Аляксандра Макавік
У нью-ёркскім Музэі Мэтраполітэн незвычайная выстава. Белы пакой з адчыненай шафай, на зіхотка-белых паліцах — сымэтрычныя стосы адзеньня, складзеныя амаль з вайсковай дакладнасьцю, усе розных адценьняў белага — ад сьнегу і квецені да вяршкоў і адбеленага кужалю. Кашулі, швэдры, нагавіцы, строі, шкарпэткі і сподняе, з рэдкімі нотамі бледна-ружовага або колеру кавы з малаком. Купкі прасьцінаў і наўлечак, бялюткіх, адпрасаваных і хрумсткіх. Унізе шыхт элегантных боцікаў, крыху цямнейшых. І іншыя рэчы, што звычайна трымаюць у гардэробных, — парфума «Шанэль № 19», кардонная скрынка з карткамі запісаных рэцэптаў, лісты, нататнік, тарка на бульбу, валізка «Люі Вюітон», прас, клубок бел-чырвона-белай тасьмы. Перад тварам гледача пунсовы ваўняны пампон — пацягнеш, і запаліцца сьвятло. Выстава завецца «Шафа Сары Бэрман», і аўдыёгід тлумачыць: «Сара нарадзілася ў Беларусі, і апошнія гады жыцьця яна насіла ўсё белае».
Мінімалістычная выстава прыцягвае ўвагу ня толькі сьціпласьцю побач з раскошай суседніх пакояў, але і тым, што яе гераіня — не палітык, не кіназорка і ня ўзор стылю, а нікому не вядомая ўраджэнка Беларусі і эмігрантка з Ізраілю. Выставу падрыхтавалі мастакі Майра і Алекс Калманы — дачка і ўнук Сары Бэрман, дзяўчынкі са Случчыны.
Ілюстратарка Майра Калман (Maira Kalman), аўтарка дзіцячых і дарослых кнігаў, дызайнэрка і стваральніца некалькіх музэйных праектаў, нарадзілася ў Тэль-Авіве ў 1949, а ў чатыры гады апынулася зь сям’ёй у Нью-Ёрку, дзе мусіў працаваць яе бацька Пэсах Бэрман, гандляр дыямэнтамі. Бэрманы доўга пачуваліся там прыхаднямі, часовымі насельнікамі, і Майра кажа, што няпэўнасьць дарыла лёгкасьць. З таго часу шмат зьмянілася, горад зрабіўся родным і любімым, Майра пабралася шлюбам з вугорскім дызайнэрам Тыбарам Калманам, яны стварылі дызайнэрскую кампанію «M&Co», нарадзілі сына Алекса і дачку Лулу. Майра праілюстравала і напісала васямнаццаць дзіцячых кніг і трынаццаць дарослых, друкавалася ў часопісах, малявала вокладкі для The New Yorker і вяла калёнкі ў The New York Times. Мастачка вядомая і шмат якімі супольнымі праектамі — з дызайнэрам Айзэкам Мізрахі, пісьменьнікамі Лемані Сьнікетам і Этгарам Керэтам, са Сьмітсанаўскім музэем і Музэем сучаснага мастацтва.
Яе стыль вельмі пазнавальны — пэўна і вы бачылі гэтыя малюнкі: падманна наіўныя, зь дзівакаватай пэрспэктывай (даніна любімым ёю Анры Матысу і Марку Шагалу), яркімі вітражнымі колерамі і зазвычай падпісаныя нібыта дзіцячай рукой (гэтак шасьцігодкі тлумачаць сэнс намаляванага) — але яе подпісы іранічныя, часам жорсткія і сьмешныя.
Надпіс на малюнку: Мы сядзім у кухні, але мы ведаем, дзе мы. Мы на зямлі, разрыванай бясконцым канфліктам. Нашая гісторыя — трагедыя і сардэчны боль… Але цяпер не пра гэта. Мы абмяркоўваем, хто з кузэнаў найбольшы ідыёт (аказваецца, я ў сьпісе). Мы размаўляем пра любоў маёй цёткі да Талстога і Горкага. Тут яны на фота, зьнятым жонкай Талстога…
Працы Майры Калман — нешта сярэдняе між літаратурай і ілюстрацыяй, яна лічыць сябе рэпартэркай, ці журналісткай-ілюстратаркай, натхняючыся дэталямі штодзённага жыцьця. І піша яна сапраўды пра ўсё: сабак, амэрыканскую гісторыю і дэмакратыю, альфабэт, правілы ежы, тэракт 11 верасьня, сямейныя легенды і фота, моды і падарожжы, магію аб’ектаў, вялікіх гістарычных асобаў, а правілы стылістыкі ў клясычным даведніку для рэдактараў ілюструе, напрыклад, сцэнкамі з вэнэцыянскага карнавалу.
І амаль у кожным інтэрвію або выступе перад чытачамі яна згадвае сваю маці Сару Бэрман — як асобу, якая зрабіла на яе найбольшы ўплыў. Увогуле, жанчыны ў сям’і былі дасьціпныя і разумныя, і менавіта маці прывяла Майру ў бібліятэку, згадвае яна: «Мама падахвоціла мяне чытаць, і гэта было важна ў нашай сям’і. Калі мы прыехалі ў Амэрыку, то пайшлі ў бібліятэку. Мы не куплялі кніг. Пайшлі ў бібліятэку і там чыталі ўсё запар. Калі я дабралася да літары L, да кнігі „Піпі Доўгаяпанчоха“, я сказала: „Вось праца якраз для мяне. Я буду пісьменьніцай“. Нават і сумневаў не было».
Майра апавядае пра пачуцьцё свабоды, што дарыла ёй мама. Яна казала, што кожны мусіць рабіць уласныя памылкі, што важна быць самастойнай, і распавядала сьмешныя гісторыі зь мінулага жыцьця. Дзёрзкасьць, адвагу і абыякавасьць да «правільнага» найлепш ілюструе мапа Амэрыкі, якую неяк намалявала Сара Бэрман: «вядома, у форме яйка. Флорыда, Гаваі, пасярод раскінуўся Нью-Ёрк, а ў кутку літары «Т-А» — Тэль-Авіў і Леніна, маміна родная вёска. Вельмі бязладна намаляваныя штаты Заходняга ўзьбярэжжа. А ў цэнтры напісана: «Даруйце, рэшта не вядомая. Дзякуй».
Насамрэч беларуская вёска Леніна раней звалася Раманава. Сара нарадзілася 15 сакавіка 1920 году на Случчыне, у паселішчы з гісторыяй — Раманава было мястэчкам, дзе яшчэ ў XVII стагодзьдзі існавалі царква, шпіталі, карчма, а пазьней яно здабыло прывілей на правядзеньне штогадовага кірмашу. На пачатку XX стагодзьдзя там жылі паўтары тысячы насельнікаў, якія лічыліся ў ваколіцах шляхетнымі і адукаванымі.
Сярод тых, каго мы ведаем і каго магла ведаць і сустракаць Сара Бэрман (тады Долгіна), — Уладзімер Тэраўскі, які нарадзіўся там сама ў 1871 годзе, знакаміты дырыжор, кампазытар, аўтар музыкі «Купалінкі» і «Мы выйдзем шчыльнымі радамі». А ў 1896 годзе ў Раманаве зьявілася на сьвет Алена Кіш, наіўная мастачка, стваральніца маляваных дываноў на тры сюжэты — «Райскі сад», «Ліст да каханага» і «Дзева на водах», і якраз у 1920–1930-я яна, відаць, малявала найбольш, вандруючы па ваколіцах і ствараючы на замову казачна-экзатычныя сюжэты. Зусім ня дзіва, калі і ў хаце Сары вісеў дыван зь нетутэйшым сінім небам, усьмешлівымі слуцкімі львамі, буйнымі драпежнымі птушкамі і пальмамі.
Унук Сары Бэрман Алекс Калман згадвае бабуліны расповеды пра беларускую вёску як пра мясьціну, дзе дамы стаялі на беразе хуткаплыннай ракі Случы, дзе паўсюль пасьвіліся статкі гусей, любімай стравай шмат у каго быў селядзец, дзеці зьбіралі ў лесе чарніцы, і бегала шмат сабакаў — яны выглядалі лагоднымі, але кожны момант маглі абярнуцца ў лютых пачвараў. У сям’і было чацьвёра дзяцей, Сарын бацька будаваў дамы, любіў бульбу і быў надзвычай рэлігійны. А дзядуля меў даўжэзную бараду, і аднойчы, калі Сара танула ў рацэ, ён кінуў ёй зь берагу сваю белую бараду, дзяўчынка ўхапілася і ўратавалася.
Дэталі, ужо амаль мітычныя, асабліва пасьля сьмерці Сары Бэрман у 2004 годзе, гучаць як літаратура. На фота Случчыны таго часу мы абавязкова пабачым яшчэ і такія карціны, апісваныя дасьледнікам колераў Міхалам Анэмпадыставым: «Ільняное палатно паласкалася ў вадзе, потым раскладалася пад сонечным сьвятлом на роснай траве ці сьнезе — і гэтак шматкроць, пакуль не набярэ патрэбнай белі. Краявід з разасланымі льнянымі палотнішчамі заставаўся візытнай карткай Беларусі да сярэдзіны ХХ ст. Цягам стагодзьдзяў лён быў любімай тканінай беларускага селяніна, а яго найбольш статусным колерам — белы (як стандарт якасьці і ідэал)… Белы тэкстыль, найчасьцей ільняны, адзначаў усе галоўныя моманты ў жыцьці чалавека — нараджэньне, першую камунію, шлюб, а ў некаторых архаічных лякальных традыцыях і сьмерць».
Яму нібыта адказвае ў адным інтэрвію Майра Калман, калі ў яе пытаюцца пра зьмесьціва шафы Сары Бэрман на выставе ў Мэтраполітэн: «Вельмі важна — ільняныя прасьціны, як повязь паміж усім адпрасаваным і складзеным, ды ўсьведамленьнем, што гэта гісторыя маёй сям’і зь Беларусі — яны клаліся спаць у цудоўныя белыя ложкі з прыгожа разгладжанага лёну, прапаласканага ў рацэ».
Але рэальнасьць не была суцэльна паэтычная, як каштоўныя дэталі зь сямейных легендаў. Уявіце Случчыну 1920-х, паўстаньні, Слуцкі збройны чын, усталяваньне савецкай улады. (Дарэчы, гэта не адзіная вёска Раманава, перайменаваная ў вёску Леніна ў Беларусі, — яшчэ адзін такі самы тапанімічны ці то жарт, ці то казус, адбыўся ў Горацкім раёне, на Магілёўшчыне.) У 1930-я пачаліся рэпрэсіі, пагромы і голад. Сям’я Сары пакінула Беларусь у 1932-м, калі ёй было дванаццаць. На караблі ў Палестыну моцна гайдала, і марак пачаставаў дзяўчо апэльсінам — яго Сара бачыла ўпершыню ў жыцьці. Яны прыбылі ў Тэль-Авіў, Палестыну, якая была тады пад брытанскім пратэктаратам. Шмат хто з тых, хто застаўся, сям’я і землякі, загінулі. Аднавясковец Сары Бэрман кампазытар Уладзімер Тэраўскі быў расстраляны ў 1938 годзе як шпіён. Аўтарка «Дзевы на водах» Алена Кіш патанула ў рацэ ў 1949-м.
Новае жыцьцё ў Палестыне таксама разгортвалася на беразе — ужо не ракі, а мора. Яны зноў жылі ў сьціплай хаце, якую з усіх бакоў хісталі вятры і засыпаў пясок. Майра Калман апавядае: «Усе жанчыны ў сям’і працавалі як зьвяры, ад раньня да сьвітаньня. Сэнсам іх жыцьця быў клопат пра тых, каго яны любілі, — і яны гатавалі ежу, шылі ды прыбіралі». Каля трохпакаёвага бараку між морам і пустэльняй Сара, сястра Шашана і мама бавілі гадзіны ў праньні бялізны, якая затым лунала на ветры, крухмалілася і бездакорна адпрасоўвалася. Усе яны былі чысьцёхі, кажа Майра, і гэта, разам з памкненьнем заставацца прыгожымі і элегантнымі, — адказ цяжкім умовам, нястачы, няпэўнай будучыні. Дзяўчаты знаходзілі эўрапейскія модныя часопісы, і мама шыла ім адтуль уборы.
Майра Калман апавядае, што яе беларуская мама была прыгожая, інтэлігентная і вясёлая, і што ў яе было шмат залётнікаў, і што кожны зь любімых Майрыных пісьменьнікаў, ад Пруста да Талстога і Набокава, дакладна б закахаўся ў яе маці, каб сустрэў яе тады ў Палестыне. Але яна пабралася шлюбам з Пэсахам Бэрманам, які гандляваў дыямэнтамі. Пазьней Майра ня раз скажа, што галоўная ўласьцівасьць бацькі — ягоная адсутнасьць у жыцьці сям’і. Ён шмат працаваў і езьдзіў па сьвеце. У 1954 годзе Бэрманы выправіліся ў ЗША, разам з дочкамі Майрай і Кікай.
Было цяжка, і багатыя сваякі дзяліліся рэчамі, але потым Сара Бэрман агледзелася, падпісалася на часопісы «Vogue», «Life», «Realities» — «і раптоўна сьвет раскрыўся, раптам мы пабачылі дзівосныя рэчы. Мы паехалі ў вандроўку ў Эўропу, спыняліся ў гатэлі „Excelsior“ у Рыме, пачалі хадзіць у музэі… Ці ўспрымала мая мама, Сара Бэрман, эстэтычныя і дызайнэрскія прынцыпы, як і я? Не, зусім не. Я мяркую, што яна проста хацела атачаць сябе прыгожымі рэчамі. Але мы ніколі не размаўлялі пра тое надта шмат. Яна была цудоўная маці, але я ня мела ўяўленьня, пра што яна насамрэч думае. Гэта было неяк кшталту: „Перадай соль“», — згадвае Майра Калман.
Празь некалькі дэкадаў, пасьля розных сямейных прыгодаў, пасьля выгадаваных у Амэрыцы дзяцей, вяртаньня Сары і Пэсаха Бэрманаў у Ізраіль і жыцьця там — пасьля 38 гадоў шлюбу Сара Бэрман вырашыла расстацца з мужам і жыць адна. У 1981 годзе яна зноў накіравалася з Тэль-Авіву ў Нью-Ёрк, пасялілася ў невялікай белай кватэры ў Грыніч-Вілідж, пакінуўшы сабе мінімум рэчаў. І пачала насіць белае адзеньне. Чаму гэты колер, ніхто не наважыўся распытваць. Алекс Калман, унук Сары, мяркуе, што такі быў яе спосаб пачаць абсалютна новае жыцьцё, праз упарадкаванасьць, чысьціню і прыгажосьць у штодзённым.
А Майра падкрэсьлівае, што маці і раней любіла бездакорна адпрасаванае, нават накрухмаленае адзеньне. «У сьвеце, дзе нарадзілася мая маці, у Беларусі 1920 году, жанчыны былі самаадданымі гаспадынямі. Гэта была іхняя праца. Папярэдніца Сарынай белай шафы — хата ў старой вёсцы, дзе яны мылі адзеньне ў вялізным рондалі з кіпнем, сушылі, прасавалі, складалі, даглядалі. На супрацьлеглым канцы яе жыцьця, у Нью-Ёрку, яна гэтак жа знаходзіла спакой у хатніх рытуалах — гэтай сьціплай асабістай форме жаночага самавыяўленьня».
Надпіс на малюнку: «Рыба, пірагі ды шмат страваў з баклажанаў было зьедзена ў гэтым пакоі. За сталом з абрусам, гэтак жорстка накрухмаленым, што ён мог бы падняцца і пайсьці прэч. Я сядзела тут з маёй цёткай ды слухала яе жыцьцёвыя парады. Не сказаць, каб я ведала цяпер больш, хоць часам здаецца, што і ведаю».
Сара Бэрман, жанчына з Случчыны, пражыла астатнія гады на нью-ёркскай вуліцы Гарацыё. Яе лад жыцьця быў ідэальна прадуманы. «Я іду купляць адзін лімон, — казала яна. — А потым іду на пошту. Потым я вяжу швэдар сабаку. А на вячэру будуць блінцы». Яна глядзела ў вакно на Эмпайр-Стэйт-Білдынг, любіла фільмы з Фрэдам Астэрам і часам вандравала.
У 2004 годзе Сара выбралася ў Ізраіль наведаць сястру Шашану. Яны гулялі ўздоўж мора і елі лімоннае марозіва. Наступным ранкам Сара не прачнулася і не спусьцілася пасьнедаць. Ёй было 84 гады.
Калі Майра Калман і іншая дачка Сары, дызайнэрка адзеньня Кіка Шонфэльд, разьбіралі матчыну белую шафу, яны згодна прамовілі: Як у музэі! Урэшце, кожнае жыцьцё — сюжэт, а дарагія нам рэчы і спосаб іх захоўваць — тэма для экспазыцыі. І гэта не сэнтымэнтальнае перабольшваньне, а неаспрэчная праўда.
У 2015 годзе Майра Калман наведала Беларусь і вёску, дзе нарадзілася яе мама. Я спыталася пра тое, як гэта было, і яна напісала: «Вандроўка ў Беларусь была вельмі кранальная. Вандроўка ў месца, што больш не існуе. Я набрала крыху вады з ракі Случ і цяпер захоўваю яе».
Выстава «Шафа Сары Бэрман» працуе ў Амэрыканскім крыле Музэю Мэтраполітэн, у Нью-Ёрку, да 5 верасьня.
