Як жывецца ў краіне з фэмінісцкім урадам? Чаму, каб бачыць лепш, трэба заплюшчыць вочы? І як праз drama documentary на радыё злучаць беларускі кантэкст з сусьветным? Пра гэта ды іншае гутарым з перакладчыкам, літаратарам і радыёпрадусарам Дзьмітрыем Плаксам падчас яго кароткага візыту ў Прагу.
«Гукавая драма перажывае вялікі ўздым у сьвеце»
— Што гэтым разам вас прывяло ў Прагу?
— Я раблю на Чэскім радыё drama documentary. Гэта нешта сярэдняе паміж драмай, тэатрам і дакумэнтальным жанрам. Ёсьць некалькі цікавых мне тэмаў, якія я дасьледую ў гэтым праекце. Гэта тэма мовы і тэма міграцыі, міграцыі ня толькі фізычнай, але і ідэалягічнай, у мэнтальным сэнсе. Сама праблематыка мне цікавая з уласнага досьведу, але паколькі я аўтар і рэжысэр, то распавядаю не пра сябе, а праз лёсы іншых людзей хачу зразумець нешта і пра свой уласны лёс.
Галоўныя героі гэтай працы — два чалавекі, якія жывуць у Празе, якія зьвязаныя з тымі краінамі, у якіх давялося жыць мне. Гэта беларускі пісьменьнік і перакладчык Макс Шчур, а таксама швэдзкі журналіст, гісторык і пісьменьнік Пэтэр Ларсан. Пэтэр пераехаў сюды са Швэцыі, а Макс, адпаведна — зь Беларусі.
— Наколькі запатрабаваны такі жанр як drama documentary ў Швэцыі і іншых краінах ЭЗ. Як вы бачыце яго пэрспэктывы ў беларускай радыёпрасторы?
— Ён вельмі запатрабаваны. Гукавая драма перажывае зараз вялікі, не скажу, рэнэсанс, бо яна ніколі не зьнікала, але вельмі вялікі ўздым. Апавядальныя падкасты вельмі папулярныя цяпер. Аўдыёкнігі надзвычай папулярныя ў Швэцыі, нават клясычны радыётэатар на ўздыме зараз. Падкаст — гэта проста форма распаўсюду, але падкаст пэўным чынам уплывае і на зьмест, і на драматургію, бо няма прывязкі да часу вяшчаньня, адзін эпізод можа быць 15 хвілінаў, а другі — 40 хвілінаў. Сама аснова — тое самае апавядальнае радыё, радыё ў сэнсе мастацкай формы, а не ў сэнсе мэдыя, броадкастынгу.
— Ці ўсе дакумэнтальныя драмы, якія вы робіце ўжо ня першы год на радыё, зьвязаныя зь Беларусьсю?
— Я працаваў на Швэдзкім радыё ў Стакгольме зь некалькімі пастаноўкамі (не абавязкова дакумэнтальнымі), якія былі зьвязаныя зь Беларусьсю. Я пераклаў і зрабіў драматургічную апрацоўку аповесьці Барыса Пятровіча «Нічый Чарнобыль» і быў прадусарам гэтага праекту. Я таксама зрабіў пераклад і быў прадусарам п’есы Мікалая Халезіна і Натальлі Каляды «Спасьцігаючы каханьне». Я рабіў драматургічную апрацоўку і паставіў як рэжысэр раман Артура Клінава «Менск — горад сонца». Пра Алеся Бяляцкага напісаў кароткую пʼесу, рабіў драматургічную апрацоўку і паставіў «Час сэканд хэнд» Сьвятланы Алексіевіч.
— І як рэагуюць швэдзкія слухачы на беларускія гісторыі, часам вельмі трагічныя?
— Гэта залежыць ад літаратурнай якасьці матэрыялу. Калі якасьць такога ўзроўню, як у Сьвятланы Алексіевіч ці іншых згаданых аўтараў, то спэцыфічныя, беларускія ці постсавецкія праблемы становяцца агульначалавечымі, і тады яны зразумелыя ўсім на тым ці іншым узроўні. Могуць быць незразумелыя дэталі рэчаіснасьці, але на ўзроўні ўспрыняцьця чалавечай трагедыі ці, скажам, каханьня ўсё зразумела — гэта ўнівэрсальныя рэчы.
«Я адчуваў патрэбу зрабіць нешта для Беларусі»
— Ці можна сказаць, што закрыцьцё ў 2009 годзе Беларускай рэдакцыі Швэдзкага радыё, як гэта не было крыўдна, дало вам штуршок для значна большага творчага ўздыму, новай прыступкі, бо вы можаце па-швэдзку расказаць пра Беларусь і зьвязваць Беларусь з сусьветам, уздымаючы агульначалавечыя тэмы?
— Гэта, мяркую, немагчыма параўноўваць. Я ж не журналіст. Калі я працаваў у беларускіх ці швэдзкіх газэтах, то займаўся нейкай калюмністыкай хутчэй, занатоўваў прыватныя назіраньні, рабіў нейкі прыватны аналіз. Рэпарцёрскай працай я ніколі не займаўся. Я — мастак. Гэта найлепшае вызначэньне, напэўна. Беларуская рэдакцыя — гэта быў сьвядомы крок у бок ад таго, чым я займаюся, бо я адчуваў патрэбу зрабіць нешта для Беларусі, хай гэта і патасна гучыць.
Калі ў мяне раптам зьявілася такая магчымасьць, калі я дамогся стварэньня беларускай рэдакцыі, то я ўсе свае сілы тады кінуў на гэтую працу. Ад пачатку не было ні супрацоўнікаў, ні слоўнікаў, ні тэматыкі вяшчаньня. З нуля стварыць моўную службу ня так проста. Цягам пяці гадоў я гэтым займаўся і амаль не займаўся мастацтвам у гэты час. Калі беларускую службу закрылі, то я папросту вярнуўся ў тое, чым займаўся раней. Я працую з гукам усё мастацкае жыцьцё... Мне па-ранейшаму шкада, што беларускую службу закрылі... Але так атрымалася, што я займаюся ў жыцьці вельмі рознымі рэчамі.
— І якая герархія гэтых рэчаў?
— Справа ня ў важнасьці, а ў тым, што мне ў дадзены момант цікава, якім чынам я магу атрымаць больш дакладны і цікавы адказ на пытаньні, якія сам сабе задаю. Я зь вялікім задавальненьнем працую як мастак з гукам. Пытаньні ўспрыманьня вельмі важныя для мяне, больш за 20 гадоў я працую зь імі ў розных жанрах і катэгорыях, відах мастацтва.
— І як мастак, як бы вы адказалі тым, хто кажа, што радыё памерла?
— Радыё як дыстрыбуцыя праз хвалі, можа быць, не такое вітальнае, як было 10 гадоў таму. Хаця FM-станцыі праблемаў асаблівых ня маюць. Іх як слухалі, так і слухаюць. Вось кароткахвалёвага вяшчаньня ўжо амаль няма, але ёсьць дыстрыбуцыя гуку дыгітальным мэтадам. Увогуле гук вельмі важны для чалавека. Успрыманьне праз слых вельмі адрозьніваецца ад успрыманьня праз зрок ці тактыльнага ўспрыманьня.
Успрыманьне праз слых ніколі не адключаецца. Калі вы сьпіце, вы ўсё чуеце. Успрыманьне на слых вельмі ўплывае на нас, уплывае асобным чынам. Мы можам успрымаць музыку як самы абстрактны від мастацтва... Для таго, каб бачыць лепш, трэба заплюшчыць вочы.
— Вы сказалі: «Я хацеў нешта зрабіць для Беларусі». А якая ваша звышзадача, што хочаце зрабіць для Беларусі?
— Ня стаўлю я такіх глябальных мэтаў. Увогуле гэта непараўнальныя велічыні — я і Беларусь. Я ня ведаю, што я мог бы зрабіць для Беларусі. Можа быць, нічога. Я ў такіх катэгорыях не думаю.
— Магчыма, я занадта патасна запытала. Але, напрыклад, чарговы пераклад, чарговая кніга, чарговы радыёспэктакль...
— Я спрабую ўдзельнічаць у беларускіх імпрэзах, калі ёсьць такая магчымасьць, у беларускім культурным жыцьці. Зараз я зьяўляюся сябрам журы прэміі імя Карласа Шэрмана для перакладчыкаў, чытаю перакладзеныя на беларускую мову кнігі. Вельмі цікавая для мяне праца і магчымасьць паглыбіцца ў стан мастацкага перакладу ў Беларусі.
Ёсьць у мяне пляны паставіць спэктакль на сцэне Тэатру юнага гледача, спэктакль паводле вельмі важнай швэдзкай кнігі — «Суперкнігі пра Біла з Болаю» Гунілы Бэргстрэм, цудоўна перакладзенай на беларускую Надзеяй Кандрусевіч, Алесяй Башарымавай і Андрэем Хадановічам. Калі ў Беларусі ёсьць цікавасьць, да таго, што я раблю, то я з задавальненьнем заўсёды прыяжджаю і працую ў Беларусі, ці зь нечым беларускім.
«Калі нарадзіўся сын, я таксама зь ім сядзеў у дэкрэтным адпачынку»
— Вы амаль 25 гадоў як пераехалі зь Беларусі ў Швэцыю. Гэтая краіна лічыцца ў сьвеце ўзорнай з пункту гледжаньня дасягненьня гендэрнай роўнасьці. Як зьмяніліся вашы погляды на гендэрныя пытаньні за гэтыя 25 гадоў? Якая была ваша эвалюцыя?
— Па натуры я зусім не мача, у мяне няма патрэбы над кімсьці дамінаваць. Але і я вельмі зьмяніўся ў асэнсаваным стаўленьні да гэтай праблематыкі. Для мяне пытаньні роўнасьці паміж мужчынамі і жанчынамі, як і ўвогуле роўнасьці як такой, былі вельмі дэвальваваныя савецкай прапагандай. Раз Гагарын паляцеў, то мусіць і Церашкова паляцець. Быў прапагандысцкі, мэханістычны падыход да роўнасьці ў розных сфэрах савецкай рэчаіснасьці, які мне быў ня блізкі.
Спачатку пэдаліраваньне гэтых пытаньняў падавалася мне нечым савецкім, і я гэтага не прымаў, потым я зразумеў, што гэта абгрунтавана цалкам іншымі памкненьнямі. Ідэалягічныя памкненьні, канечне, прысутнічаюць і там, але гэта цалкам іншае, гэта не Савецкі Саюз.
— Як вашы сямейныя абавязкі разьмяркоўваліся раней і цяпер?
— Калі я жыў з бацькамі ў дзяцінстве, мне б да галавы не прыйшло гатаваць ежу ці праць. Гэта заўжды мама рабіла. У маёй сямʼі было нейкае разуменьне, што мама таксама працуе, таму і тата, і мы з братам мылі посуд, прыбіраліся ў доме, але былі, безумоўна, чыста жаночыя справы, якія выконвалі мама і сястра.
— А цяпер у вашай сямʼі няма жаночых і мужчынскіх справаў?
— Я жыву адзін. Ужо дзесяць гадоў як у разводзе, але калі я быў жанаты, то мы сьвядома падзялялі працу па доме, прыбыткі. Калі нарадзіўся сын, я таксама зь ім сядзеў у дэкрэтным адпачынку. Калі ён нараджаўся, я прысутнічаў пры родах. Я б вельмі зьдзівіўся, калі б мне сказалі, што я буду так рабіць, калі я жыў у Беларусі ці раней у СССР.
— Калі зараз прыяжджаеце ў Беларусь, што з таго, што вы бачыце на вуліцы, у рэстарацыях, у семʼях, не супадае з вашым поглядам на жыцьцё?
— Не тое, што не супадае, але бывае кідаецца ў вочы, скажам, манера апранацца. Калі, да прыкладу, жанчына апранаецца, здаецца, ня згодна з тым, як зручна, ня згодна з уласным густам, а так, як яна думае, чакае яе сацыяльнае асяродзьдзе.
— Што вы маеце на ўвазе? Леапардавае трыко?
— Напрыклад. Ці паўмэтровыя абцасы, ці зашмат касмэтыкі. Я кажу гэта і чую сам, што гэта гучыць, нібыта я кагосьці асуджаю. Я нікога не асуджаю. Я разумею, што кожны выбірае сам, як яму апранацца і як яму выглядаць. Але ў мяне часам ёсьць уражаньне, што гэта робіцца не зусім адрэфлексавана, а проста таму, што ўсе так робяць. Мне здаецца, што сацыяльны ціск на жанчыну, на тое, якой яна мусіць быць, як выглядаць, як паводзіцца, у Беларусі значна мацнейшы, чым у Швэцыі. Але я, праўда, не спэцыяліст у гэтай галіне і кажу цяпер першае лепшае, што да галавы прыйшло, мо лепш было б і прамаўчаць.
— Вы жывяце ў першай краіне ў сьвеце з фэмінісцкім урадам. Як гэта адчуваецца?
— Я, уласна, не адчуваю гэтага. Вялікай розьніцы паміж папярэднім нефэмінісцкім і цяперашнім фэмінісцкім урадам я не адчуваю. Я вельмі адчувальны да прапагандысцкіх і ідэалягічных фокусаў, яшчэ з савецкіх часоў. Яны для мяне мала прымальныя. Таму я лічу, можа быць памылкова, што фэмінісцкі ўрад — гэта проста ідэалягічны, прапагандысцкі крок. Некалькі гадоў таму швэдзкі ўрад быў з візытам у Іране, і жанчыны, якія ўваходзяць у наш фэмінісцкі ўрад, у часе візыту пакрывалі галовы хусткамі. Мне ня вельмі зразумела, якім чынам гэта зьвязана з фэмінізмам, але, можа, я чагосьці не разумею...
«У мяне тры начальнікі, і яны ўсе начальніцы»
— А вы сябе фэміністам можаце назваць.
— У тым сэнсе, што для мяне чалавечыя якасьці не знаходзяцца ў чалавека між ног, безумоўна. І ў тым сэнсе, што я лічу, што правы мусяць быць роўныя ў людзей незалежна ад полу. Так, я фэмініст.
— Сыходзячы з вашага досьведу ў Швэцыі — працы на радыё, кантактаў у літаратурных колах — наколькі там пароўну разьмеркаваная ўлада, добрыя пасады, уплыў паміж жанчынамі і мужчынамі? Ці можна сказаць, што там сапраўды роўнасьць? Талент — не гендэрны панятак, але тым ня менш, ва ўсіх сфэрах, дзе вы працавалі, як гэта было?
— Там, дзе працаваў, жанчын заўсёды больш было. У мяне тры начальнікі, і яны ўсе начальніцы. Далёка ня трэба хадзіць за прыкладамі. Для мяне гэта ня вельмі простае пытаньне. З аднаго боку я лічу, што роўнасьць патрэбная, і пачатковую сытуацыю няроўнасьці трэба мяняць, а з другога боку я не люблю ідэалягічнага ціску, мне не падабаецца ідэя квот. Але як рабіць па-іншаму я таксама не скажу зараз наўскідку. Я не заўважаю ў маім паўсядзённым жыцьці няроўнасьці, але калі паглядзець на статыстыку, якую я час ад часу бачу ў СМІ, то гэтая няроўнасьць па цяперашні час існуе. Напрыклад заробкі жанчын нават цяпер у Швэцыі агулам ніжэйшыя за заробкі мужчын.
— Якая сфэра вам падаецца найбольш патрыярхальнай у Беларусі?
— Сфэра кіраваньня, асабліва ў гаспадарцы. Традыцыйна дырэктары заводаў ці фабрык, кіраўнікі раёнаў — дзядзькі ў касьцюмах.
— Ці прыжыліся б яны ў Швэцыі?
— У пэўным сэнсе, чаму б і не? Людзі, якія ўмеюць убудоўвацца ў нейкія структуры ўлады, могуць убудавацца ў якую заўгодна структуру. А ў іншым сэнсе для гэтага патрэбны іншы сьветапогляд, але сьветапогляд мяняецца. Я і сам — прыклад таго, як мяняецца сьветапогляд.
***
Дзьмітры Плакс стала жыве ў Стакгольме амаль дваццаць пяць гадоў. Перакладае вядомых швэдзкіх аўтараў на беларускую мову. У ягоным перакладзе выйшла кніга «Піпі Доўгаяпанчоха» Астрыд Ліндгрэн, а зборнік паэзіі культавай швэдзкай аўтаркі Катарыны Фростэнсан па-беларуску быў адзначаны ў сьпісе намінантаў на прэмію часопісу «ПрайдзіСьвет» за лепшую перакладную кнігу 2011 году. Дзьмітры Плакс таксама шмат перакладае беларускіх пісьменьнікаў на швэдзкую мову. Дзякуючы яму ў Швэцыі выйшлі дзьве кнігі Барыса Пятровіча — «Фрэскі» і «Плошча», паэтычны зборнік Андрэя Хадановіча «Вольныя вершы», кніга Дзмітрыя Строцава «Маўчанне Адама». Атрымаў, між іншым, узнагароду ад Швэдзкай акадэміі за распаўсюд швэдзкай культуры за мяжой.
