Асаблівасьць нашага рэгіёну, ягонай гісторыі і этна-культурнага ляндшафту ў тым, што многіх дзеячаў і многія культурніцкія зьявы можна разглядаць як умоўна прыналежныя да адначасова некалькіх нацыяў. Гэта відавочная рэч, якую складана ўсьвядоміць і акцэптаваць нацыяналістам узору 20 стагодзьдзя і ўвогуле вельмі шмат каму на абшары ад Варшавы да Ўладзівастоку. Але гэтая асаблівасьць натуральна выглядае як з пункту гледжаньня данацыянальнай эпохі, так і з пункту гледжаньня эпохі цяперашняй, глябалісцкай.
Марк Шагал — беларускі мастак, бо нарадзіўся, вырас і сфармаваўся як творца ў Віцебску. Але адначасова з гэтым ён, канечне ж, і габрэйскі мастак, бо быў этнічным габрэем і належаў да габрэйскай культуры. Разам з гэтым, ён і расейскі мастак, бо быў часткай і агульнарасейскай культуры і бо калі ён жыў, Беларусь была часткай Расеі альбо ў выглядзе марыянэткавай БССР знаходзілася пад савецкай акупацыяй. Але ён таксама і мастак францускі, бо большую частку жыцьця правёў у Францыі, большая частка ягонай творчасьці зьвязаная з Францыяй, і нават у сьвеце ён вядомы пад францускай транскрыпцыяй свайго імя — Marc Chagall.
Аднесьці Шагала толькі да адной з гэтых супольнасьцяў — Беларусь, Расея, Францыя, габрэйская нацыя — гэта ўжо пярэчаньне фактам і наіўнае спрашчэньне. Тым болей непраўдзіва палымяна аспрэчваць яго прыналежнасьць да будзь-якой зь іх.
Гэтаксама і шмат з кім, і асабліва з многімі беларусамі-літвінамі.
Адам Міцкевіч і Ўладзіслаў Сыракомля — беларускія літаратары, Фэрдынанд Рушчыц і Валенты Ваньковіч — беларускія мастакі, а Міхал Клеафас Агінскі і Станіслаў Манюшка — беларускія кампазытары. Бо яны нарадзіліся ў Беларусі, жылі ў Беларусі, прысьвячалі сваю творчасьць Беларусі і ўвогуле асацыявалі сябе з тым, што цяпер называецца Беларусь. Гэтаксама яны адначасова і з такім жа правам зьяўляюцца і палякамі — бо належалі да палянізаванай беларускай-ліцьвінскай шляхты, якая сама сябе ўжо ўспрымала ў якасьці часткі польскага народу. А калі б расейскае грамадзтва магло б пры жаданьні ўзгадаць, што ўсе гэтыя людзі былі падданымі Расейскай імпэрыі, то магло б паспрабаваць шукаць зь імі прымірэньня як з волею лёсу часткай разнастайнай «расейскай цывілізацыі».
Беларусь — гэта не дзяржава пад назвай «Беларусь», якая зьявілася сто гадоў таму. І нават не абавязкова беларуская мова ці беларуская нацыянальнасьць, якая зьявілася ня больш за 150 гадоў таму (тады ж, калі і само паняцьце нацыянальнасьці). Беларусь — гэта тэрыторыя і людзі, якія гэтую тэрыторыю насяляюць і насялялі на працягу стагодзьдзяў. Увогуле, варта ўзгадаць тут літаральнае значэньне старога інтуітыўнага слова «тутэйшы». Хто тутэйшы, таго мы і павінны ўспрымаць як «беларуса ў сучасным сэнсе слова». Ежы (Юры) Гедройць — беларус, Чэслаў Немэн і Рышард Капусьцінскі — беларусы, Хаім Вейцман і Голда Мэір — беларусы.
У тым ліку і беларусы.
Пазыцыя беларусаў у нечым найбольш годная і павучальная сярод суседзяў: беларусы менш за ўсіх цягнуць на сябе коўдру.
І, канечне ж, Вялікае Княства Літоўскае. Яно адначасова і на роўных асновах належыць нават ня двум, а тром супольнасьцям людзей, дзьве зь якіх маюць сёньня свае нацыянальныя дзяржавы. Беларусам, літоўцам і, пра што чамусьці ня прынята казаць, палякам Віленшчыны й Гарадзеншчыны.
Перацягваньне канату і сьцьвярджэньне, быццам «у старажытнасьці літоўцы захапілі Беларусь», альбо, наадварот, што цяперашнія літоўцы ня маюць ну ніякага дачыненьня да ВКЛ — аднолькава няправільныя.
Пазыцыя беларусаў у гэтым кантэксьце найбольш цікавая. У нечым яна найбольш годная і павучальная сярод суседзяў: беларусы менш за ўсіх цягнуць на сябе коўдру. У адрозьненьне ад гэтай пазыцыі, у Летуве міт пра Вялікае княства Літоўскае як летувіскую дзяржаву — частка афіцыйнай дзяржаўнай ідэалёгіі, а палякі крыўдзяцца, калі ім кажаш, што Касьцюшка ці Міцкевіч — беларусы.
Беларусы ніколі ні на што ня крыўдзяцца.
З аднаго боку, гэта, вядома ж, азнака абыякавасьці, нізкага ўзроўню нацыянальнай сьвядомасьці і ўвогуле культуры. З другога — можа гэта й сапраўды перадумова для таго, каб «пераскокнуць» этап дзіцячых нацыяналістычных хваробаў, на якія пакутуюць многія людзі ў суседніх зь Беларусьсю краінах? Перадумова для таго, каб усьвядоміць гэтую тутэйшую пярэстасьць і разнастайнасьць, і адразу ўспрымаць сваю (супольную з суседзямі) спадчыну больш па-даросламу?
Можа гэта й сапраўды перадумова для таго, каб «пераскокнуць» этап дзіцячых нацыяналістычных хваробаў, на якія пакутуюць многія людзі ў суседніх зь Беларусьсю краінах?
Даходзіць і да іншай крайнасьці: даводзіцца назіраць гарлівых беларускіх (прычым нават беларускамоўных) інтэлектуалаў, якія з большай разьюшанасьцю лютуюць над беларускім поглядам на гісторыю Беларусі, чым гэта робяць польскія ці летувіскія шавіністы. І нават самую ідэю беларускай дзяржаўнасьці гэтыя людзі літасьціва не аспрэчваюць толькі праз тое, што «ну так ужо склалася». Была б іхная воля, на месцы Беларусі была б дзяржаўная мяжа Польшчы, Летувы і Расеі. Далібог, няма большага ворага Беларусі, няма больш аргумэнтаванага і зацятага крытыка Беларусі, чым самазакаханы беларус, які вывучыўся ў польскім унівэрсытэце й жыве на летувіскія гранты.
Так ці іначай, ёсьць і яшчэ адзін аспэкт, прычым ключавы. Спрачацца пра «чый Шагал» і «чыё ВКЛ» ня мае сэнсу без таго, каб Беларусь рэальна асвойвала спадчыну і культывавала памяць пра гэтых людзей і гэтыя зьявы. Каб быць паўнапраўным спадкаемцам, трэба жыць гэтай сваёй спадчынай і быць дастойным яе, трэба працягваць гэтыя традыцыі і культуру.
Летува падмацоўвае свае прэтэнзіі на літоўскую спадчыну грунтоўнай культурніцкай, навуковай і асьветніцкай працай: пачынаючы ад таго, што сучасная рэпліка сьцяга ВКЛ была зробленая дзяржаўным сьцягам Літоўскай Рэспублікі, сканчаючы доглядам за архітэктурнымі помнікамі, падрабязным вывучэньнем і папулярызацыяй гісторыі ВКЛ у сьвеце, і гэтак далей, ажно да распаўсюджанасьці сярод літоўцаў імёнаў Альгерд і Вітаўт у іхных мясцовых вэрсіях.
Палякі, канечне ж, дбаюць пра памяць і спадчыну польскамоўных беларускіх-ліцьвінскіх культурных дзеячаў непараўнальна больш, чым беларусы, якія гэтую спадчыну для сябе толькі нядаўна адкрылі і якія самі дагэтуль не да канца вызначыліся, хто ім больш «свой»: зямляк Адам Міцкевіч ці замежнік Аляксандр Сяргеевіч Пушкін.
Нельга сказаць, што ў Беларусі нічога ня робіцца дзеля засваеньня і культывацыі памяці пра славутых беларусаў. У многіх гарадах Беларусі зьявіліся вуліцы Ўладзіслава Сыракомлі. У Менску пастаўлены помнік Адаму Міцкевічу, у Віцебску — помнік князю Альгерду. Справа павольна, але рухаецца наперад.
Але трэба рабіць нашмат, нашмат больш.
Меркаваньні, выказаныя ў блогах, перадаюць погляды саміх аўтараў і не абавязкова адлюстроўваюць пазыцыю рэдакцыі.
