Віталь Портнікаў
Прысуджэньне Сьвятлане Алексіевіч Нобэлеўскай прэміі па літаратуры спарадзіла прадказальную дыскусію ва ўсходнеславянскай трохкутніку. У Беларусі Алексіевіч лічаць сваёй, ды і сама яна зьвязвае сябе менавіта з гэтай краінай. Але пісьменьніца піша па-руску — што дае магчымасьць уключыць яе ў сьпіс рускамоўных ляўрэатаў. А нарадзілася яна ў Івана-Франкоўску і шчыра перажывае за краіну сваёй маці. Можа быць, і ўкраінцы маюць права лічыць яе сваёй суайчыньніцай?
Уся гэтая спрэчка — ад нашага няўменьня рассоўваць культурныя межы. Сьвятлана Алексіевіч, без усялякага сумненьня, беларуская пісьменьніца. Беларуская у той жа ступені, у якой Джойс і Ейтс — пісьменьнікі ірляндзкія, Марк Твэн і Хэмінгуэй — амэрыканскія, Маркес — калюмбійскі, Льёса — пэруанскі. У сучасным сьвеце прыналежнасьць пісьменьніка вызначаецца ня мовай, а цывілізацыйным выбарам. Рускай пісьменьніцай Алексіевіч можа аказацца толькі ў сьвеце расейскай фанабэрыі, але ў гэтым бедным сьвеціку Праханава, Прылепіна і іншых шаргуновых сапраўднаму літаратару наогул ніякага месца няма. Таму, замест таго каб ганарыцца новым дасягненьнем рускай культуры, лепш проста шчыра парадавацца за Беларусь і Алексіевіч.
Нобэлеўская прэмія Алексіевіч нагадае сьвету аб «крывавых землях» на захад ад Расеі і пра людзей, якія пражываюць свае жыцьці ў беднасьці і нягоды — ды так звыкла, што ўжо самі гэтай беднасьці і нягоды не заўважаюць. І, дарэчы, тэма гэтага бясконцага апавяданьня Алексіевіч пра змучаных лёсах магла прадвызначыць выбар мовы.
Могуць спытаць — і некаторыя беларускамоўныя камэнтатары ўжо пытаюцца: чаму ж беларуская пісьменьніца ня піша па-беларуску, што будзе з гэтай мовай, калі нават Нобэлеўскі камітэт згодны з тым, што лепшае ў беларускай культуры — на іншай мове? Запэўніваю вас, што зь беларускай мовай і культурай усё будзе ў парадку, мы ўжо набліжаемся да моманту, калі імпэрыя нарэшце аслабіць свае жудасныя шчупальцы і пакіне Беларусь у спакоі. І ў тым, што так будзе, шмат у чым і заслуга Сьвятланы, таму што яе мова — гэта мова сумленнасьці, а толькі з дапамогай такой зброі і можна змагацца з шматгаловы цмокам — і пісаць так, каб і ён зразумеў.
Беларуская літаратура заўсёды была літаратурай ўкараненьня, яна была — літаратурай пра краіну, а не пра імпэрыю, таму што яе галоўнай задачай было захаваньне Беларусі ва ўмовах, калі галоўнай мэтай імпэрыі было зьнішчыць Беларусь, пазбавіць гэтую прыгожую ціхую краіну ўласнага адчуваньня сьвету, культуры, мовы. А Алексіевіч адважылася кінуць гэтай імпэрыі выклік — сапраўдны выклік, сілу якога можна адчуць толькі з дапамогай мовы, якой карыстаецца сама імпэрыя. Ці магла Алексіевіч зрабіць гэта па-беларуску? Вядома, але пачуў бы яе толькі «свой» чытач, які, між іншым, — калі ўжо ён да гэтага часу працягвае чытаць па-беларуску тады, калі гэтая мова выганяецца з паўсядзённага жыцьця, шальмуецца і ўспрымаецца ў якасьці вясковай гаворкі, — і так цудоўна разумее розьніцу паміж дабром і злом. Алексіевіч жа зьвярнулася да тых, хто гэтую розьніцу не заўважае або скажае. Яна заўсёды пісала пра імпэрыю як пра злачынства супраць звычайнага, «маленькага» і пакрыўджанага дзяржавай і грамадзкай абыякавасьцю чалавека. І як інакш пісаць, як не на мове гэтай крыўды — тым больш калі ты глядзіш на яе зь Беларусі? Бо нават пра беларускую мову — пра гісторыю яе выжываньня, зьнішчэньня і прыніжэньня — сёньня лепш за ўсё пісаць па-руску. Каб усе ведалі, што такое подласьць.
Менавіта таму Сьвятлана Алексіевіч — зусім ня шосты рускі нобэлеўскі ляўрэат па літаратуры. Хопіць рускім чатырох зацкаваных і выгнаных і Шолахава ў дадатак. Сьвятлана Алексіевіч — першы нобэлеўскі ляўрэат зь Беларусі. Жывы і трапяткі доказ таго, што Беларусь існуе — і перамагае.
Меркаваньні, выказаныя ў блогах, перадаюць погляды саміх аўтараў і не абавязкова адлюстроўваюць пазыцыю рэдакцыі.
