У сэрыі «Бібліятэка Свабоды» выходзіць новая кніга Зьмітра Бартосіка «Клініка кітайскага дантыста», напісаная на матэрыялах праграм «Вострая Брама» і «Падарожжы Свабоды» на Радыё Свабода. Папярэдняя кніга падарожжаў «Быў у пана верабейка гаварушчы…» (Бібліятэка Свабоды, 2016) прынесла аўтару прэміі Аляксандра і Марыі Стагановічаў (за непрыдуманую літаратуру), Алеся Адамовіча (Беларускага ПЭН-цэнтру) і Ежы Гедройця. Паводле кнігі быў пастаўлены спэктакль беларускага Свабоднага тэатру.
У жніўні мы публікуем фрагмэнты новай кнігі на сайце.
Замовіць кнігу можна ТУТ
ХТО, ДЗЕ Й КАЛІ ЗАКАПАЎ ПАНСКАЕ ЗОЛАТА
Ядвігін Ш., Карпілаўка, 1920
Як ні намагалася ўлада бальшавікоў учыніць вайну палацам ды зьнішчыць дазваньня шляхоцкія сядзібы, а яны ўсё роўна працягваюць жыць. І хоць ад будынкаў не засталося і знаку, але палацы існуюць у краявідах. То па-над калгаснымі хатамі раскіне старыя галіны магутны дуб, пасаджаны ледзь не за Ягайлам. То перад сельсаветам намалюецца акуратная сажалка, зладжаная яўна не камбедаўцамі. То мільгануць сярод поля былыя прысады. Такімі прысадамі з высокіх лістоўніц зьвяртае на сябе ўвагу вёска Малыя Бясяды. Гэта старая дарога зь Менску на Радашкавічы.
Але давайце падымемся на пагорак, дзе стаяць разбураныя бунгала колішняй базы адпачынку трактарнага заводу. Сёньня тут, акрамя тых лістоўніц, нічога не нагадвае пра панскі двор. Але, магчыма, якраз тут нікому не вядомы чалавек Ясь Луцэвіч пачаў ператварацца ў паэта Янку Купалу. Тут стаяла сядзіба паўстанца 1863 году Зыгмунта Чаховіча, чыю бібліятэку наведваў будучы беларускі клясык, які праз гады напіша: «Вось тут мне і адкрыўся, што называецца, скарб!..»
За тры кілямэтры на поўдзень па Даўгінаўскім тракце ў Лагойскім раёне знаходзіцца вёска Карпілаўка, дзе калісьці была сядзіба Купалавага сябра Антона Лявіцкага, больш вядомага як Ядвігін Ш.
Празь невялiчкую, на дзесяць двароў, вёску пралёг белы шлях, ахайна выкладзены бэтоннымi плiтамi. Старыя жылыя хаты абапал гэтай узьлётнай паласы глядзелiся амаль недарэчна. Узьнiкалi асацыяцыi з Хатыньню.
Невысокая худзенькая жанчына, некага нягучна праклінаючы, палола гарод. Гэта найстарэйшая жыхарка Карпілаўкі, 90-гадовая Надзея Левандоўская. Да яе я й зьвярнуўся са сваiм трывіяльным пытаньнем: чым славутая ваша вёска? На што старая адразу ж выдала вычарпальны адказ: «Дык вунь, хлопча, лiпы бачыш? Там Лявiцкiя жылi».
Творы Ядвiгiна Ш. — Антона Лявiцкага — я чытаў. Невялiкiя вясёлыя байкi, у якiх няхiтрыя беларускiя дзядзькi становяцца ахвярамi анэкдатычных махлярстваў. Асаблiва запомнiлася мова гэтых анэкдотаў, яшчэ не ўнармаваная правiламi, жывая.
«КУПАЛА НЕКРАСІВЫ БЫЎ»
Спадарыня Надзея паскардзiлася мне на нейкую менскую прайдзiсьветку, што пад выглядам чагосьці каштоўнага за вялiкiя грошы прадала ёй амэрыканскае насеньне. А яно прарасло нянаскай прыгажосьцi жоўтымi кветкамi заморскага пустазельля, над якiм бабка ўжо трэцiя суткi гнула сьпiну, праклiнаючы тую Амэрыку, што спачатку абдаравала нас калярадзкiмi жукамi, а цяпер «гэтай жоўтай трасцай». Я ж, удаючы спачуваньне, з насалодаю слухаў яе мову, дзiвячыся, што першая пачутая мной карпiлаўская гiсторыя была нiбы зь ядвiгiнскага рэпэртуару.
«А дому даўно, хлопец, няма. Як удаву ягоную з сынамi НКВД забрала, так i стаяў. Пакуль калхоз некуды яго не прадаў. А дом прыгожы быў, з бальконам i рознакаляровымi вакенцамi. А пасьля яшчэ доўга нашы мужыкi падмуркi рылi. Усё нейкае золата шукалi», — распавядала бабулька. А я чарговы раз схамянуўся ад супадзеньня. «Золата». Менавiта так называўся першы беларускi раман, напiсаны гаспадаром зруйнаванай сядзiбы ў 1920 годзе. I што, няўжо знайшлi? — пацiкавiўся я. — «А, — махнула яна рукой, — ня там, вiдаць, шукалi».
— Яе выслалі, і два сыны былі, Славік і Казік, — працягвала старая Надзея. — Я помню іх. Высокія. Бачыце, стаяць дрэвы? Гэта ліпы стаяць. Гэта іхны сад быў. Яблыкаў было! Такія прыгожыя! Папяроўкі. Кіслых зімовых у іх не было. Ігрушы былі. Яшчэ мой бацька вартаваў. Вазілі гэтыя яблыкі ў Менск прадаваць. Я езьдзіла. Вялікія-вялікія, салодкія. А ў 1939 годзе мароз як даў, сады ўсе памерзьлі. Ні ў кога не засталося.
Старая раптам зьмяніла тэму:
— А Паўлінка гэтая, купалаўская, жыла пад Сухой гарой. Яна звалася Ядвіся. Гэты Янка Купала хадзіў да яе. Ну вось і склалі гэту пастаноўку. Купала некрасівы быў. Статуя стаіць у Менску. Выліты. Некрасівы. А яна была красівая. А ён жа, кажуць, Янка Купала, у Маскве напіўся, зь лесьвіцы зваліўся і забіўся. Праўда ці не? П’яны забіўся. У нас так кажуць.
Пасьля такіх словаў міжволі адлятаеш кудысьці ў 1950 год, калі па навакольлі была пушчаная гэтая плётка пра п’янога Купалу, які скаціўся зь лесьвіцы.
Нiчога не мяняецца на гэтай зямлі, — думаў я, вырульваючы ў стары парк былой сядзiбы Лявiцкiх. Але карцiна, убачаная там, уразiла й пераканала ў адваротным. Сярод зьдзiчэлых яблыняў i ружовага кустоўя закiнутага саду зеўрала залiтая застаялай зялёнай вадою яма, абкладзеная вялiкiмi шэрымi валунамi. Непадалёк мiрна застыў бэтонны дот першай абарончай лiнii савецкай мяжы 1939 году. Самае месца задумацца пра марнасьць чалавечага лёсу ў гэтай краiне.
«ЗДЕСЬ ПРОЖИВАЛА ДОЛГОЖИТЕЛЬНИЦА»
Нарадзiцца празь пяць гадоў пасьля вялiкага паўстаньня, вучыцца ў нелегальнай люцынскай школцы адной з дачок Дунiн-Марцiнкевiча, доўгiмi завейнымi вечарамi слухаць дзiўныя гiсторыi з вуснаў легендарнага гаспадара, паступiць у Маскоўскi ўнiвэрсытэт i быць адлiчаным за палiтыку, пачаць пiсаць па-беларуску ў Бутырскай турме, вярнуцца дахаты на папялiшча згарэлага дому да аўдавелай мацi. Ажанiцца, пабудаваць паводле ўласнага праекту новы дом з мансардаю i камiнам, абсадзiць яго ружамi i садам, прайсьцi пешшу ад Вiльнi да Карпiлаўкi, зьбiраючы й друкуючы ў «Нашай Нiве» непрыдуманыя байкi яшчэ вясёлага люду, пачаць пiсаць першы нацыянальны раман, увайсьцi ў Раду БНР, паўдзельнiчаць у паўднёвым паходзе генэрала Булак-Балаховiча, адпачыць пасьля баёў у Варшаве, выдаць кнiжку ўспамiнаў i легчы на вечны спачын на вiленскiх могiлках Росы.
Як не вязаліся з такiм шляхам нi гэтая брыдкая зялёная яма, нi гэты дот, якi так нiкому нiколi й не спатрэбiўся. Але пачуцьцё вяртаньня дадому, выказанае Ядвігіным Ш. у нашанiўскiх «Лiстах з дарогi», ажыўляла пакiнутую сядзiбу.
«Ну, але годзе ўжо гэтай гутаркi: годзе гутаркi на сягоньня, а цяганiны на сёлета. Вось бо ўзгорак, а там — у долi векавыя дубы, лiпы стаяць — мае дубы, мае лiпы! Сад вiдаць — мой сад! А ўжо пры самым лесе памiж розных дрэў выглядае дамок — мой дамок! Мой! Апiсаць вам яго? Як жа я апiшу, калi ён мой?! Бягу, ляту да яго!.. Бывайце здаровы!!»
2008, студзень
P. S. Едучы нядаўна каля Карпілаўкі, я захацеў збочыць, паглядзець на былыя краявіды. Колішнюю вёску ўжо не пазнаць. На месцы старых хат вырасьлі мураваныя катэджы.
Велізарны валун з прымацаванай шыльдай на ўзбочыне вуліцы я заўважыў яшчэ здалёку. І зьдзівіўся. Каму ж магла прыйсьці ў галаву ідэя такім чынам ушанаваць памяць Ядвігіна Ш.? Ён жа ня ў вёсцы гэтай жыў. І вёскі тады ніякай не было. Я падышоў да каменя і аслупянеў. На мэталічнай шыльдзе быў выбіты наступны тэкст: «Здесь проживала долгожительница и последняя жительница д. Карпиловка ЛЕВАНДОВСКАЯ Надежда Михайловна. 1920 г. р. умерла 19.05.2011 г.».
Я такое бачыў упершыню. Каб новыя жыхары, каляністы з гораду, ставілі помнік апошняму карэннаму жыхару. Тое, што ўшанавальнікі не абралі для памяткі мову шанаванага магіканіна, выглядае сымбалічна. Атрымаўся помнік той, для каго беларуская мова была матчынай і адзінай. Манумэнт апошняй сьведцы былога, дзе Паўлінка была не пэрсанажам, а суседкай. Чалавеку, безь якога навакольны краявід згубіў свой натуральны голас.
Працяг будзе
Папярэднія публікацыі
«А графаманаў трэба расстрэльваць»
