Яраш Малішэўскі — пра тлустае пяцікніжжа

Ігар Сідарук. Выкраданьне вепрука.

Квадратная варона. Менск, «Калосьсе», 2000

Апавяданьне, можна сказаць, па-паляшуцку шматкаляровае, насычанае, яскравае. Зрэшты, нястачы ў гэтым буяньні фарбаў няма і ў іншых творах кобрыньскага літаратара Ігара Сідарука, дзе фантасмагорыя проста віруе пасярод звычайнага жыцьця. Трэба, вядома, пабачыць тое незвычайнае, вылучыць яго. І гэткага ўменьня ды таленту ў пісьменьніка — з коптурам. Апавяданьне, як няцяжка зразумець з назвы, на «тую самую», тлустую тэму. Звычайная, здавалася б, гісторыя, ператвараецца ў тую, паводле якой гэтак і карціць зьняць якую кароткамэтражную стужку. Каб у «Беларусьфільма» былі задачы й мэты беларускія, гэтак бы й надарылася. Але ж…

Але ж калі вы хочаце падняць сабе настрой — чытайце «Выкраданьне вепрука». Героі трапляюць у сытуацыі, дзе зьмяшалася ўсё: сьмешнае, сумнае, дурное. Ды яны самі вінаватыя ў гэтым, бо самі сабе гэткія вар’яцкія прыгоды й ствараюць. Стварае іх і пісьменік на старонках твору, прысьвечанага «ўсiм, хто пра смаленьне вепрука пiсаў». Беларуская фантасмагорыя побач — і вакол нас, і на старонках «Выкраданьня». Да смаленьня ці разборкі тут справа так і не дайшла, але ёсьць багата ўсяго: і самое выкраданьне, і спробы задушыць, і забіць токам няшчаснае сьвінчо, і падкладаньне ў ложак і ўсаджваньне ў матацыклетную люльку…

«I ляцела яна з прабiтымi коламi па шашы скрозь навальнiчную ноч, i разрываў залеву палаючы нерухомы вершнiк, i ў страшэнным вiскаце заходзiўся ў люльцы нi ў чым ня вiнны вепручок, якому шлем зьехаў на самы лыч, назаўжды перакрываючы вольны подых…»

Міхась Стральцоў. Смаленьне Вепрука.

Выбранае. Менск, Мастацкая літаратура, 1974

Твор, які ў сваёй геніяльнасьці сумлеваў не пакідае. Нават сьцьвярджэньні, што «Смаленьне…» — найлепшы беларускамоўны аповед, не выклікаюць пярэчаньняў. І пра тое, што калі б Міхась Стральцоў болей нічога не напісаў… далей вы й самі ведаеце. У гэтым невялічкім творы столькі ўсяго нашага, беларускага, сканцэнтравана… Тое, што мы памятаем, калі не — проста адчуваем. Сьвядомасьцью, падсьвядомасьцю, яно ўнутры нас.

«Ідуць ужо халады, бяруцца прымаразкі — ападаюць інеем сырыя туманы. Чарсьцьвее зямля, і цёмным, ільсьняна-халодным зяленівам б’е ў вочы парадзелая пры дарозе трава. Ужо выпетрала зябліва, пасівела ў гародчыках і пазванчэла бадыльлё, і панішчымнела паветра».

Хто весяліцца, а хто й сумуе. Нават на сьвятах, нават на такіх, тое часта бывае. Адны прадчуваюць выбух эмоцыяў, абуджэньне, іншыя — сьмерць. Во і парсюк — зь ліку тых, апошніх. Жыцьцю — гамон. Гадавалі цябе, лашчылі, за вухам чухалі, размаўлялі, як зь сябруком. А высьвятляецца, што ўсё, каб толькі… смачнейшы быў. Надыходзіць тое імгненьне, калі раптам — усё наадварот. Вось жа як дзіўна атрымліваецца — ад любові да сьмерці адзін крок. Чалавека з швайкаю. Ці са стрэльбаю. Чаму? Завошта? Вісклівы лямант, крык, рохканьне, які нібыта разьдзірае напалам усё, што было, і цішыня. І кроплі — на зямлі ці на сьнезе.

Трывога, смутак, жаль. Жыцьцё чалавечае, што марнуецца, пустэча. І тая шчымлівая, пранізьлівая, стральцоўская самота, якая проста перадаецца і падзяляецца з чытачамі.

Вінцэсь Мудроў. Восеньскія вакацыі

У «Вакацыях» гэтак добра пазнаецца тое, што суправаджала з маленства кожнага другога беларуса. І тая вёсачка, у якой жыве калі ня мама, то бабуля, і напоўненасьць «да болю знаёмымі зыкамі: гудзеньнем у коміне, тахканьнем старых ходзікаў і лагодным каціным мурканьнем, якое перарывалася за кожным трэскам бярозавых дроў». Кот, хіба зь іншым імем, і пах, і пажоўклыя фотакарткі… Дый ці мало чаго. Кожны сам сабе складзе яшчэ процьму архетыпаў таго, што адгукаецца, азываецца на ўсё жыцьцё.

«Альховы кол абрынуўся на вепручыную галаву акурат у той момант, калі кабан падышоў да дзьвярэй». Гісторыя, натуральна, з жыцьця, дзе ад камічнага да сэнтымэнтальнага — вераб’іны крок. Дзе спроба забіць парсюка ператвараецца ў чарговую на гэтую тэму прыгоду, якая, на шчасьце, скончылася ня гэтак і кепска, хоць і на журботнай ноце. Парсюк зьнікае, а хлопцы ледзь выблытваюцца з чарговай ідыёцкай сытуацыі. Зрэшты, у кожнай вёсцы знойдзецца з тузін гісторыяў, як забівалі сьвінку і што з гэтага атрымалася. Адна зь іх тут. Гісторыя, дзеяньні якой разгортваюцца на памежжы. З аднаго боку жывуць беларусы, а з другога… таксама беларусы. Межы нашыя — асобная гісторыя.

Якуб Колас. Новая Зямля.

Збор твораў у 20 тамах. Том 8. Менск, «Беларуская навука», 2009

І тут усё нашае, можна сказаць, сьвятое, разгортваецца напоўніцу. Бо чаго вартае адно слова «Каляды»! Прамовіш — і на языцэ цэлая шматкаляровая гама пачуцьцяў, а то й смакаў! І тлустасьць тут нікуды не прыбярэш. Нават зацяты вэгетарыянец, азнаёміўшыся з разьдзелам, добра-такі задумаецца: а можа, няслушным кулінарным шляхам я крочу? Мо не туды? Гэткая во міна схаваная паміж радкоў. А наконт шляху — скеміць няцяжка, у які бок падацца. Дый арыентыр файны ёсьць:


А як іначай? Іначай у беларусаў не прынята. Пад гэтым самым сьцягам ці ня кожны гатовы пашыхтавацца. А напісана гэтак ёмка, калярытна, што й ня ведаеш, які фрагмэнт зацытаваць… Чытаць трэба, шаноўная грамада! Каму ўпершыню, а каму — чарговы раз!


Пакажэце мне, спадарства, чалавека, які б, прабегшыся вачыма па тых радках, не пракаўтне сьліну ды не падумае: а што там у мяне сёньня — у лядоўні, ці на пліце? Прынамсы я менавіта на кухню і кірую.

Уладзіслаў Ахроменка. Тэорыя змовы.

Менск, «Логвінаў», 2011

Во, наракаюць некаторыя апошнім часам: маўляў, няма літаратуры сучаснай-беларускай. Ды каб і ня толькі на эліту скіраваная была, і каб цікавая, і вострасюжэтная, і з глыбокімі падтэкстамі… Мушу зазначыць: ёсьць! Ёсьць, і менавіта да гэткай плыні залічу кнігу, што нядаўна вылецела ў сьвет. Належыць яна пяру, ці больш слушна — клявіятуры беларускага буржуазнага літаратара (паводле ягонага ж вызначэньня) Ўладзіслава Ахроменкі. «Тлустае пяцікніжжа» у дадзеным выпадку залучае да сябе «Тэорыю змовы» не дзякуючы галоўнай ідэі твора, зусім не! Але, як мяркую, нават тыя, хто яшчэ не чытаў кнігу, здагадаюцца: ува ўсім вінаваты ён, гэты самы лычасты, тлусты і мясны парсючок. Тут ён адгукаецца на бяскрыўднае імя Аўка. Той самы, якога гэтак клапатліва, рыхтык роднага сына, гадуе старшыня таргачоўскага райвыканкама грамадзянін Качан. Песьціць, на каленях люляе, смачнымі дранікамі дзеліццца са свайго стала. Праўда, бліжэй да фіналу шмат чаго нечаканага высьвятляецца-прасьвятляецца і наконт парсючка, і наконт ягонага гаспадара. Але жывёліна, трэ зазначыць, сымпатычная. Ды й кніга! І што атрымліваецца, калі Дзіду Лангіна (тую самую) ў беларускай глыбінцы скарыстаць… на манэр швайкі — пра гэта ў «Тэорыі змовы». І што Аўка — імя зусім ня простае: «А памятаеш: бясконцая камяністая пустэльня, сонца паліць, скрываўлены труп твайго брата, і ты над ім з нажом…»

«Тэорыя змовы» у нашым сьпісе — сапраўдная сьвежына. Так што рабеце высновы.