Дракахруст: 21 лютага адзначаецца Дзень роднай мовы. У сувязі з гэтым у навучальных установах ладзяцца імпрэзы. Які ж стан роднай мовы ў Беларусі?
Карней: Адкуль пайшла такая дата? 21 лютага студэнты ў Банглядэш выйшлі на дэманстрацыю ў абарону сваёй роднай мовы бэнгалі і патрабавалі ўвесьці яе ў лік дзяржаўных. У выніку расстрэлу некалькі чалавек загінулі. Міжнародная супольнасьць адзначае гэты дзень як Міжнародны дзень роднай мовы. Усяго ў сьвеце існуе 6 тысяч моваў, і амаль палова ў бліжэйшым часе можа страціць сваіх носьбітаў.
Беларусі пакуль гэта не пагражае, бо крытычным лічыцца стан, калі носьбітаў 10 тысяч і менш. Беларусь ратуе колькасьць жыхароў сельскай мясцовасьці, бо там жыве больш за 10 тысяч. Але статыстыка змрочная. 10% дашкалятаў і 14% школьнікаў выхоўваюцца і навучаюцца ў беларускамоўных групах і клясах. Паводле статыстычнага зборніка «Образование в Республике Беларусь, 2015», у дашкольных установах — дзіцячых садках — на беларускай мове выхоўваюцца 43 тысячы дзяцей (10%). Гэта пераважна жыхары сельскай мясцовасьці, па гарадах працэнт мізэрны. Няма нават цалкам беларускамоўных садкоў.
Колькасьць школьнікаў, якія вывучаюць усе прадметы на беларускай мове ў школе, за апошнія чатыры гады зьнізілася з 19% да 14%. Скарачаецца і колькасьць абітурыентаў, якія абралі беларускую мову на цэнтралізаваным тэставаньні. У 2015 годзе беларускую мову здавалі толькі 24% выпускнікоў, 76% — расейскую. У 2007 годзе суадносіны былі раўнейшыя: 42% выпускнікоў здавалі тэст па беларускай мове і 58% — па расейскай.
Цяпер у Менску пяць беларускамоўных гімназій (№№ 4, 9, 14, 23 і 28), дзьве школы (№№ 60 і 190), адна беларускамоўная кляса — у 68-й школе. У ніводным з абласных цэнтраў беларускамоўных школ няма. З 36 тысяч школьнікаў Берасьця толькі чацьвёра навучаюцца ў беларускамоўнай клясе — 5 «Г» 29-й сярэдняй школы.
Паводле інфармацыі Нацыянальнага статыстычнага камітэту, у вышэйшых навучальных установах Беларусі на расейскай і беларускай мове, хоць гэта мог быць адзін прадмет з усяго навучальнага цыклю, у 2014–2015 гадах навучаліся больш за 149 тысяч студэнтаў (41%), на расейскай мове каля 212 тысяч (58%). Чыста на беларускай мове ў краіне навучаліся 300 студэнтаў — гэта 0,1% ад агульнай колькасьці. У 2013–2014-м іх было 600, то бок удвая больш — 0,2%.
20 год таму Таварыства беларускай мовы з дапамогай экспэртаў распрацавала канцэпцыю нацыянальнага ўнівэрсытэту, дзе выкладаньне вялося б выключна на беларускай мове, і сабрала 50 тысяч подпісаў у падтрымку. Аднак гэтая ініцыятыва дагэтуль не была падтрыманая на дзяржаўным узроўні. За апошнія 5 гадоў больш як у два разы скараціўся набор на беларускую філялёгію. У 2010 годзе Белдзяржунівэрсытэт на дзённую форму навучаньня набіраў 60 студэнтаў (48 на бюджэт і 18 на платнай аснове). У 2015 годзе — ужо толькі 20 і толькі на бюджэт. У абласных цэнтрах сытуацыя яшчэ горшая — аддзяленьні беларускай філялёгіі проста закрываюць.
І яшчэ адно параўнаньне: у 2015 годзе на кітайскую філялёгію ў БДУ набор вышэйшы, чым на беларускую — 30 месцаў.
Затое актыўнасьць дэманструюць недзяржаўныя арганізацыі і грамадзкія ініцыятывы: гэта шырокавядомыя курсы «Мова нанова», цяпер іх падразьдзяленьні, дзе людзі бясплатна займаюцца мовай, ёсьць шмат у якіх гарадах. Ёсьць ініцыятыва ў камэрцыйных установаў, напрыклад, кампаніі Вэлком — яна шмат рэклямы дае па-беларуску. Таксама кампаніі Samsung, Bosch, наагул сусьветныя брэнды стараюцца больш даваць рэклямы па-беларуску.
Дракахруст: Калі паглядзець на моўную мапу Ўкраіны, то можна пабачыць, што той рэгіён, які ў агні, — якраз рэгіён з найбольшым ужываньнем расейскай мовы. Беларускія ўлады гэта ведаюць. Калі ўжываць гэты крытэрый, то ўся Беларусь падобная да Данбасу. Нацыянальная мова, культура — гэта апірышча супраць таго, каб у Беларусі не рэалізаваўся такі ж сцэнар. Зь іншага боку, беларускія ўлады асьцерагаюцца, што калі яны будуць рабіць рэзкія рухі ў пашырэньні выкладаньня на беларускай мове, то як бы той Данбас не атрымаць, як бы каго не спалохаць.
Гэтыя розныя падыходы прыводзяць да таго, што сытуацыя пагаршаецца. Паводле дадзеных апошняга перапісу 2009-га году, роднай мовай назвалі беларускую 53%, а расейскую — ужо 42%. У гарадах прапорцыя адваротная: беларускую — 44%, а расейскую — амаль 50%. Ужо нават амаль палова ў сэнсе ідэнтыфікацыі не беларускамоўная, а з ужываньнем мовы мы ведаем якая сытуацыя.
Карбалевіч: Так, украінскі крызіс устрывожыў Лукашэнку, і гатоўнасьць Расеі да кантролю над «русским миром» падштурхоўвае да нейкіх крокаў у падтрымку беларусізацыі. Але ўсё, што зрабілі ўлады, — гэта не перашкаджалі грамадзкай супольнасьці арганізоўваць гэтыя курсы. Але ня больш за тое. Мяняць дзяржаўную палітыку ўлады не зьбіраюцца. Таму сытуацыя зь беларускай мовай не мяняецца.
Лукашэнка глядзіць на моўную праблему з палітычнага гледзішча. І развагі яго простыя. Ягоны электарат гэтая праблема не хвалюе. Як і большасьць насельніцтва. Тыя людзі, якіх яна хвалюе, — ягоныя палітычныя апанэнты. Дык навошта, так бы мовіць, «замарочвацца»? Да таго ж ён сам на беларускай мове не размаўляе. І калі абвясьціць беларусізацыю кірункам дзяржаўнай палітыкі, для гэтага трэба шмат што мяняць. Трэба мабілізацыя грамадзтва, палітызацыя яго. Насельніцтва ў такім разе можа ператварыцца ў грамадзян. А гэта ўжо вялікая небясьпека для існага рэжыму. Асноўная прычына, апірышча лукашэнкаўскага рэжыму — дэпалітызацыя, дэмабілізацыя, апатыя грамадзтва і гэтак далей.
