«Права і справядлівасьць», партыя польскіх кансэрватараў на чале зь Яраславам Качыньскім, атрымала абсалютную бальшыню на парлямэнцкіх выбарах у 2015 годзе. Ад 2015 году прэзыдэнт Польшчы — Анджэй Дуда, таксама прадстаўнік «ПіС».
Першыя дзеяньні новых кіраўнікоў Польшчы выклікалі масавыя пратэсты ўнутры краіны. «Права і справядлівасьць» блякуе працу Канстытуцыйнага суду, не згаджаючыся прывесьці да прысягі судзьдзяў, выбраных папярэднім парлямэнтам. Занепакоенасьць канстытуцыйным крызісам і спробамі абмежаваньня дэмакратыі ў Польшчы выказала і Эўракамісія. Разам з тым «ПіС» спрабуе ўзяць пад кантроль СМІ: закон аб тэле- і радыёвяшчаньні прадугледжвае, у прыватнасьці, заўчаснае заканчэньне тэрміну паўнамоцтваў сябраў управы і назіральных радаў Польскага грамадзкага тэлебачаньня (TVP) і Польскага радыё (Polskie Radio). На знак пратэсту кіраўніцтва польскіх грамадзкіх тэлеканалаў пайшло ў адстаўку.
Чым пагражае Польшчы палітыка «Права і справядлівасьці» і ці падобная яна да таго, што дзеялася ў Беларусі ў 1990-х? Пра гэта ў інтэрвію Свабодзе разважае палітоляг Аляксандар Класкоўскі.
«Чырвоны чалавек» шукае «моцнай рукі»
«З прыходам да ўлады ў Польшчы «Права і справядлівасьці» відавочна намеціліся аўтарытарныя тэндэнцыі, кажучы знаёмай нам мовай. Зрэшты, гэта і для Эўропы не зусім нешта сэнсацыйна-фэнамэнальнае. Напрыклад, цягам некалькіх гадоў падобныя тэндэнцыі ўвасабляюцца ў Вугоршчыне, яны зьвязаныя зь імем Віктара Орбана. З гэтага першая выснова: нават у краінах, якія нам здаюцца краінамі сталай дэмакратыі, рэцыдывы такога кшталту ня ёсьць нешта неверагоднае.
Нават у краінах, якія нам здаюцца краінамі сталай дэмакратыі, рэцыдывы такога кшталту ня ёсьць нешта неверагоднае.
Я думаю, гэта зьвязана з тым, што людзі розныя і ўва многіх сядзіць, як у нас кажа Сьвятлана Алексіевіч, «чырвоны чалавек», дык і там такі маленькі чалавечак, якому ў цяжкай эканамічнай сытуацыі, пры наплыве ўцекачоў з Усходу і розных іншых нэгатыўных праявах здаецца, нібыта варта «закруціць гайкі», знайсьці простыя рашэньні, зьвязаныя зь дзеяньнямі «моцнай рукі». Вось тады мы зажывем лепей! Такія праявы масавай сьвядомасьці ў Эўропе таксама здараюцца, яны выносяць на грэбень хвалі адпаведных палітыкаў. У Францыі, бачым цяпер, у зьвязку з эмігрантамі, на хвалі нядаўніх тэрактаў, Марын Ле Пэн і яе партыя таксама здабылі даволі вялікую папулярнасьць.
«Зброя для прасоўваньня аўтарытарызму»
У Польшчы грамадзкая тэлевізія падпарадкаваная ўладным структурам. Гэта вельмі важны канал уплыву на масавую сьвядомасьць.
У Польшчы грамадзкая тэлевізія падпарадкаваная ўладным структурам. Гэта вельмі важны канал уплыву на масавую сьвядомасьць. Але тут нельга праводзіць паралель зь беларускім дзяржаўным радыё і тэлевізіяй, бо там гэта не прапагандысцкія сродкі масавай інфармацыі, а СМІ, якія імкнуцца працаваць па законах журналістыкі, адлюстроўваюць розныя думкі, даюць слова і апазыцыі. Таму, я думаю, невыпадкова новае польскае кіраўніцтва наносіць такі ўдар.
Гэтаксама і ў Беларусі было пасьля адносна лібэральнага пэрыяду пачатку 90-х, калі журналісты ўздыхнулі на поўныя грудзі і ў шмат якіх мэдыях фактычна не было жорсткага кантролю зьверху, пісалі што хацелі. Але пасьля прыходу да ўлады Аляксандар Лукашэнка паздымаў рэдактараў усіх галоўных газэтаў і на ўсе пасады ў найбуйнейшых мэдыях паставіў людзей са сваёй каманды, і на радыё, і на тэлебачаньне. Так прапаганда стала адным са сродкаў, адным зь відаў зброі для прасоўваньня аўтарытарызму ў Беларусі. Я думаю, і ў Польшчы адбываюцца падобныя спробы.
«Ахоўныя мэханізмы» эўрапейскай дэмакратыі
Адрознасьць польскай сытуацыі ад беларускай першай паловы 90-х гадоў — у тым, што працуюць дэмакратычныя мэханізмы і іх цяжка зламаць.
Адрознасьць польскай сытуацыі ад беларускай першай паловы 90-х гадоў — у тым, што працуюць дэмакратычныя мэханізмы і іх цяжка зламаць. Тады ў Беларусі і дэмакратыя была ня вельмі сталая, і сьвядомасьць была такая «постсаўковая», і разруха дасягнула такой ступені, што мільёнам беларусаў здавалася, што вяртаньне ў «савецкі рай таннай каўбасы», да тых парадкаў, калі ня надта было багата, але было прадказальна, што гэта было выратаваньнем. Тады тую хвалю вельмі ўдала, дэмагагічна, з папулісцкімі прыёмамі асядлаў Аляксандар Лукашэнка.
Усё ж, я думаю, у Эўропе спрацуюць «ахоўныя мэханізмы». Бо дэмакратыя — гэта яшчэ і мэханізм стрымліваньняў супрацьваг. Мэханізм, які нейкім чынам гасіць аўтарытарныя памкненьні. Урэшце, Эўразьвяз — гэта такое аб’яднаньне, якое, хоць многім яно здаецца занадта бюракратычным, мае мэханізмы ўзьдзеяньня на тыя ці іншыя дзяржавы з мэтай падштурхнуць да вяртаньня ў рэчышча дэмакратыі. Хоць палякаў, я думаю, цяпер чакае вельмі цяжкі і драматычны пэрыяд.
«Царскія паўнамоцтвы» і «маскоўскі дэсант»
Лукашэнка адразу прыйшоў на царскія паўнамоцтвы — ён сам гэта сказаў. У першую беларускую Канстытуцыю, якую прынялі ў 1994 годзе, былі адразу закладзеныя вельмі вялікія паўнамоцтвы прэзыдэнта. Яе рабілі, як кажуць, пад Вячаслава Кебіча, тагачаснага прэм’ера, у спадзеве, што ён атрымае «элегантную перамогу» на тых выбарах. Але здарылася нявыкрутка: прыйшоў да ўлады ўчорашні дырэктар саўгасу і пачаў падмінаць пад сябе іншыя галіны ўлады.
Царскія паўнамоцтвы Лукашэнка ператварыў у царскія ў квадраце.
Трэба адзначыць, што Канстытуцыйны суд спрабаваў супраціўляцца, раз за разам прызнаваў неканстытуцыйнымі тыя ці іншыя ўказы маладога прэзыдэнта — і адчуваў падтрымку, бо ў Вярхоўным Савеце таксама было моцнае ядро людзей, якія не згаджаліся, каб прэзыдэнт стаў і царом, і богам, і воінскім начальнікам. Быў цяжкі, драматычны пэрыяд барацьбы між галінамі ўлады. Але я б адзначыў такі чыньнік, як «дапамога» Масквы: у прыватнасьці, быў увосень 1996 году «дэсант» расейскіх эмісараў, Чарнамырдзін і іншыя выкруцілі рукі і кіраўніцтву Вярхоўнага Савету, і тым, хто ў Канстытуцыйным судзе вёў прынцыповую лінію... Гэта быў вырашальны момант, калі Лукашэнка са сваімі маскоўскімі памагатымі зламаў апазыцыі хрыбет у шырокім сэнсе, загнаў палітычную апазыцыю ў маргінальнае становішча... І ў выніку мы маем тое, што маем сёньня, моцны аўтарытарызм пэрсаналісцкага тыпу. Царскія паўнамоцтвы Лукашэнка ператварыў у царскія ў квадраце».
