Прычынай стаў зварот пісьменьніцы ў парлямэнт краіны, у якім яна паставіла пад сумнеў правільнасьць чаканага рашэньня дэпутатаў абвясьціць 2018 год у Літве годам аднаго з кіраўнікоў літоўскага партызанскага антысавецкага руху Адалфаса Раманаўскаса-Ванагаса.
Рашэньне скасаваць дамову з Ванагайце было прынятае 27 кастрычніка, усяго празь дзень пасьля ўрачыстай прэзэнтацыі яе новай аўтабіяграфічнай кнігі «Курыца з галавой салакі». Незадоўга да гэтага Ванагайце паведаміла парлямэнцкай камісіі, якая павінна прыняць рашэньне надаць 2018 году імя Адалфаса Раманаўскаса-Ванагаса, што ён з 1940 году супрацоўнічаў з савецкімі органамі бясьпекі, а на допытах, якія папярэднічалі суду і яго расстрэлу ў 1957 годзе, выдаў усіх сваіх паплечнікаў.
► Пра што змаўчала Рута Ванагайце
У сакавіку сёлета Ванагайце выступіла зь лекцыяй у клюбе Алексіевіч. Пасьля рашэньня выдавецтва Alma littera нобэлеўская ляўрэатка выступіла ў падтрымку літоўскай пісьменьніцы.
Рута Ванагайце распавяла пра сваё бачаньне сытуацыі ў інтэрвію Радыё Свабода. Цалкам тэкст інтэрвію апублікаваны на сайце расейскай службы нашага радыё. Прапануем вам яго пераклад у скароце.
Радыё Свабода: Што адбылося з вашай новай кнігай «Курыца з галавой салакі»?
Ванагайце: Я ня ведаю, выдавецтва пакуль да мяне не зьвярталася. Ведаю з прэсы, што кнігі зьнятыя з продажу і будуць зьнішчаныя. У мяне пяць кніг, усе яны бэстсэлеры. Сярод іх няма ніводнай кнігі пра партызанаў. Апошняя мая кніга — гэта аўтабіяграфія.
— Гэта значыць, з продажу будуць сканфіскаваныя ўсе вашы кнігі, у тым ліку «Нашыя»? Ці будуць іх забіраць зь бібліятэк?
— Ня ведаю, як далёка гэта зойдзе, гэта залежыць ад выдавецтва. Яны ўжо ўсе забраныя з продажу, з крамаў. Ня ведаю, ці зьнішчаныя яны ўжо фізычна ці яшчэ не, але будуць зьнішчацца.
— Што, паводле вашай вэрсіі, сталі прычынай сытуацыі з кнігаю «Курыца з галавой салака»?
— Вельмі проста. Я мела шмат вольнага часу. Даведалася, што літоўскі парлямэнт зьбіраецца абвясьціць 2018-ы годам партызанскага правадыра Адалфаса Раманаўскаса-Ванагаса. Я вярнулася ў архівы і паглядзела ізноў яго справу. І не знайшла там ніякіх дакумэнтаў аб тым, што ён быў датычны да забойстваў габрэяў у 1941 годзе, але затое знайшла некаторыя іншыя зьвесткі з допытаў, дзе ён прызнаў, што яшчэ да вайны быў завэрбаваны як агент дзяржаўнай бясьпекі.
— Мяне зьдзівіла і тое, што ён выдаў усіх людзей, якія яму дапамагалі, перахоўвалі яго 11 гадоў. І што мяне зьдзівіла больш за ўсё, што ў сваім апошнім слове на судзе ён усхваляў Савецкі Саюз, прызнаваўся, што памыляўся, калі змагаўся супраць Савецкага Саюзу, казаў, што калі будзе памілаваны, то ўсё сваё жыцьцё прысьвяціць савецкай Літве. Гэта мяне зьдзівіла, і я вырашыла, што вазьму гэтыя матэрыялы і занясу іх у парлямэнт, каб камісія ўлічыла іх, калі будзе галасаваць, ці называць у гонар Ванагаса 2018 год.
І замест таго, каб гэта ціха прайшло ў парлямэнце, выбухнуў скандал — што я асьмелілася дыскрэдытаваць памяць героя Літвы і працую на Пуціна
— Быў аўторак, увечары павінная была быць прэзэнтацыя маёй аўтабіяграфіі, а ўдзень мне патэлефанаваў журналіст літоўскага радыё і сказаў: «Усе ў парлямэнце цяпер гавораць пра тое, што ён не такая ўжо гераічная асоба, што ён забіваў габрэяў». Я не знайшла сьведчаньняў таго, што ён забіваў габрэяў ці быў датычны да гэтага, але знайшла іншыя прызнаньні, якія ўразілі мяне. Вось і ўсё. І замест таго каб гэта ціха прайшло ў парлямэнце, выбухнуў скандал — што я асьмелілася дыскрэдытаваць памяць героя Літвы і працую на Пуціна.
— Адалфас Раманаўскас-Ванагас — якое месца ён займае ў афіцыйнай сучаснай гістарыяграфіі?
— Ён быў кіраўніком адной з акругаў партызанскага руху. Ён змагаўся супраць савецкай улады з 1945 па 1956 год, калі быў арыштаваны. У архівах напісана, што яго завэрбавалі ў 1940 годзе, да таго, як ён стаў партызанам. Гэта ён прызнаў, і гэта ёсьць у дакумэнтах дзяржаўнай бясьпекі. Але ў Літве цяпер кажуць, што гэтым дакумэнтам і пратаколам усіх допытаў нельга давяраць, бо людзі ўсё прызнавалі пад катаваньнямі. Я ня ведаю. Я проста ведаю, што вельмі многія літоўскія гісторыкі абапіраюцца на гэтыя дакумэнты. І многія гісторыкі кажуць, што гэтыя дакумэнты былі прызначаныя толькі для ўнутранага карыстаньня, што ў іх вельмі вялікая ступень надзейнасьці, бо яны не былі прапагандай.
Ён герой? Ён трагічная асоба? Ён пакутнік? Я ня ведаю.
Гэта сакрэтныя і вельмі падрабязныя дакумэнты. Ведаю, што літоўскія гісторыкі працуюць з гэтымі дакумэнтамі. У мяне толькі паўсталі пытаньні як у пісьменьніка, як у журналіста, як у грамадзяніна. Я не зьбіралася нікога вінаваціць. Я толькі хацела адрасаваць гэтыя пытаньні адпаведнай інстытуцыі, якая вырашае пытаньне аб гераізацыі гэтага чалавека. Ён герой? Ён трагічная асоба? Ён пакутнік? Я ня ведаю.
Гісторыя не такая простая і не такая сьветлая, як яны хочуць гэта падаць. Думаю, што для дэмакратычнай краіны гэта цалкам нармальна. Гэта нармальная свабода слова і свабода пытаньня. Аказваецца, не. Калі выбухнуў гэты скандал, на мяне абрынуліся кансэрватыўныя гісторыкі, якія сказалі, што я «працую на Пуціна» і скажаю гістарычную праўду, бо тыя дакумэнты, якія ёсьць у архівах КДБ, няпэўныя, што людзі прызнаваліся, бо іх катавалі. І тады выдавецтва вырашыла адрэагаваць і выпусьціла прэсавы рэліз аб тым, што яны забіраюць усе мае кнігі з продажу і зьнішчаюць іх.
— Хто, акрамя выдавецтва, адрэагаваў на гэтую гісторыю?
Ландсбергіс сказаў, што я павінна пайсьці ў лес, знайсьці дрэва, памаліцца і асудзіць сябе
— Рэакцыяў вельмі шмат. Я ўжо ўсё не чытаю. Я прачытала толькі артыкул нашага былога кіраўніка Вітаўтаса Ландсбергіса, які назваў мяне «ponia Dušanskiene», гэта азначае «жонкай Душанскага». Душанскі быў афіцэрам НКВД, катам, ён быў габрэй, і ён удзельнічаў у справе Ванагаса. І ў канцы гэтага артыкулу Ландсбергіс сказаў, што адзіная магчымасьць, якую ён бачыць для мяне, — што я павінна пайсьці ў лес, знайсьці дрэва, памаліцца і асудзіць сябе. Па-мойму, гэта непасрэднае падбухторваньне да самагубства. Па-мойму, гэта пагроза.
— Атрымліваецца, што Ванагасам вы зноў патрапілі ў самае балючае месца літоўскага грамадзтва.
— Я думаю, гэта больш балюча, чым было з габрэямі. Бо ў Літве лічыцца, што самае сьвятое, самае чароўнае, што было ў нашай гісторыі, — гэта партызанскі рух. І ніякія гісторыкі не асьмеляцца гэта аспрэчваць. Калі яны будуць паглыбляцца ў гэта, гэта будзе для іх вельмі небясьпечна. Ёсьць пара кніг, пара артыкулаў на гэтую тэму, але яны выйшлі даўно. Апошнія 5-7 гадоў усё пра гэта маўчаць.
— Ці трапляліся вам падчас працы над кнігай «Нашыя» сьведчаньні аб дачыненьні іншых прадстаўнікоў партызанскага руху да масавых пакараньняў сьмерцю габрэйскага насельніцтва Літвы?
У цэнтры літоўскага горада Укмярге стаіць помнік літоўскаму партызану Крыкштапонісу, які забіваў людзей ня толькі ў Літве, але і ў Беларусі
— Так, некаторыя іх кіраўнікі вінаватыя ў забойстве многіх тысячаў людзей, і ім па гэты дзень стаяць помнікі. Напрыклад, Юозас Крыкштапоніс. У цэнтры літоўскага горада Укмярге стаіць помнік літоўскаму партызану Крыкштапонісу, які забіваў людзей ня толькі ў Літве, але і ў Беларусі. Гэта масавы забойца, і ўсе гісторыкі гэта прызнаюць. Гэта вельмі-вельмі сумны факт.
Шмат хто кажа мне: калі дыскрэдытаваць партызанаў, калі партызаны не былі героямі, то ў літоўскай гісторыі наагул не застаецца гераізму. Людзі прымаюць гэта вельмі балюча. Значыць, мы не сасьпелі для праўды. Нам пакуль патрэбныя героі, бо мы яшчэ вельмі і вельмі траўмаваныя. Героі вылечваюць нашыя гістарычныя траўмы. Значыць, я пасьпяшалася на 50 гадоў.
