Алег Рудакоў — заснавальнік Іркуцкага таварыства беларускай культуры імя Яна Чэрскага, сябра моладзевага клюбу «Крывічы», дасьледнік беларускай прысутнасьці ў Сыбіры.
Вячаслаў Ракіцкі: Дзякую, Алег, за калядны падарунак — прыгожы кубак зь беларускім арнамэнтам. Цікавыя і надпісы: «Крывічы» — па-беларуску, «Иркутск» — па-расейску. Дзе той Іркуцк, а дзе тыя Крывічы... Што яднае іх?
Алег Рудакоў: У нас у Іркуцку ўжо з 1997 году існуе моладзевы клюб «Крывічы». Мы яго ўтварылі таму, што там шмат моладзі, якая нарадзілася ў Сыбіры ўжо ў пятым-шостым пакаленьні, але маюць беларускія карані, і гэта ўсьведамляюць. Іркуцкая вобласьць падчас Сталыпінскай рэформы багата засялялася беларускімі перасяленцамі. Прыкладам, у Тулунскім раёне са 157 вёсак, утвораных у сталыпінскі час (рэформа праводзілася з 1902-га да 1912 году), 124 вёскі былі населеныя беларусамі. Беларусы ў пошуку лепшай долі ехалі ва Ўсходнюю Сыбір цэлымі родамі, вёскамі. Існуюць зьвесткі, што за гэты час туды перасяліліся каля 300 тысяч беларусаў.
Ракіцкі: Але ж гэта было не адно перасяленьне. Былі перасяленьні і гвалтоўныя.
Рудакоў: Безумоўна. Я магу сёньня сьцьвярджаць пра 11 асноўных перасяленьняў беларусаў у Прыбайкальле. Першыя згадкі вяртаюць нас аж у 1670-я гады. Тады была ўтвораная вёска Літвінцава. Вёску ўтварылі тыя людзі, якія трапілі ў маскоўскі палон падчас войнаў паміж Маскоўскім Княствам і Вялікім Княствам Літоўскім. Палонных не было куды дзяваць, і ім прапаноўвалі ў складзе атрадаў казакоў ехаць у Сыбір, абяцаючы дараваць нейкія вольнасьці. Там, а не ў эўрапейскай частцы Расеі, ім дазвалялася жыць і мець нейкі занятак.
Ракіцкі: Відавочна, што ў Сыбіры засталіся і ссыльныя сталінскіх рэпрэсіяў.
Рудакоў: Так, у нас шмат жыве людзей, сасланых і ў 1930-я гады, і пасьля Другой сусьветнай вайны. Ня так даўно я быў у камандзіроўцы ў горадзе Усьць-Кут. І там я пазнаёміўся зь дзевяностагадовым чалавекам, які напісаў успаміны пра сваё жыцьцё. Ягоныя блізкія перадалі мне шмат сшыткаў, сьпісаных ягонай рукой. І зараз я зьбіраюся расшыфраваць каштоўныя запісы і нават выдаць асобнай кніжкай, бо ў іх важныя для разуменьня гісторыі сьведчаньні. Гэты чалавек з Шаркоўшчыны, вучыўся ў Пастаўскай настаўніцкай сэмінарыі, жыў пад нямецкай акупацыяй. А пасьля таго, як прыйшлі савецкія войскі, яго спачатку хацелі ўзяць на афіцэрскія курсы, і смерш агітаваў яго стаць стукачом, каб даваў інфармацыю пра сяброў, сваякоў. Ён адмовіўся ў рэзкай форме, тады яго схапілі, спачатку кінулі ў турму, а пасьля саслалі на пасяленьне ў Іркуцкую вобласьць. Ёсьць цэлы шэраг людзей, якія былі рэпрэсаваныя з прычыны іхняга ўдзелу ў Арміі Андэрса. Яны, беларусы, ваявалі ў гэтай арміі, а пасьля вайны вырашылі вярнуцца на радзіму. Іх, натуральна, скруцілі і саслалі ў Сыбір.
Ракіцкі: Як вас занесла туды, за некалькі тысяч кілямэтраў ад радзімы? Яшчэ адно было перасяленьне?
Рудакоў: Калі быць дакладным, ад Менску да Іркуцку — роўна 6 тысяч кілямэтраў. У нейкай ступені можна сказаць, што і я ўдзельнічаў у перасяленьні. Гэтае апошняе перасяленьне таксама зьвязанае з савецкім войскам. У 1985 годзе я скончыў вясковую школу на Полаччыне і паехаў паступаць у вайсковую вучэльню ў Сыбір. Скончыў Цюменскую вышэйшую вайскова-камандную вучэльню і на службу мяне разьмеркавалі ў Іркуцк, цікава што, у Віцебскую гвардзейскую дывізію, якая там знаходзілася.
Ракіцкі: А чаму не вярнуліся на бацькаўшчыну пасьля службы?
Рудакоў: Перш за ўсё, з эканамічных прычынаў. Мне ўдалося знайсьці даволі прыстойную працу. Потым я пачаў займацца вывучэньнем прысутнасьці беларусаў у Прыбайкальлі. І ў гэтай справе ў мяне яшчэ шмат плянаў. Трэба аб’ехаць усе беларускія вёскі, апісаць іх, сабраць фальклёр. Я гэтай справай займаюся 20 гадоў, і займаюся ёй прафэсійна. Таму пакуль што я не гатовы вярнуцца на радзіму, хоць і вельмі хочацца.
Ракіцкі: У сыбірскіх вёсках захоўваецца ўклад жыцьця, характэрны для беларускіх вёсак?
Рудакоў: Безумоўна. Я ўжо навучыўся зь першага погляду адрозьніваць беларускія вёскі ад іншых — як яны забудоўваюць свае вуліцы, як будуюць хаты, ці як садзяць бульбу. Бо толькі беларусы ў Сыбіры садзяць бульбу ў барозны, усе астатнія іх садзяць інакш.
Ракіцкі: Ёсьць розьніца паміж падворкамі беларусаў і падворкамі расейцаў?
Рудакоў: Натуральна. Больш за тое — у нас жа там жывуць ня толькі беларусы і расейцы. Шмат і іншых народнасьцяў. І ўсе яны маюць свае адметнасьці. Мне адна бабулька казала, што гэта яе сястра — беларуска, а сама яна — ужо руская. Як гэта? — пытаюся, — у вас жа адна кроў у жылах цячэ? А яна мне і кажа, што сястра ў Беларусі нарадзілася, а я — у Сыбіры, таму і запісалі рускай. Яшчэ адзін сталага веку дзядзька мне расказваў, што калі ён пайшоў у школу, дык зь яго сьмяяліся: «на якой ты мове мармычаш нешта, давай па-нармальнаму гавары». Была вельмі вялікая русыфікацыя. І чым больш чалавек вучыўся, тым больш адыходзіў ён ад народнай беларускай традыцыі, культуры і мовы. А калі прыяжджаеш у вёскі, дзе жывуць беларусы кампактна, там яны паміж сабой размаўляюць са сваім акцэнтам, сваёй мовай. Там можна пачуць і сыбірскую беларуска-расейскую трасянку, і паляшуцкія дыялекты. Беларуская мова істотна паўплывала на спэцыфічную сыбірскую гаворку, у ёй сустракаецца нямала беларускіх словаў.
Ракіцкі: Мяне заўсёды ўражваў і ўражвае беларускі панадворак. Плот, агарод, пуня, хлеў, прыбіральня ўтвараюць гаспадарку. Вылучаецца ён і там?
Рудакоў: Так. Менавіта беларусы дагэтуль у лінейку ставяць свае пабудовы. І яшчэ вось якую адметнасьць захоўваюць. Толькі ў беларускіх вёсках хата стаіць так, што вокны выходзяць на вуліцу. А перад вокнамі робіцца невялічкі палісаднічак, дзе саджаюцца толькі кветкі, ці невялікія дрэвы, найперш, чырвоная рабіна. Агарод застаецца за домам. Гэта толькі ў беларускіх вёсках. Астатнія ж хаты, калі нават і маюць вокны на вуліцу, дык яны наглуха ўначы зачыняюцца аканіцамі, агароджаныя шчыльным высокім плотам, за якім няма ні кветак, ні ўвогуле палісадніку. Дрэва мо якое і расьце, але збоку, не ў палісадніку. У расейцаў сымбалем лічыцца бяроза, а ў беларусаў Сыбіры — чырвоная рабіна. Я нават у людзей пытаўся: а навошта вы чырвоную рабіну садзіце? Яны вераць, што рабіна забірае кепскую энэргію, а аддае добрую. Яшчэ нашыя продкі завезьлі саджанцы сюды, і цяперашнія беларусы ў Сыбіры падтрымліваюць гэту традыцыю, саджаюць чырвоную рабіну.
Ракіцкі: Што ўласьціва для сучаснага беларускага фальклёру ў Сыбіры? Захоўваецца спрадвечная вусна-паэтычная творчасьць, завезеная туды продкамі, ці фальклёр, які нарадзілі пераселеныя беларусы?
Рудакоў: У асноўным там пашыраныя старадаўнія беларускія песьні, якія перасяленцы прывезьлі з сабою. На жаль, іншым разам песьні русыфікуюцца, у тэкстах зьяўляюцца расейскія словы. Быў у мяне такі выпадак, калі на маю просьбу тры бабкі засьпявалі старадаўнюю беларускую песьню. У прыпеве яны то сьпявалі «бачыць», то сьпявалі «відзіць». Калі я запытаўся, дык, а як будзе правільна, яны кажуць, што іхныя бацькі сьпявалі «бачыць», а самі ўжываюць слова «відзіць», каб лепш рускія разумелі. Кажуць, што прыяжджала нейкая цётка з раёну запісваць фальклёр і сказала ім, каб прасьпявалі так, каб было зразумела. Вось так цяпер і сьпяваюць. Такія зборшчыкі фальклёру псуюць наш фальклёр, бо запісваюць «панятнымі» для сябе словамі. І такіх прыкладаў я магу прывесьці безьліч. Я, а цяпер да гэтай справы далучыліся і іншыя ўдзельнікі клюбу «Крывічы», зьбіраю фальклёр, запісваю яго, мы выконваем беларускія песьні, і ўжо нават выдалі дзьве кружэлкі зь песьнямі, сабранымі ў прыбайкальскіх вёсках. Зараз працуем над трэцяй.
Ракіцкі: Як бы там ні было, усё ж Сыбір — чужына. Ці пачуваюцца там беларусы камфортна? Як складваюцца іхныя адносіны з расейцамі, ці тымі, хто перакананы ў сваёй прыналежнасьці да расейцаў?
Рудакоў: Насамрэч, у Сыбіры цяжка знайсьці чыстакроўнага рускага. Там усе нацыі перамяшаліся, Памятаю, як мне, як толькі я там пасяліўся, было сьмешна, як там адзін чалавек казаў: «Тата — бурат, мама — габрэйка, а я — рускі». З другога боку, там адбываецца вельмі моцная агітацыя, што мы ўсе — рускія, што належым да «рускага сьвету». Рускасьць прышчэпліваецца ўжо не на ўзроўні крыві, генаў, а на ўзроўні сьвядомасьці, перакананьняў. Ура-патрыятызм там квітнее. Мы рэгулярна чуем, што рускія і беларусы — гэта адзін народ. Лічыць сябе беларусам там — гэта, з погляду, расейцаў, нейкі нацыяналізм. І гэта тэма апошнім часам абвастраецца. Раней я мог свабодна гаварыць, што я — беларус, расказваць пра беларускую культуру, цяпер ужо часьцей і часьцей мяне ўспрымаюць падазрона: што ты ўсё пра сваю Беларусь гаворыш, табе тут дрэнна жывецца? Што выпінаеш сваё? Мы ж — адзін народ. Мо яшчэ і ня масава, але такія настроі і такія людзі ёсьць.
Ракіцкі: Чым гэта выклікана?
Рудакоў: Гэта, безумоўна, вынік палітычнай сытуацыі, якая сёньня склалася ў Расеі. Усьлед за ўладамі і звычайныя людзі пачалі супрацьпастаўляць «рускі сьвет» іншаму сьвету. Яны таксама баяцца, што і беларусы ад іх адвернуцца, як адвярнуліся ўкраінцы. Расейцы лічаць, што ўкраінцаў яны ўжо згубілі назаўсёды, што тыя ўжо ледзь ня ворагі. Але з чыноўнікамі ў нас застаюцца добрыя стасункі, бо тыя ведаюць, што мы займаемся культурай, і не нясем ніякай пагрозы «рускаму міру». Нас па-ранейшаму запрашаюць на фэстывалі, канцэрты, нашы песьні слухаюць. Бальшыня да нас станоўча ставіцца, але трывожныя тэндэнцыі ўжо назіраюцца.
Ракіцкі: Ці не назіраецца эміграцыя беларусаў у расейскую культуру, у той «рускі сьвет», каб забясьпечыць сабе бясхмарнае жыцьцё?
Рудакоў: Я ўжо казаў, што за Сталыпіным у Сыбір перасяліліся каля 300 тысяч беларусаў, а на сёньняшні дзень, паводле афіцыйных зьвестак, іх тут пражывае каля 50 тысяч. А былі ж і іншыя хвалі перасяленьня. Паводле ж маіх назіраньняў, кожны трэці жыхар Іркуцкай вобласьці мае беларускія карані. Але ў пераважнай бальшыні яны ідэнтыфікуюць сябе як рускія. Яны так і кажуць: маці беларуска, бацька — беларус, я — рускі, бо нарадзіўся ўжо тут, у Сыбіры. Такі ўжо нацыянальны беларускі характар. Я яго называю хатнім кансэрватызмам. У сябе ў хаце я ведаю, што я беларус, але нікому не скажу. А выйду на вуліцу — ужо буду рускім. Быў такія выпадак з адной дзяўчынай з нашага клюбу. У транспарце стаў заляцацца да яе мужчына. Яна пачула беларускі акцэнт і пытаецца: «Вы — беларус?». Ён адразу ж насупіўся, сказаў «не» і замоўк. Дзяўчыне стала няёмка: «Я ж сама беларуска». І тут той узрадаваўся, і па-іншаму пайшла размова, ён стаў даверліва расказваць пра Беларусь, раскрыўся ёй. Яна прапанавала прыходзіць да нас, у клюб. Ён тут жа зноў закрыўся. Беларусу, на жаль, лягчэй інтэгравацца ў рускую культуру, чым прызнацца, што ён беларус. Абы не чапалі. Ён будзе разумець, што ёсьць беларусам, і бульбу будзе саджаць барознамі. Але публічна ў сваёй беларускасьці не прызнаецца. Сёньня русыфікацыя відавочна абвастрылася, але гэтыя працэсы пачаліся яшчэ за савецкімі часамі. Я памятаю, як зьмянялі прозьвішчы. Ня так даўно да мяне прыходзіў дзядзька, у якога прозьвішча было Качка. А яго запісалі як Качко, націск зьмянілі, і вось ён ужо рускі. А бывае і такое, калі да нашых прозьвішчаў дадаюць канчатак -ов, і тады Качкі становяцца Качковымі. Яшчэ прыклад. Размаўляю ў адной вёсцы з гарманістам Адамам, які раскрыўся мне і расказаў, што, калі ён служыў у войску зь яго сьмяяліся: «Адам, Адам, а дзе твая Ева? Што ў цябе за імя нейкае біблейскае? Давай нармалёвае зробім». Ён быў Адамам Апанасавічам, а ў пашпарце яго запісалі Анатоліем Афанасьевічем.
Ракіцкі: Гэта дурнота нейкага канкрэтнага чыноўніка, ці працэс, які ідзе зьверху?
Рудакоў: Цяжка сказаць. Але ўсё ж я мяркую, што гэта робіцца пад уплывам думкі, што ў Сыбіры ўсе павінны быць рускімі. Сыбір — гэта канглямэрат народаў, а болей за 89 працэнтаў насельніцтва яе запісаныя рускімі. Вось прыклад вёскі Тургенеўка, дзе існуе аддзяленьне нашага таварыства, у нас там ёсьць два музычныя гурты, там ёсьць школа, дзе вывучаецца беларуская мова. Там жывуць людзі зь беларускімі прозьвішчамі. І раптам я даведваюся, што ў часе апошняга перапісу ніхто не запісаўся беларусам, а ва ўсім Баяндаеўскім раёне жывуць толькі дзевяць беларусаў. Я стаў ушчуваць жыхароў Тургенеўкі, чаму яны не запісаліся беларусамі? А яны кажуць, што ў іх асабліва і не пыталіся. А пасьля я даведаўся, як усё адбывалася. Перапісчык прыехаў у сельсавет, узяў неабходныя дадзеныя пра людзей, па хатах не хадзіў, нікога пра нацыянальнасьць не апытваў. Вось і запісаў усіх рускімі. Баюся з дакладнасьцю сьцьвярджаць, ці гэта тэндэнцыя, ці проста чыноўнік паленаваўся выканаць сваю функцыю. Але ж думка, што Расея перадусім населеная рускімі, што існуе нейкі асаблівы «рускі сьвет», спрыяе гэтаму.
Ракіцкі: Дык ці магчымы там, у сыбірскай глыбіні Расеі, міжнацыянальны канфлікт?
Рудакоў: Вы ведаеце, яны там здараюцца. Найперш там здараюцца канфлікты з гастарбайтарамі, якія туды прыяжджаюць масава. Там шмат працоўных з Кітаю, Сярэдняй Азіі. Але ўсё ж канфлікты ўзьнікаюць вакол працы. Канфлікты хутчэй не палітычныя, а бытавыя. Не магу сказаць, ці яны перарастуць у больш сур’ёзныя? Думаю, што ўлады будуць усяляк нівэляваць іх.
