«А ў нас тут Эўразьвяз. А ў вас?»
А ў нас... (Задумваецца).
А ў нас двоезычые.
Напэўна, гэта — самы папулярны і самы злавесны адказ народу на ўсе спробы зрабіць яго беларускамоўным. Унівэрсальнае апраўданьне, якое гучыць паўсюль: ад унівэрсамаў да ўнівэрсытэтаў. Беларускае дзьвюхмоўе — індульгенцыя, выдадзеная мінуламу, і ў той самы час — своеасаблівы ордэр на забойства. Людзям, якія лічаць, што два — гэта адзін (а менавіта такую формулу мае беларускае «двоезычые»), у гэтай краіне можна ўсё. Астатнім толькі і застаецца, што паўтараць рэклямны слоган, які даўно выйшаў з моды:
Мова — душа народу. Мова — душа народу. Мова — душа народу.
Мо. Ду. Ша. На. Апошнія ноты адраджэньня.
Упершыню пра тое, што мова — гэта не абы што, а душа народу, сказаў некалі нудны і цяпер напаўзабыты францускі паэт Бэранжэ. Ведаў бы ён, колькі іншых нудных паэтаў і пісьменьнікаў будуць цягам наступных стагодзьдзяў прэтэндаваць на аўтарства гэтага няхітрага афарызму...
Натуральна, больш за ўсіх упадабалі параўнаньне моваў з душамі розныя напаўзадушаныя славяне, якія, што тут хаваць, заўжды любілі танныя спэцэфэкты. Ім толькі скажы: душа народу! — і вось ужо яны плачуць і рвуць на сабе ніжнюю бялізну. Людзей, якія лічаць, што аўтарам гэтых несьмяротных словаў пра мову ёсьць Ядвігін Ш, Якуб Колас, Уладзімір Даль, Тарас Шаўчэнка, у сьвеце значна больш, чым людзей, якія чулі пра існаваньне беднага Бэранжэ.
Хаця, магчыма, і сам Бэранжэ свой крылаты выраз у некага сьцягнуў. Усё, што мае крылы, кепска ляжыць — анатомія не дазваляе.
А вось у душы анатоміі няма. Анатомію душы знаходзяць толькі ў кепскіх вершах і на псыхааналітычных сэансах. Душа — яна сама па сабе анатамічны орган.
І ў дзьвюхмоўных беларусаў ён, як высьветлілася, парны.
Парны — як вушы, ныркі, шкарпэткі, гістарычнае мінулае і г.д. Як раса, як сьляза, як зара. Як мараль, якая толькі на Захадзе бывае двайная — а ў беларусаў яна таксама парная: гучыць ня так крыўдна, як «двайная», і куды больш аптымістычна.
Увасабленьнем парнай маралі беларусаў і ёсьць яно — нашае «двоезычые». Калі ніхто не спрачаецца, што пагарджаць уласнай нацыянальнай мовай — амаральна. Але ў той самы час спакойна ёй пагарджае і амаральным сябе пры гэтым ня лічыць. Няма калі пра душу думаць. Даль ляжыць не дачытаны, і блянманжэ стыне, і «Россія как Алёнушка, предстаёт во всей красе».
Перавага парных органаў у тым, што нават пазбавіўшыся адной часткі — можна жыць з той, якая засталася. Таму беларусам нічога не пагражае. Маючы парную душу, можна аддаць адну палавінку ў Інстытут мовазнаўства для досьледаў. А то што яны там усё на мышах і на мышах... Неяк дамо рады і з адной мовай — дзеля навукі і братняй Расеі. На чэсным слове і на адным крыле, як сьпявалася ў адной старой песьні. Песьня ж таксама — душа народа. Амаль як мова, толькі песьню вучыць ня трэба. Можна проста паўтараць гукі. Ня толькі пра мову-душу, а і штось больш паэтычнае:
«Песьню сваю, мову сваю
Я да грудзей прытульваю».
Усё-ткі што за пераборлівая істота гэтая родная мова... Усё прытульваеш яе, прытульваеш, а ёй усё мала. Мо не туды прытульваем? Можа, яе не да грудзей, а да пупа прыкладваць трэба? Ці кампрэсы зь ёй на ноч ставіць?
І дурню ясна, што беларуская мова для беларусаў — занадта складаная. Ня кожны чалавек нават з вышэйшай адукацыяй здольны запомніць некалькі дзясяткаў тысяч беларускіх гіерогліфаў. А граматыка? Шэсьцьдзесяць сем склонаў, васямнаццаць часавых формаў. І ніводнага індаэўрапейскага слова ў лексыцы... Усё сваё: роднае, спрадвечнае, унікальнае і непаўторнае. Нездарма кажуць, што родную мову трэба вучыць усё жыцьцё. Такую вывучыш, як жа ж... Тое, што беларусы яе яшчэ церпяць, што прызнаюць яе права на існаваньне — цуд. Нічога дзіўнага, што такую складаную мову беларускія дзеці вывучаюць як замежную — і забываюць гэтак жа хутка. Але нашто яе вучыць? Можна проста правесьці чарговую вечарыну пад назвай «Мова — душа народу». Пачытаць Панчанку і супакоіцца. Ён хацеў нас праклясьці, але ня змог. Добры быў чалавек.
Як хутка ўсё зьмянілася за апошнія дваццаць гадоў... Яшчэ нядаўна патрыёты патрабавалі «адзінай дзяржаўнай» — а цяпер вымольваюць ва ўладаў даць ім хаця б ілюзію так званага «рэальнага дзьвюхмоўя». І вельмі радыя, калі ілюзія выдаецца: дзяржыце, пользуйцесь.
А рэальнае дзьвюхмоўе, а не злавеснае дзяржаўнае «двуязычые» — у нас саміх. Думаць і гаварыць па-беларуску ня значыць не валодаць расейскай. Гаварыць па-расейску ня значыць ня ўмець па-беларуску. Праблема ў тым, што беларусы не падзяляюцца на беларускамоўных і расейскамоўных — як ні імкнуцца некаторыя зь іх зафіксаваць такі падзел. Напэўна, калі нас і можна неяк падзяліць па моўнай прыкмеце, дык хутчэй на білінгваў і «двуязычных». Апошніх болей. Дзякуючы першым Беларусь яшчэ можна знайсьці на мапе.
Урэшце, у беларускага дзьвюхмоўя ёсьць і свае добрыя бакі. Мы вось забралі ў расейцаў іхную мову, а яны ў нас нашу — так і не змаглі. Наша належыць нам, а іхная — усім, апрача іх саміх. Перамога ў стылі сярэднявечча. Вось жа, ніводзін расейскі слоўнік, нават самы сучасны, ня зможа патлумачыць, што такое «ванильный слодыч». Бо такога слова — «слодыч», у расейскай мове няма. І ўсё ж яно ёсьць. Будзе. Бо так захацеў маленькі горды народ на «бэ». А на ўсе пратэсты можна проста сказаць тры запаветныя словы:
У нас двуязычые.
А ў вас?
