ларыса Назаранка адсылае да часоў вымушанай міграцыі — іх прабабкі і прадзеды былі сваякамі адразу па дзьвюх лініях, Шалкевічаў і Пінютаў.
«Калі я даведалася, адкуль яны менавіта, што гэта за месца такое Поразава, пачала шукаць канцы ў сацыяльных сетках, — расказвае суразмоўца. — Спачатку знайшла хлопца з прозьвішчам Пінюта, а ён ужо накіраваў на Шалкевіча. Натрапіла на артыкул, дзе Віктар якраз згадваў пра сваіх сваякоў: і прозьвішчы, і мястэчка сьведчылі, што супадзеньняў занадта шмат, наўрад ці гэта выпадковасьць. Я напісала, і ён адразу адказаў. Дамовіліся сустрэцца; праўда, у мяне ўсё не атрымлівалася. А тут якраз падышоў канцэрт да яго 60-годзьдзя, пад імпрэзу пляны нарэшце рэалізавалі».
Цяпер у найбліжэйшых плянах Ларысы Назаранкі і Віктара Шалкевіча — сумесны выезд у Поразава, дзе за 120 апошніх гадоў ніхто з вымушаных перасяленцаў так і не пабываў.
«Адна справа — штосьці ведаць па сямейных аповедах, і зусім іншае — мець адпаведнае сьведчаньне. Але ў архівах проста ня хочуць шукаць: лягчэй напісаць, што нічога не захавалася. Гэта была самая вялікая праблема. Вядома, калі бярэш у рукі старыя дакумэнты, усьведамляеш гэтыя цяжкія лёсы, сьлёзы на вачах наварочваюцца. Тое, што выяжджалі не добраахвотна, відавочна. Нават зыходзячы з таго, што ў такую сыбірскую глуш з маразамі сам па сабе не паедзеш. Сама ў дзяцінстве даймала маму: там так дрэнна і холадна, дзе бабуля жыве», — гаворыць Ларыса Назаранка.
Сюжэт, варты працягу ў кіно
Сямейныя сакрэты Ларыса Назарэнка спрабавала высьветліць і раней, але кажа, што раскрывацца не хацелі нават сваякі, настолькі былі прыгнечаныя несправядлівасьцю лёсу.
«Цікавілася: „Чаму бабуля так дзіўна размаўляе — нешта шэкае, чэкае?“ Мама адказвае: „Ды таму, што непісьменная“. А паколькі „шэкаў-пшэкаў“ увесь пасёлак сасланых, думала, што гэта такая „вясковая мова“. Іншымі словамі, шмат што ўтойвалася нават у сям’і. Ужо не кажу пра тое, чаму не вярнуліся. Ніхто на гэтую тэму са мной нават не гаварыў. Толькі калі ў архівах пабачыла, што папраўдзе хацелі ад'ехаць, але камуністы не дазволілі, нахлынулі такія эмоцыі, што першай справай узялася і зрабіла карту паляка. Хоць такім чынам рэалізавала дзедаўскую мару вярнуцца да каранёў».
Віктар Шалкевіч да новай сустрэчы з крэўнай ставіцца адказна: ён перакананы, што поразаўскі сюжэт варты кінэматаграфічнага ўвасабленьня.
«Вядома, я б хацеў пра гэта зьняць як мінімум дакумэнтальны фільм, — прызнаецца Шалкевіч. — Усё дзеля гэтага мабілізаваў бы, бо Ларыса фактычна першая зь ліку высланых і іх спадкаемцаў, хто за 120 гадоў ступіць на поразаўскую зямлю. Старонка змаганьня з уніятамі ў Беларусі папросту выкрасьленая, забытая. Гета, Галакост — так, трагедыя. Але зь уніяцкіх вернікаў зьдзекаваліся ня меней, чым з габрэяў — ні за што, проста за веру. Таму і павозім яе ўсюды, і імшу адслужым. Калі гэта было, што людзі аж з Сыбіру праз 100 гадоў успомнілі, хто яны і адкуль...»
Ад каралеўскага мястэчка да сельсавета
Поразава (старая назва — Поразаў) — гарадзкі пасёлак у Сьвіслацкім раёне на рацэ Росі. Упершыню згадваецца ў XV стагодзьдзі як каралеўскае мястэчка Ваўкавыскага павету Наваградзкага ваяводзтва Вялікага Княства Літоўскага.
У 1506 годзе вялікі князь Аляксандар надаў Поразаву Магдэбурскае права, у 1616-м паселішча займела ўласны герб — у блакітным полі постаць Панны Марыі зь дзіцяткам Ісусам на руках.
У самым канцы XVIII стагодзьдзя па выніках трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай Поразава апынулася ў складзе Расейскай імпэрыі, пачаўся працэс русыфікацыі і пераводу вернікаў у праваслаўе.
25 сакавіка 1918 году згодна з Трэцяй Устаўной граматай Поразава абвешчана часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. Ненадоўга: ужо 1 студзеня 1919-га ў адпаведнасьці з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі мястэчка ўвайшло ў склад Беларускай ССР. А згодна з Рыскай мірнай дамовай 1921 году адышло да міжваеннай Польскай Рэспублікі ў складзе Беластоцкага ваяводзтва.
У 1939 годзе Поразава зноў вярнулі ў склад БССР, падчас Другой сусьветнай вайны, да ліпеня 1944 году ўключна, яно знаходзілася пад нямецкай акупацыяй. Цяпер гэта цэнтар сельсавета.
