Ігар Бабкоў — паэт, празаік, эсэіст. Куратар кніжнай сэрыі «Галерэя Б». Аўтар кніжак «Solus Rex» (1992), «Герой вайны за празрыстасьць» (1998), «Адам Клакоцкі і ягоныя цені» (2001), «Філязофія Яна Сьнядэцкага (2002), «Каралеўства Беларусь. Вытлумачэньні ру[і]наў» (2005), «Засынаць, прачынацца, слухаць галасы рыб» (2009). Жыве ў Менску, працуе на катэдры філязофіі культуры БДУ.
Максімюк: Ігар, гэтая размова зьявіцца ў рубрыцы Радыё Свабода, якая называецца «Café Europa». Мы адкрылі гэтую рубрыку найноўшым эсэ харвацкай пісьменьніцы Славенкі Дракуліч, у якім аўтарка піша пра выразна бачнае расчараваньне Эўропай ці, дакладней кажучы, Эўразьвязам, з боку тых посткамуністычных краінаў, якія доўгі час імкнуліся да далучэньня да яго, але цяпер перажываюць нешта накшталт сындрому неапраўданых спадзяваньняў. А якой уяўляецца Эўропа зацікаўленаму назіральніку зь Менску? Пытаю вас як чалавека, які добрых гадоў 20 таму акрэсьліў сваё месцазнаходжаньне мэтафарай «за небакраем Эўропы». Дзе вы жывяце цяпер?
Бабкоў: Я жыву тамсама, дзе і тады — гэта значыць, сярод словаў. І адно з гэтых словаў — якраз «Эўропа». Тады яно гучала страшна соладка і таямніча. Цяпер яно ня тое, што зацерлася, а захінулася, мабыць. Але тая Эўропа, пра якую мы казалі ў тыя часы, у тую эпоху — гэта была Эўропа, перш за ўсё, Плятона і Гайдэгера, Дантэ і Свэдэнборга, Рыльке і Поля Валеры. І яна нікуды ня зьнікла. Яна па-ранейшаму з намі. Што важна, туды не патрэбныя ні шэнгенская віза, ні пэрсанальны дазвол ад Буша, Сарказі або Ангелы Мэркель. Мне здаецца, што варта трымацца менавіта той Эўропы і не дазваляць, каб яна блыталася з Эўразьвязам або зь нейкімі геаграфічнымі ці паліталягічнымі рэаліямі.
Максімюк: Для мяне гэта прагучала даволі пэсымістычна. Ці не гаворыце вы пра Эўропу, якая засталася ў мінулым? А ёсьць жа яшчэ і жывая Эўропа, сёньняшняя. У іншых эўрапейскіх краінах жывуць вашы аднагодкі, і яны таксама жывуць сярод словаў. Ці не адчуваеце вы нейкай сувязі зь імі, жывымі?
Бабкоў: Гэта не настолькі пэсымістычна, як можа падацца. Таму што няма нейкага суцэльнага пакаленьня ні там, ні тут, а ёсьць розныя людзі з рознымі формамі душы, і сярод нашых аднагодкаў як на Ўсходзе, так і на Захадзе ёсьць людзі, для якіх імёны, якія я назваў — важныя. Дый ня проста імёны, але і ідэі, дух, пачуцьцё. І якраз у апошнія гады, калі мы канчаткова ўляпаліся ў гэты наш комікс і порна-гламур, стала ясна, што ўсё гэта трэба адстойваць і абараняць, і трымацца гэтага. Так што гэта не пэсымізм і ня тое, што аддзяляе нас ад нашых аднагодкаў у Эўропе, а хутчэй аб’ядноўвае.
Максімюк: Давайце крыху пагаворым пра тых у Эўропе, з кім мы мелі нешта супольнае ў палітычным сэнсе. Пасьля падзеньня камунізму гэтак званы сацыялістычны лягер апынуўся ў «шэрай зоне» — ён ужо вызваліўся ад савецкага палітычнага панаваньня, але яшчэ не падладзіўся пад палітычнае панаваньне Заходняй Эўропы. Тады якраз у інтэлектуальным дыскурсе ў гэтых краінах усплыла ідэя пад назовам «Сярэдняя Эўропа», якую 10 гадоў раней найгучней выказаў чэскі пісьменьнік-эмігрант Мілан Кундэра. Мяркуючы па вашым эсэ «Сярэдняя Эўропа — новая мадэрнасьць», ідэя Сярэдняй Эўропы была блізкая і вам. Куды дзелася гэтая ідэя? Яна яшчэ жывая? І дзе месца Беларусі ў гэтай ідэі?
Бабкоў: У сярэдзіне 1990-х, калі мы натрапілі на думку, што можа быць такая наша культурная радзіма паміж Нямеччынай і Расеяй, такая тэрыторыя невялікіх нацыяў і культураў — якія, паводле Кундэры, зьяўляюцца не пераможцамі, а хутчэй пераможанымі ў гісторыі, але якія трымаюцца разам — дык гэта нам падалося вельмі важнай ідэяй. Але з пашырэньнем Эўразьвязу большасьць тых самых малых нацыяў і культураў здалі гэтую ідэю ў архіў і вырашылі стаць проста Эўропай. У пэўны момант было нават такое сьмешнае і парадаксальнае адчуваньне, што вось Беларусь, Украіна і Малдова засталіся апошнімі сярэднеэўрапейскімі краінамі, бо ўсё астатнія пайшлі ў бок Захаду.
Але ў самой Эўропе тыя ранейшыя падзелы, якія здаваліся пераадоленымі, выявіліся нанава, нечакана, як падзелы эканамічныя, як падзелы на «старую» і гэтак званую «новую» Эўропу. Сярэдняя Эўропа засталася прыгожай утопіяй для Беларусі і нікуды не падзелася. Я думаю, што яе сапраўдны час яшчэ не прыйшоў. Мы яшчэ пагуляем з гэтай ідэяй.
Максімюк: Два тыдні таму я быў на сустрэчы з Магдай Вашарыявай, у камуністычны пэрыяд вядомай чэхаславацкай акторкай, а пасьля падзеньня камунізму — дыпляматам і палітыкам. Яна была амбасадарам Чэхаславаччыны ў Аўстрыі і Славаччыны ў Польшчы, жыла нейкі час у іншых краінах Сярэдняй Эўропы, гаворыць на шасьці ці сямі эўрапейскіх мовах. Цяпер яна дэпутатка славацкага парлямэнту. Калі б у мяне хто запытаў, ці ведаю я нейкага тыповага прадстаўніка Сярэдняй Эўропы, дык я без ваганьня назваў бы спадарыню Вашарыяву. Дык вось, на гэтай сустрэчы ў Празе, пра якую я кажу, яна мела выступ на тэму «Сярэдняя Эўропа». Праўда, яна там гаварыла пра Сярэднюю Эўропу як пра sensu stricto палітычную канструкцыю, а не пра інтэлектуальную ідэю. Паводле яе, у палітычным сэнсе Сярэднюю Эўропу ствараюць гэтак званая Вышаградзкая група (Польшча, Чэхія, Славаччына і Вугоршчына) ды Аўстрыя. Яе аналіз «сярэднеэўрапейскіх дачыненьняў» паміж гэтымі пяцьцю краінамі быў вельмі змрочны. Нягледзячы на тое, казала Вашарыява, што ўсе гэтыя краіны ў адзінай эканамічнай і візавай зоне, палітычна яны цяпер ці ня больш чужыя адна адной, чым за камуністычным часам. Брутальна кажучы, палякі ня любяць славакаў, славакі ня любяць мадзяраў, а чэхі ня любяць аўстрыйцаў, і vice versa. То бок, нацыянальныя палітычна-гістарычныя наратывы пераважаюць над агульнанацыянальным, «сярэднеэўрапейскім». Цяжка нават сказаць, што магло б паслужыць такой агульнанацыянальнай вязьзю паміж гэтымі сярэднеэўрапейцамі. Бо супольная гісторыя, зьвязаная з Аўстра-Вугорскай дзяржавай — напэўна не. Гісторыя, калі працытаваць клясыка, гэта кашмар, ад якога гэтыя краіны яшчэ не прачнуліся. Што вы думаеце на гэты конт? Што насамрэч можа зьяднаць сярэднеэўрапейцаў, калі думаць пра будучыню і, як вы тут сказалі, пра будучую гульню з ідэяй Сярэдняй Эўропы?
Бабкоў: Я думаю, што сытуацыя яшчэ больш трагічная. Ня толькі сярэднеэўрапейцы не адчуваюць супольнасьці ў Эўразьвязе, але і ўвогуле эўрапейцы перасталі адчуваць свае супольныя каштоўнасьці. Магчыма, наступае нейкі новы пэрыяд, калі ўжо не яднае ні гісторыя, ні геаграфія, ні вартасьці. Мне здаецца, што тое, што ў бліжэйшай пэрспэктыве будзе яднаць эўрапейскія краіны — гэта супольны страх. Рэч у тым, што і Эўропа, і Захад наогул — імкліва бяднеюць. Гэтая тэндэнцыя, якая праявілася ў апошнія гады; яна значна больш пагрозьлівая, чым некантраляваная міграцыя або страх перад мусульманскім фундамэнталізмам. Здавалася, што тыя эканамічныя перавагі, якія рабілі Эўропу такой прывабнай ва ўсім сьвеце, будуць доўжыцца заўсёды. Але ў апошніх пяці гадах абазначылася тэндэнцыя перамяшчэньня фінансаў і эканамічнай магуты ў былыя краіны трэцяга сьвету, такія як Кітай, Індыя, Бразылія і некаторыя іншыя. Гэта, як мне здаецца, будзе сапраўдным выклікам для Эўропы ў бліжэйшым дзесяцігодзьдзі, таму што лёгка быць культурнымі і дэмакратычнымі, калі ў вас шмат грошай. Значна больш складана дамаўляцца міжсобку, падтрымліваць дэмакратычныя працэдуры і быць культурным, калі разумееце, што грошай ужо ня так шмат і што далей будзе толькі горш.
Максімюк: Значыць, вы лічыце, што гэтыя эканамічныя пытаньні і цяжкасьці могуць выклікаць больш салідарнасьці сярод эўрапейцаў, уключна зь сярэднеэўрапейцамі?
Бабкоў: Я думаю, што гэтае працьверажэньне або гэтае чарговае прабуджэньне ад кашмару гісторыі прынамсі прымусіць іх зьвярнуць увагу на тое, што мы называем культурнымі ўтопіямі. Вядома, Сярэдняя Эўропа не была палітычным праектам, нягледзячы на Вышаградзкую групу; яна не была і эканамічным праектам. Гэта перш за ўсё была прыгожая дысыдэнцкая ўтопія, якая ўзьнікла ў 1970-тыя і 1980-тыя, і тут акрамя імя Кундэры трэба было б згадаць і Данілу Кіша, і Чэслава Мілаша, і шмат каго іншага. У спробах пабудаваць капіталістычнае грамадзтва ўсе гэтыя ўтопіі былі адкінутыя або схаваныя ў куфар, як нешта, што замінае нам стаць нармальнымі эўрапейцамі. А цяпер, калі гэтая эўрапейская норма пахіснулася, калі адказ на пытаньне, што значыць быць нармальным эўрапейцам, не такі відавочны, я думаю, што Сярэдняя Эўропа можа стаць зноў цікавай ідэяй.
Наконт салідарнасьці я ня ўпэўнены. Безумоўна, хацелася б верыць у тое, што нарэшце паўстане новая эўрапейская салідарнасьць, але тое, што сёньня адбываецца паміж Грэцыяй і Нямеччынай, пакуль не дазваляе спадзявацца на такія аптымістычныя сцэнары.
Максімюк: Давайце цяпер крыху праясьнім другую частку нашай рубрыкі, то бок, «café». Менск першай паловы 1990-х найбольш запомніўся мне якраз з нашых з вамі вандровак па горадзе і спробах папіць кавы. Не заўсёды гэтыя спробы былі пасьпяховыя, бо тады яшчэ кавярняў як такіх у беларускай сталіцы не было. Але мне запомнілася, што вельмі добрую каву гатавалі ў бары Дому літаратара і яшчэ ў адным бары на Траецкім прадмесьці. А як выглядае сытуацыя з кавай і кавярнямі ў Менску цяпер? Ёсьць дзе папіць добрай кавы?
Бабкоў: Цяпер насамрэч у Менску многа цікавых і прыгожых кавярняў, але яшчэ няма такіх, якіх мы маглі б назваць легендарнымі. Бо для легенды патрэбны час, дыстанцыя і пэўная міталёгія, якая складваецца вельмі-вельмі павольна. Паступова падступаюцца да статусу легенды такія кавярні, напрыклад, як «Лондан», «Стары Мінск» або «Грунвальд». Па-свойму туды адразу патрапіў бар «Малако», які быў побач з кнігарняй «логвінаЎ» і галерэяй «Ў» — цяпер там вінарня «Ў». Ну а ў цэнтры Менску — гэта сёньня «Акварыюм», невялічкае, без асаблівых амбіцый і грошай месца ва ўнівэрсаме на рагу Энгельса і Незалежнасьці, дзе зьбіраюцца і сустракаюцца інтэлектуалы, літаратары, людзі культуры. Чаму менавіта гэтае месца, пра якое нельга сказаць, што яно самае прыгожае і што кава там самая смачная? Ня ведаю, але легенды паўстаюць вось менавіта такім чынам.
Максімюк: Ці ня думаеце, што адной з рысаў эўрапейскага жыцьця, прынамсі на пабытовым узроўні, зьяўляецца магчымасьць пайсьці ў кавярню, пасядзець самому ці ў кампаніі за кавай і, пры жаданьні, за келіхам каньяку, ды падумаць або пагутарыць пра літаратуру і іншыя такія неабавязковыя рэчы? Гэтае пытаньне я задаю пісьменьніку, які свой найноўшы раман, «Партрэт мастака, нябачны ў сутоньні», пачынае фразай: «Францішак любіў казаць, што ён нарадзіўся ў гэтым часе і гэтым месцы толькі дзеля таго, каб пакаштаваць добрай кавы ў прыстойнай кампаніі». Ваш Францішак знаходзіць такое месца ў Менску ў «халодныя часы»: яно называецца «Хвілінка». Чаму гэтай «Хвілінцы» — нібыта кавярні, а нібыта і не — адведзена такое цэнтральнае месца ў вашым рамане?
Бабкоў: Кавярня гэта надзвычай важнае месца. Ёсьць тое, што можна назваць мэтафізыкай кавярні. Гэта ня проста месца, дзе ядуць або адпачываюць, а месца, дзе адбываецца штосьці важнае. «Хвілінка» існавала ў рэальнасьці, гэта вядомы ўсім менскім інтэлектуалам барны закутак на Праспэкце, і ён стаў поўнафарматным героем раману. Чаму менавіта «Хвілінка»? Таму, што яна здарылася ў рэальнасьці, што яна была насамрэч, як, напрыклад, у Парыжы была кнігарня Сыльвіі Біч або кавярні, у якіх праседжвалі Хэмінгуэй або Джойс. Вось і ў Менску была эпоха 1980-х, і ў пэўны момант мне захацелася перадаць атмасфэру той эпохі, тую халодную, тонкую, неверагодна насычаную энэргетычную атмасфэру, поўную мрояў і прадчуваньняў, якая сёньня засталася толькі ў нашай памяці. У канцэнтраваным выглядзе ўсё гэта існавала ў тым невялічкім барным закутку, «Хвілінцы», і нават бармэн быў рэальны, то бок, сапраўдны Леа альбо Лёня гатаваў найлепшую каву ў горадзе. Гэта, так сказаць, мой унёсак у міталягізацыю Менску.
Максімюк: Давайце хоць крышку заглянем за заслону будучыні. Вы ў «Дзеяслове» паведамляеце, што «Партрэт мастака, нябачны ў сутоньні» — першая частка нейкага большага цэлага, назва якога пакуль ахінутая таямніцай. А калі будзе другая частка? І як яна будзе называецца?
Бабкоў: Пакуль што я магу сказаць, што другая частка гэтай менскай сагі называецца «Паветраны шар». Яна ўжо гатовая, і я спадзяюся, што яшчэ ў гэтым годзе яна зьявіцца ў «Дзеяслове». Паводле інтанацыі і эмоцыяў яна крыху іншая, чым «Партрэт мастака, нябачны ў сутоньні». Можна было б сказаць, што яна выводзіць нас навонкі, у рэальнасьць, і спрабуе адказаць на пытаньні, ці задаць пытаньні, што з намі адбывалася за апошнія 20 гадоў. Кажучы «з намі», я маю на ўвазе герояў раману — Багдана, Францішка, Эву, Дамініку. Чым усё скончыцца? Гэта пакуль таямніца.
Максімюк: Зразумела, я не хачу выведаць тут ад вас, чым усё гэта скончыцца. Але, можа, скажыце крыху пра жанр гэтага твору. Што гэта мае быць — нешта накшталт «Александрыйскага квартэту» або «Авіньёнскага квінтэту», як у Лорэнса Дарэла?
Бабкоў: Гэта цыкл невялікіх раманаў або аповесьцяў, аб’яднаных агульнымі героямі і месцам дзеяньня. Усяго будзе шэсьць частак. Яны будуць зьяўляцца па-рознаму, некаторыя адразу кнігамі, некаторыя ў «Дзеяслове», а потым будуць аб’яднаныя ў адну кнігу. Калі шукаць нейкія паралелі ў літаратуры, дык мне здаецца, што гэта штосьці падобнае на цыкл твораў Дж. Д. Сэлінджэра пра сям’ю Гласаў, які ён назваў «хатнім відэа» — нясьпешным расповедам пра сваіх герояў. Вось нейкая такая менская сага складаецца і ў мяне.
