ВЫДПРАЦЭС
ЗЬМІЦЕР ВІШНЁЎ: “ПАРАЛЕЛЬНА МЫ ВЫДАЕМ КНІГІ НА ДЫСКАХ”
Усю восень маладое недзяржаўнае выдавецтва “Галіяфы” абяцае зьдзіўляць чытачоў незвычайнымі кніжнымі навінкамі. А каб абяцанкі спраўдзіліся, час летніх вакацыяў ягоныя супрацоўнікі праводзяць ня ў мроях на прыродзе, а пры маніторах кампутараў, вычытваючы дзясяткі новых твораў папулярных беларускіх літаратараў і пакуль што мала каму вядомых іх маладзейшых калегаў. Пра будучыя кнігі, якія могуць стаць восеньскімі бэстсэлерамі, распавёў нашай карэспандэнтцы Валянціне Аксак адзін з кіраўнікоў “Галіяфаў” Зьміцер Вішнёў.
Валянціна Аксак: “Выдавецтва “Галіяфы” працуе менш за два гады, але ўжо пасьпела выдаць больш за два дзясяткі кніг. А пляны — наогул грандыёзныя. Падзяліцеся сакрэтамі выдавецкага посьпеху ва ўмовах адсутнасьці дзяржаўнай падтрымкі нацыянальнай літаратуры і зьніжэньня чытацкага попыту на беларускія кнігі?”
фота Асі Паплаўскай
Аксак: “І бліжэйшым часам вы выдаяце запар восем ці нават болей кнігаў. Што гэта за кнігі і хто іх аўтары?”
Вішнёў: “У верасьні ў Палацы мастацтва мы будзем прэзэнтаваць восем кніжак. Гэта кніга Барыса Пятровіча “Піліпікі”, Эдуарда Акуліна “Вітражы”, Леаніда Дранько-Майсюка “Анёлак і я”, Усевалада Гарачкі “Багі і героі”, Сьвятланы Кухарэвіч і Аляксея Папова “Шчыра і няшчыра”, Паўлы Савоські “Апошні сэзон” і адна расейскамоўная кніга — “Романс небес” Зоі Гарынай”.
Аксак: “Ходзяць чуткі, што нейкі свой вельмі арыгінальны раман аддаў у ваша выдавецтва папулярны і нават скандальны Альгерд Бахарэвіч. Што гэта за твор і калі ён зьявіцца ў кнігарнях?”
Вішнёў: “Тое, што зрабіў Бахарэвіч і што выйдзе ў нас у кастрычніку, нават цяжка назваць раманам у прамым сэнсе. Гэта такі постмадэрнісцкі твор, які ўяўляе з сябе спалучэньне перакладу казкі Вільгельма Гаўфа “Халоднае сэрца” і камэнтароў да яго. Прычым, камэнтары складаюць большую частку гэтай кнігі, якую па жанры можна назваць перакладам зь нямецкай і пасьлямовай Альгерда Бахарэвіча. Акрамя гэтай кнігі ў кастрычніку мы будзем прэзэнтаваць раман Ільлі Сіна “Тэатральныя дэманы” і мой раман “Замак, пабудаваны з крапівы”. Мушу дадаць, што акрамя прэзэнтацыі названых кнігаў у кастрычніку ўсе гэтыя кнігі паралельна будуць выдадзеныя на дысках. Гэта наш сумесны праект з гуказапісвальнымі студыямі. А да новага году выдадзім на дысках поўны збор твораў Валянціна Акудовіча. Ён даў на гэта згоду, і мы пачалі працу”.
КРЫТЫКА
МАРЫЯ МАРТЫСЕВІЧ. ГРАМАТЫКА ЭСКІМОСКАГА ІНФІНІТЫВУ
Ігар Бабкоў — аўтар двух паэтычных зборнікаў, адной калекцыі эсэістыкі і аднаго фрагмэнтарнага раману. У 1986 годзе, як і належыць сапраўднаму творцу, ён дэбютаваў у паэзіі, напісаўшы “Solus rex” — кнігу мудрую. Пасьля — у 1998 годзе — быў зборнік “Герой вайны за празрыстасьць” — кніга прыўкрасная. У 2001 годзе пабачыў сьвет “Адам Клакоцкі і ягоныя цені” — кніга геніяльная. “Каралеўства Беларусь. Вытлумачэньнi ру[i]наў” 2005 году — стала праграмнай кнігай. І вось Бабкоў узышоў на пятую прыступку шляху да дасканаласьці: пабачыла сьвет простая кніга Ігара Бабкова.
Аляксандар Пушкін, які мысьліў паэзію знутры і, безумоўна, вельмі тонка адчуваў яе, спарадзіў знакаміты афарызм: “Паэзія мусіць быць блазнаватай”. І калі ўласна расейскія паэты не да канца далі веры гэтаму цьверджаньню, то ў беларускім сэгмэнце ўсходнеславянскай сылябатонікі гэтая аксыёма ў другой палове ХХ стагодзьдзя ўсталявала непахісную дыктатуру наіўна-лірычнага: рабіць крок улева-ўправа, які мог прывесьці да расстрэлу, адважваліся адзінкі. Вершы Ігара Бабкова з самага пачатку выразна кантраставалі з беларускай традыцыяй акурат таму, што яны — “разумнаватая” паэзія. Крок у адзін бок, зьдзейсьнены аўтарам, вёў за небакрай Эўропы (стырнавы – Марцін Гайдэгер). Крок у іншы бок — у пустату (арыентыр — Лі Бо). Аўтар уводзіў чытача ў сьвет чыстых ідэяў, дбайна выбудоўваючы цывілізацыю Заходняга Будызму на беразе Паўночнай Затокі. І вось даводзіцца канстатаваць: Бабкоў ці то стаміўся змагацца з мэйнстрымам, ці то сягнуў слаўнавядомага дзэну, выйшаў у знакаміты астрал і цяпер можа дазволіць сабе найвышэйшую цноту паэта — быць простым. Вось вам антычная стылізацыя з новага зборніка:
“На паўдарозе жыцьця застыць у звар’яцелым спакоі
Слухаць: ад дотыкаў часу мякчэюць шэрыя сьцены
Ах ты салодкі Дунай — на губах — ды далёка да Троі
Дзесьці на выспах душы сьпяваюць зьдзічэла Сырэны
Ветразі рвуць вышыню, пакідаючы мроі
Долу — але — набухаюць апошняй свабодаю вены
Ах вы салодкія сны,— у вачох — з затанулае Троі:
Сьветлыя сны Эўрыдыкі, салодкія вусны Гэлены”.
“Зьдзічэлыя Сырэны” на “выспах душы” (яны ж — зваяваныя каралі на пагорках Эўропы) і “сьветлыя сны Эўрыдыкі” — даўнія матывы паэзіі Бабкова. А вось тэма “салодкіх вуснаў Гэлены” ўпершыню выразна раскрываецца менавіта ў “…галасах рыб”. Да звычнага ўжо сталаму чытачу Бабкова рацыянальнага ды сутнаснага (старагрэцкі эйдас) і інтуітыўнага (японскі югэн) дадалося эмацыйнае — (фройдаўскае лібіда). Прычым эмацыйнае бессаромна заяўляе пра сябе і пераважвае іншыя два складнікі.
Сутнаснае ў кнізе, цалкам у духу рэдкалегіі легендарнага часопіса “Фрагмэнты”, палягае, апроч іншага, у канстатацыі чарговай сьмерці. Гэтым разам — сьмерці паэзіі. Аб гэтым Бабкоў па-гэрбэртаўску рапартуе ў Гановэр аднаму з галоўных нашых “герояў вайны за празрыстасьць” Алесю Разанаву:
“Пакуль ты карміў гановэрскіх птушак
тут памірала паэзія
Зьбірала поўныя залі
інтэрвію ў лепшых газэтах
а потым клалася і памірала
проста так ад шчасьця — ці ад агіды”.
З нагоды сумнага, але лягічнага скону, Бабкоў піша нэкралёг — нізку вершаў-філязафэмаў “Месцы паэзіі”, дзе ў выніку сыходзіцца ў поглядах на гэты неадназначны прадмет з Аляксандрам Пушкіным — а заадно і з Уладзімерам Маякоўскім ды Іосіфам Бродзкім. Бо паэзія — гэта “ўзгонка, альхімія. / Месца, дзе з руды словаў паўстае золата верша”; “растрата, выбух. / Жменька словаў, рассыпаных і сабраных наноў. / Мілы і непатрэбны дарунак. / Ахвяра”.
Інтуітыўнае ў зборніку праступае найперш у тым, што Бабкоў традыцыйна перадае эстафэту ад папярэдніх кніг: у “…галасы рыб” увайшлі многія вершы “…за празрыстасьць”, дзе аўтарам апяваецца катэгорыя “чыстай, халоднай красы”. Югэн — той мэтад, якога доўгія гады пасьлядоўна трымаецца Бабкоў у паэзіі. Інтуітыўнае адчуваньне прыўкраснага, від катарсысу, не ўласьцівы заходняй культуры, — тое, што робіць яго вершы апрычонымі і нібы безасабовымі, адсутнымі. Сугестыўнасьці і фірмовай будысцкасьці кнізе надае найперш граматыка: нагрувашчваньне інфінітываў ператварае пэўныя адцінкі вершаў у расклад дня чалавека, шчасьлівага ў сваёй дасканаласьці:
“Сядзець ля вакна, думаць, глядзець на аблокі / Заняцца каліграфіяй, / гартаць соньнікі, / паліць файку / Быць пустым, цёплым — бяз мэты — / недасяжна далёкім / Аднойчы апасьці долу з восеньскім лісьцем”.
Або:
“Заблытацца, забыцца, загубіцца / Ня памятаць імёны і адрэсы / і толькі ў выпадковым цягніку /На выпадковай станцыі, уночы / Прыгадваць разбэшчаныя вусны / Ды цалаваць расьпешчаныя вочы…”
І — вось і яно: мы ўваходзім на поле эмацыйнага ў новых вершах Ігара Бабкова.
…У дзяцінстве мне трапілася кніга эскімоскіх народных казак, якая адразу здалася мне жахліва тупой. Яна ўводзіла малечу ў дзіўны сьвет чукоцкіх, канадзкіх ды аляскінскіх тубыльцаў. Галоўныя героі —
“паелі. Потым пагаварылі і сказалі адно адному такое (…). Потым зноў паелі. Потым паспалі. Потым прачнуліся. Выявілі, што ежы больш няма. Пайшлі да акіяну, сталі чакаць, покуль на бераг вынясе кіта. Дачакаліся. Забілі. Паелі сьвежыны. Потым пагаварылі. Потым засалілі кіта. Потым паелі. Потым паспалі. Прачнуліся…”
Кніга недзе згубілася, пра што я цяпер надзвычай шкадую: лепшых казак я ў дзяцінстве не чытала. Гэта быў абсалютны дзіцячы дзэн. Магчыма, калі б аўтар “Клакоцкага” паклаў перада мной свой апошні зборнік не цяпер, а гадоў 10 таму, ён падаўся б мне эскімоскімі народнымі казкамі пра каханьне і сэкс. Бо “салодкае ўлоньне” каханкі лірычнага героя “пахне ліпай і мёдам”, а “вочы — два мягкія дыяманты”, бо “валасоў цёмныя вадаспады (…) заміналі нам цалавацца”, бо “я ў цябе закахаўся”, бо “твая рука ў маёй”.
“Галасы рыб” прыносяць свайму чытачу адну важную веду: калі пяройдзеш пэўную мяжу — прасторавую, часавую ці пачуцьцёвую, то каханне — гэта вельмі проста, як двойчы два, як засынаць-прачынацца — ува сьне і замест яго. І гэтак жа лёгка, як слухаць галасы рыб. Новая кніга Бабкова — той выпадак, калі ты, магчыма, не да канца разумееш, што хацеў сказаць аўтар, але напоўніцу адчуваеш гэта. Яшчэ далёка ня воплеск адной даланёй, але даволі пераканальная спроба зрабіць яго.
АЎТАР І ТВОР
ДЗЬМІТРЫ ПАДБЯРЭЗКІ: “НА “СЛАВЯНСКІМ БАЗАРЫ НЕ ХАПАЛА ПАЭЗІІ”
У межах фэстывалю “Славянскі базар” у Віцебску прайшла прэзэнтацыя “Энцыкляпэдыі папулярнай музыкі”. Гэта першае ў Беларусі выданьне, дзе сабраная інфармацыя пра паэтаў, выканаўцаў, кампазытараў, прадусараў, гукарэжысэраў, выдаўцоў — усіх тых, хто мае дачыненьне да гэткай зьявы, як папулярная музыка. Аўтар праекту і адзін з укладальнікаў кнігі — пісьменьнік і журналіст Дзьмітры Падбярэзкі — па вяртаньні ў сталіцу падзяліўся віцебскімі ўражаньнямі з Міхасём Скоблам.
Міхась Скобла: “Зьміцер, як прыняла віцебская публіка вашу энцыкляпэдыю?”
Скобла: “Гэта быў ужо 18 па ліку фэстываль. Адны кажуць, што ён значна пагоршаў за мінулыя гады, стаў псэўдабазарам, на якім не чуваць беларускіх песьняў, другія — наадварот, называюць віцебскі фэстываль лепшым ва Ўсходняй Эўропе”.
Падбярэзкі: “Я там сустрэў аднаго чалавека, які са сваімі супрацоўнікамі праводзіў вялікае анкетаваньне, апытаньне па шматлікіх пазыцыях, зьвязаных са “Славянскім базарам”. І я зразумеў, паколькі гэты чалавек мае адносіны да ўладных структураў, што вярхоўная ўлада таксама занепакоена станам фэстывалю. Бо сапраўды адбываецца самапаўтор, з году ў год — тое ж самае… Я ўчора быў сьведкам, як пачынаўся канцэрт, зладжаны тэлеканалам ОНТ і прэзыдэнцкім аркестрам Віктара Бабарыкіна “Маладыя галасы Беларусі”. Квіткоў было прададзена вельмі мала, але людзі стаялі вакол і чакалі. А як толькі прайшлі ўладальнікі запрашэньняў і квіткоў, арганізатары проста адчынілі ўсе брамкі. І для ўсіх ахвотнікаў “на халяву” паслухаць беларускіх маладых выканаўцаў не хапіла месцаў. Гэта яшчэ адно сьведчаньне, што са “Славянскім базарам” трэба нешта рабіць”.
Скобла: “Госьць фэстывалю, расейскі паэт Яўген Яўтушэнка наракаў на тое, што ў Віцебску амаль не гучыць паэзія. Ці знайшлося б ёй месца на “Славянскім базары”?”
Падбярэзкі: “Думаю, што знайшлося б. Я яшчэ памятаю канцэрты на менскім стадыёне “Дынама”, дзе выступалі паэты, у тым ліку Ўладзімер Някляеў. Я тады ўпершыню пабачыў паэта, які выступае перад вялікай аудыторыяй. І тады публіка нармальна ўспрымала паэтычнае слова. Што праўда, Някляеў — выдатны прамоўца, ён выдатна чытае свае вершы. Таму, калі б арганізатары “Славянскага базару” вырашылі арганізаваць паэтычную вечарыну з у дзелам аўтараў з розных краінаў на розных мовах, — гэта, я думаю, прыцягнула б гледачоў”.
Скобла: “Дзейныя асобы вашых твораў — нярэдка музыканты. Скажам, герой вашага раману “Саксафон Чынгіс-хана, альбо Хворыя грошы” зарабляе на жыцьцё, граючы ў рэстаране ў яшчэ савецкім “Інтурысьце”. А як сёньня жывецца музыкам — горш, лепш?”
Падбярэзкі: “Сёньня сытуацыя ў менскіх рэстаранах прыкметна зьмянілася. Там стала значна меньш клясных музыкаў. Раней рэстаранны калектыў быў вялікай школай для любога музыканта. Бадай што ўсе, хто выходзіў пасьля на вялікую сцэну і пачынаў гастраляваць, так ці іначай праходзілі ў свой час школу рэстараннага граньня — гэта вялікі досьвед. Сёньня інструмэнтар дазваляе аднаму чалавеку граць за ўвесь калектыў. Затое цяпер зьявіліся карпаратывы — па сутнасьці, пацяшальныя мерапрыемствы, дзе трэба выконваць адпаведную музыку. Шчыра кажучы, яны разбэшчваюць музыкантаў, якія едуць на карпаратыў, ведаючы, што там трэба выконваць нешта вельмі таннае, папулярнае, а не тое, што ён хоча. А тое, што ён хоча граць, у яго вельмі рэдка атрымліваецца, бо такая музыка ўсё больш заходзіць у андэграўнд”.
Скобла: “У сваім апавяданьні “Чацьвёртае пакаленьне выбірае…” вы скарысталі цікавы прыём — фактычна дапісалі за Кузьму Чорнага яго раман “Трэцяе пакаленьне. Гэтак у свой час Францішак Аляхновіч дапісаў Купалаўскую “Паўлінку”. А ці няма тут парушэньня творчай этыкі і таго ж аўтарскага права?”
Падбярэзкі: “Па-першае, я ня ведаў, што Аляхновіч пакарыстаўся ўжо такім прыёмам. Я ўжыў, шчыра кажучы, чыста музычны прыём. Ёсьць такая зьява — “сэмпл”, калі ў кампутар заганяюцца пэўныя музычныя фразы, якія ўключаюцца ў пэўны момант выкананьня той ці іншай музычнай п’есы. Гэта загадзя падрыхтаваныя кавалкі. Сэмплы гэтыя могуць быць сьпісаныя ў самых выдатных музыкаў, загнаныя ў кампутар клявішнага інструмэнту, яны могуць выкарыстоўвацца цягам выкананьня кампазіцыі. Я скарыстаўся чыста сэмплавым прыёмам — то бок, я ўстаўляў у свой твор пэўныя фразы Кузьмы Чорнага. І, прызнаюся, проста збэсьціў сюжэт самога раману. Хоць у маіх вачах Кузьма Чорны — проста тытан літаратуры. Я з такім задавальненьнем яго чытаю! Мова Чорнага — гэта проста фантастыка, мне да гэтага не дарасьці ніколі”.
ДЗЬМІТРЫ ПАДБЯРЭЗКІ. ТОЙ, ХТО НІКУДЫ НЕ СЬПЯШАЕЦЦА
Не! Урэшце, трэба зьбірацца. Трэба хоць бы скрануцца зь месца, каб пачаць апранацца. Усё ж, здаецца, вырашана. Трэба ехаць. І гэта ўжо зусім ня той выпадак, калі нехта здольны падказаць, што рабіць. Параіць табе — ехаць, ці ўсё ж застацца дома, ня дасьць рады аніхто, апрача цябе самога. Ты ж сам здаўна усьвядоміў тое. Ва ўсім сьвеце няма нікога, хто б вырашыў лепш. Не, можна, канешне, і пазваніць. Сяму-таму. Толькі ня сёньня. Сёньня нікому не пазвоніш. Тэлефон адключаны за нясплату. А гэта значыць адно: сьпяшацца патрэбы няма. Як няма й выбару. Ёсьць толькі крыху часу, каб яшчэ раз падумаць. Таму, хто ўжо супакоіўся. Таму, хто ўжо нікуды не сьпяшаецца.
Значыць, ехаць... Хоць уся душа супраць. Душа адчувае, што будзе пасьля. Колькі сяброў страціш. Колькі проста знаёмых перастануць цябе пазнаваць. Колькі людзей наогул забудуць твае кніжкі. Назаўсёды і напэўна з лаянкай на твой адрас. Назавуць здраднікам. І гэтае слова будзе адно з нешматлікіх, якія скажуць уголас. Бо нельга ўголас брыдка казаць пра чалавека, які, лічы, памёр. Прычым, на ўласнае жаданьне. Бо ты сам вырашыў: трэба ехаць.
Адмаўляцца цяпер ужо не выпадае. Ты пацьвердзіў прыезд, калі да цябе зьявіліся людзі ад Яго. Ты сам узяў у пракаце смокінг зь белай кашуляй і матыльком. Іначай нельга. Ня можа пісьменьнік, якога ведаюць у сьвеце, ехаць на цырымонію ў простым пінжаку. Нарэшце, ты сам набыў на апошнія грошы дзьве пляшкі нейкага там "Водару". Зусім цьвярозы ты й кроку за парогам не зрабіў бы. А так... Заўсёды ёсьць шанец апраўдацца. Маўляў, выпіўшы быў. Вось і вырашыў пасьмяяцца.
Хоць ніхто ў сьмех гэты не паверыць. Ні Ён, ні твае сябры. Нягледзячы на тое, што і Ён, і сябры добра ведаюць, на якія жартачкі ты здольны. Ты, можна сказаць, у гэтай краіне жартаўнік нумар адзін. Хто, як ня ты, падчас жывога эфіру на тэлебачаньні замест сваёй прозы прачытаў "Аддайце песьню нашу нам! На што схавалі-расхапалі". Даўно тое было. Больш на тэлебачаньне не запрашалі. А хто, як ня ты, у сакавіку ўпрыгожыў раку трыма дзясяткамі надзіманых балёнікаў, да якіх прывязаў сапраўдных колераў сьцяжкі? Міліцыя так і не пасьпела павыцягваць з вады цагліны, да якіх ты прымацаваў шнуры з балёнікамі. І Ён сам праехаў паўз гэты сьвяточны салют. Кажуць, потым крэслы крышыў у кабінэце. А табе нічога не зрабіў. Ня мог. Бо й тыдню не прайшло, як абвесьцілі пра міжнародную прэмію. Што, кінуць ляўрэата за краты?! Сабе ж даражэй. Ды й за што? Дзе тое напісана, што над рэчкай нельга сьцяжкі ўзьнімаць?
Хоць, канешне, калі б захацеў, Ён тады адпомсьціў бы. Ды адпомсьціў цяпер. Датумкаў. Ня сам, зразумела. Ягоныя падручныя. Пры ўладзе ня толькі дурні пасуцца. Зь сім-тым нават чарку браў некалі, у вочы адзін аднаму пры гэтым глядзелі. І тыя вачэй не адводзілі. Значыць, ва ўладу папаўзьлі сьвядома. Вось і прыдумалі зьдзек. Сапраўдны. Езуіцкі. Ня ўсё ж табе прэміі за мяжой атрымліваць. Гэта проста. А ты атрымай тую прэмію тут. Ды з Ягоных рук. Ды на вачах соцень людзей. Чужых і сваіх. Ого, які плюс Яму! Маўляў, зусім не баіцца, калі супраць Яго кажуць. Дэмакратыя — і ўсё тут! Няхай за мяжой квохчуць, што няма тут свабоды. Вы ж самі бачылі: прыйшоў, атрымаў, хоць сам і з апазыцыі. Так бы мовіць, уласнаручна ў ведамасьці расьпісаўся. Хто пасьля асьмеліцца кусаць таго, хто цябе корміць? Прынамсі, недарэчы будзе тое рабіць. Таму што ніхто ўжо табе не паверыць. Ні свае, ні чужыя. Аніколі. Бо — кранты! Ты скончаны. Ты памёр жывым. Роўна ў тое імгненьне, як атрымаеш на грудзі ганаровы знак. І будзе ён сапраўднай цаглінай на шыі. Крыжам на тваім жыцьці. Жыцьці таго, хто ўжо нікуды не сьпяшаецца...
І ў такой сытуацыі найлепш было б пажартаваць. Але вельмі злосна. Вельмі злосна! Напрыклад, застрэліцца на той самай сцэне. Ды хто ж цябе з пісталетам да Яго падпусьціць? І дзе той пісталет узяць?
Па ўсім атрымліваецца, што іншага выйсьця няма. Тая міжнародная прэмія, зрэшты, ня надта й вялікая, разышлася вельмі хутка. Ты ж ніколі не сядзеў на грашах, як кура на яйках. Кампанію любіш. Частаваць любіш. Лічыш за абавязак падтрымаць маладых. Асабліва паэтак. Хоць і ведаеш, што грошы твае яны прап’юць. Можа, і цябе пры гэтым не згадаюць добрым словам. Ого, якім словам яны цябе згадаюць цяпер! Але грошы ўсё адно возьмуць. Нават калі гэта будуць Ягоныя грошы. Тым большая асалода такія прапіць.
А грошы сапраўды патрэбныя пазарэз. Ты ж пісьменьнік. Ты ня можаш працаваць у якой канторы ад ранку да вечара. Натхненьне ня ведае раскладу. Вось і пішаш сабе. А цябе тут ніхто не друкуе. Хіба што пара-тройка нячэсных газэт з больш чым сьціплымі ганарарамі. Выдавецтвы? Збор твораў? Дзе там! Некаторыя й рады былі б. Ды толькі вось жыць усім хочацца. Як, зрэшты, і табе самому.
За кватэру вінен вось ужо паўгода. Залаты партсыгар у лямбардзе закладзены. Адзіная каштоўная рэч, што зьбераглася ад дзядоў. Яго нельга ня выкупіць. Яго неабходна перадаць таму, хто працягвае род. Таму, пра якога нават былая жонка ня ведае. Але ж ня пойдзеш да яго з кавалкам золата! Няхай і фамільнага. Таксама грошы патрэбныя. Плюс дзьве пазыкі. Пракат смокінгу з матылём. Тэлефон ажывіць. Кавы накупіць, смачнай гарбаты. Абутак паднавіць, адзежу. Нарэшце, проста добра пад’есьці. Калі тое апошні раз здаралася? Ды выпіць не “чарнільца”, а нечага такога, каб...
Каб можна было пайсьці да яе. З шыкоўнымі кветкамі. Папрасіць прабачэньня. Пагутарыць цёпла, як гэта раней атрымлівалася. Заначаваць у адным зь ёй ложку. І з наступнага ранку — за стол. Пісаць. Заўсёды добра піша той, хто ведае, што нічога нікому ня вінен. Той, хто ўжо нікуды не сьпяшаецца...
Ты ведаеш, што сябры скажуць. Маўляў, на грошы паквапіўся. На брудныя грошы. Цікава, а што б сказаў хто зь іх, калі б да яго вось гэтак жа прыйшлі Ягоныя людзі зь весткаю пра ўзнагароду? Сабе яны казалі б тыя ж словы, што й табе? І гэтак жа іх круціла-ламала б? І сумленьне гэтак жа штурхала б іх з кута ў кут, сьціснуўшы рукі на тваёй шыі?! Вось чаму ты будзеш казаць ад уласнага імя. І вырашаць толькі за сябе. Гэта няхай Ён вырашае за ўсіх. Ён жа ўсім і адкажа потым. Я — толькі за сябе. Таму і раіцца ня буду. Ні з кім!
Індывід хрэнаў... Яшчэ ня позна адмовіцца. Ня позна здаць смокінг з матылём. Пазычыць у суседкі яшчэ раз. І “чарнільца” набраць. Ды з сырком плаўленым. Каб працяло да глыбіні душы. Каб усё гэта падалося дурным сном. Каб застацца самім сабой...
Ты наліваеш ў шклянку. Ідзеш да люстэрка. Глядзіш на сябе. Робіш ладны глыток і зноў глядзіш. Ляўрэат, ха! Дажыўся. Спачатку прызнаньне ў сьвеце. І толькі потым — дома. Такія вось беларусы. Пакуль за мяжой не прызнаюць, на радзіме ва ўпор не заўважаць. Затое ў фаворы тут тыя, хто й мезенцу твайго ня варты. Таму што прынцыповым заўжды нялёгка. Паўсюль. Нават за мяжой. І ўсе пры гэтым разумеюць: цікавасьць да цябе шмат у чым тлумачыцца зусім ня тым, што табой напісана. І як напісана. Проста ты нарадзіўся менавіта ў гэтай краіне. Якая цяпер — як бяльмо на твары ўсяго сьвету. Якой трэба дапамагаць стаць на шлях ісьціны. А пісаў ты заўсёды аднолькава, не зважаючы на тое, што адбываецца наўкол. І толькі сытуацыя прадыктавала тое, што цябе нарэшце заўважылі. Вырашылі падтрымаць сумленьне нацыі, якая асьлепла. Ну што, калі ўжо зусім шчыра? Хіба тая прэмія не была такой жа падачкай? Хіба ты сапраўды гэткі геніяльны? Лепшы зь лепшых? На во, выкусі! Чаму ж тады гэтак не пакутаваў? Не вагаўся — ехаць ці не? Во як яно, калі папраўдзе... Тваё здароўе, ляўрэат!
Зь іншага боку — факты. Тое, чаго не абысьці. Пераклады на сямнаццаць моваў. Наклады большыя за айчынныя. Лімузыны да трапу. Шыкоўныя гатэлі. Прыём у прысутнасьці першых асобаў. Смокінг з матылём бясплатныя. І такія напоі, што...
Блін!.. Пустая шклянка ляціць у кут пакоя. Ты ведаеш, што шклянка не паб’ецца. Неаднойчы праверана. Гэта як выпусьціць пару. У сытуацыі, калі невядома, як і што рабіць.
Цікава, а пасьля цябе будуць друкаваць у тых самых нячэсных газэтах? Не адхрысьцяцца, як ад калябаранта? Ці замежная прэмія пераважыць айчынную? І што скажуць у тых газэтах, калі пералічыць Ягоную прэмію на іх рахунак? Каб потым атрымліваць такія ж сьціплыя ганарары з уласных жа грошай. Але хто ж дапаможа падключыць тэлефон?!
Зразумела, заўсёды можна будзе апраўдацца. Маўляў, гэта прэмія не ад Яго. Яна дзяржаўная. І адзначыла цябе дзяржава, а ня Ён. А хто ў нас — дзяржава? Вось табе і нюансік. Яшчэ адзін. І не дзяржава, а Ён працягне табе руку на сцэне. Пры тэлекамэрах. І ты мусіш паціснуць тую руку, хоць раней нават падумаць пра гэта ня мог. У самым мярзотным сьне. Надта ўжо рука тая... сьлізкая. Уласную пасьля да скону не адмыць. Ды што там рука! Куды вочы потым падзець? Асабліва ад сына. Калі той на сабе на плошчы зьведаў, што такое гумай па нырках, што такое набітая людзьмі камэра. Для сына ты пакуль герой. Але да таго моманту, як пацісьнеш тую руку. Далей — цемра. Без працягу роду.
Бач ты, што прыдумалі! Абклалі сьцяжкамі. Адно выйсьце й пакінулі. Маўляў, калі ласка! Клетка гатовая. І з усімі выгодамі. Поўны збор твораў — па-за плянам. Сустрэчы з чытачамі ў лепшых залях. Тэлебачаньне, радыё. Інтэрвію для тоўстых і пустых часопісаў. Ганаровая пасада ў якой канторы з ладным заробкам. І на заканчэньне — нэкралёг ва ўсіх газэтах. На першых палосах. З усімі подпісамі. З Ягоным прозьвішчам. Як належыць. І мэмарыяльная дошка. І пахаваньне з помнікам за дзяржаўны кошт. Ды ўсё гэта — зь цяжкім ланцугом на шыі. І ключы ад замка на ланцугу згубленыя назаўсёды. Ад цагліны на шыі таго, каму сьпяшацца ўжо няма як...
А што, ня так?! Ці ня тое самае з Купалам было? Яго ж таксама змушалі зрабіць нешта такое, праз што ён пераступіць проста ня мог. І рука, якую ён мусіў паціснуць, была ня лепшая. Вось і вырашыў зьбегчы ў нябыт такім, якім быў. Застаўся самім сабой. І цяпер ніхто пра яго дрэнна ня скажа. Хоць такі зыход — ня лепшы чын.
Ты глядзіш на гадзіньнік. Застаецца ўсяго чвэрць гадзіны, і па цябе прыедзе аўто. Застаецца ўсяго нічога, каб вырашыць далейшы лёс. Можна, безумоўна, выскачыць на ганак у тым, што ёсьць. Драныя джынсы, латаны швэдар, старыя тапкі. І — на тры нелітаратурныя літары! Вось так! Тройчы на тры літары! І пасьля дапіць “чарнільца” зь лёгкім сэрцам і чыстай душой. А можна паехаць. І выйсьці на сцэну па той значок. І не заўважыць працягнутую руку. І на фуршэце ўжо даць сабе волю. Небясьпечна жартаваць, як ты гэта ўмееш. Чапляцца да калгасных жонак бліжэйшага Ягонага атачэньня. Можна будзе! Дзяржаўнаму ляўрэату дазволена. І напрыканцы забраць са стала бутэльку дарагога пітва, зьняць якую прыгожую афіцыянтку і адвезьці яе да сябе. Не як Яго пазаштатнага супрацоўніка, а як жанчыну. Калі яшчэ будзе нагода памілавацца, вылузаўшыся са смокінгу! І няхай яна потым схлусіць у справаздачы, што тая ноч прайшла для яе дрэнна. Глупства! Хто паверыць?!
Дзесяць хвілінаў... Ён скідае джынсы, швэдар. Зноў глядзіцца ў люстэрка. Ну, патрыманы ўжо. Ну, не маладзён. Ну, ужываны рознымі і неаднойчы ва ўсе дзіркі. А калі вось так? Белая кашуля. Смокінг. Матылёк. Бліскучыя чаравікі. Іншая справа! Да ансамблю не хапае толькі ляўрэацкага значка. Для поўнага шчасьця таго, хто ўжо нікуды не сьпяшаецца.
Бо ты ўсё вырашыў. Паедзеш. Выйдзеш на сцэну, калі пачуеш сваё прозьвішча. Халера зь ёй — пацісьнеш тую руку. Нічога, будзе як адмыцца. Бо жарцік прыдуманы. Ты падыдзеш да мікрафону і запрапануеш усім калегам па шчасьці пералічыць грошы на будаўніцтва помніка Яму. Прападаць — дык з музыкай! І хрэн хто запярэчыць!
І з трансьляцыі такое выразаць ніхто не адважыцца. Сам Ён, зразумела, будзе няшчыра адмаўляцца. Бо адразу ж зразумее: прайграў. Трапіў у дурную сытуацыю. З Яго адкрыта насьмяяліся. Ды так, што найбольш рагочуць людзі з бліжэйшага атачэньня. Ім заўсёды весела, калі шэф аб…ся. Хіба жонкі калгасныя нічога не зразумеюць. Ды ўжо прабачце! Не на вас жарцік разьлічаны.
Пяць хвілінаў... Паліто апранаць сорамна. Старое занадта. Узяць трэба на ўсялякі выпадак. А што, калі давядзецца назад на трамваі? Трамвай і смокінг — рэчы несумяшчальныя. Так, яшчэ паўшкляначкі хіміі, што віном завецца... Цыгарэта. Запальнічка. Разьвітальны погляд у люстэрка. І ўніз па сходах. З паліто праз руку. Да бліскучага чорнага аўто, якое мурлыкае ля ганка, як сыты кот.
Цэнтральная заля ў агнях. Паліто пакінутае ў машыне. Па чырвоным дыване да цэнтральнага ўваходу цябе суправаджаюць спартовага выгляду хлопцы. Людзі апладзіруюць табе, як якой кіназорцы. На ўваходзе ветліва просяць прайсьці праз мэталічную брамку. Зьвініць сыгнал. Ты абмацваеш кішэні, знаходзіш запальнічку. Узамен атрымліваеш нумарок. Цябе вядуць далей, у залю за сцэнай. Там зьбіраюць ляўрэатаў прэміі. Ты пазнаеш мастака, які ўсё жыцьцё малюе ўласную жонку. Кінарэжысэра, які здымае брудныя заказныя фільмы. Журналістку, якая ўтрапёна піша пра Яго з тым жа піетэтам, з якім пісала пра Ягонага папярэдніка. Гісторыка, які штораз перапісвае кнігі ў залежнасьці ад таго, што скажа Ён. Сьпевака, які неяк заявіў, што на беларускай мове песьні гучаць немілагучна. Загадчыцу бібліятэкі, якая першая ў краіне добраахвотна ачысьціла кнігазбор ад “дрэнных” пісьменьнікаў. Ты ведаеш, што сярод кніг, сьпісаных на макулятуру, былі і твае. Нарэшце, ты бачыш актора і спыняеш на ім позірк. Ох, як той некалі чытаў Купалу! Жанчыны плакалі, у мужчын міжволі сьціскаліся кулакі, юнакі былі гатовыя рушыць муры.
Ты прывітаўся, нягледзячы на тое, што кампанія радасьці не давала. Ты ніколі не адчуваў сябе такой белай варонай, як сёньня. Хацеў закурыць, але замест запальнічкі намацаў нумарок. Праз пару хвілінаў вам растлумачылі, як паводзіць сябе падчас цырымоніі. Што можна рабіць і чаго не. Потым вывелі на сцэну, падраўнялі і пад гучаньне аркестру адчынілі заслону. Заля ўскочыла з крэслаў, вітаючы Яго. Ён распавёў пра дасягненьні айчыннай культуры, яе пэрспэктывы, выказаў пажаданьні творчай моладзі. На заканчэньне прыгразіў тым сілам, якія замінаюць краіне ісьці па вызначаным Ім шляху. Нарэшце, пачаў уручаць узнагароды.
Ты стаяў перадапошні. Цябе ахапіў нейкі шал у прадчуваньні, можа, лепшага жарту ў жыцьці. Зараз, зараз ты пацісьнеш руку і скажаш ў мікрафон тое, што прыдумаў. Вось яшчэ хвіліна, пасьля гэтай журналісткі...
Як у забыцьці, ты пачуў яе голас. І не адразу зразумеў, што яна сказала. Нешта пра падзяку асабіста Яму, Ягонаму клопату пра творчых людзей, агульнае іх меркаваньне пералічыць прэмію... Хто ёй тое сказаў? Які Фонд міру?!
“Тваю маць!” — пачулася збоку. Ты азірнуўся. Твар старога актора дрыжаў, у ягоных вачах стаялі сьлёзы. Ты сам міжволі памацаў шыю, якую матылёк сьціснуў, быццам мэталічны ланцуг з цаглінай на канцы. “Прадаўся, — мармытаў актор. — Дык хаця б за грошы. А то — за катлету на фуршэце…”
Далейшае прайшло як у тумане. Ты не памятаеш, якія рукі паціскаў. Спустошана нешта казаў у тэлекамэру. Стаіўся ў куце залі для прыёмаў, сьціскаючы фужэр з вадой. Абы не раздушыць! Потым бачком, незаўважаны, праціснуўся да выйсьця. Табе нагадалі пра запальнічку. Выйшаў на вуліцу і сарваў матылёк. Шпурнуў гэтую цагліну ў мокры сьнег. Адразу задыхалася вальней. Ад машыны наблізіўся кіроўца і павіншаваў з узнагародай. Ты прамаўчаў. Кіроўца спытаў:
— Дзе можна набыць вашу кнігу?
— Зайдзіце на днях. Падпішу.
— Дык давайце ў машыну.
— Я сам, як-небудзь. Трамваем, — адказаў ты.
На вуліцы дыхалася свабодна і глыбока. Ён накінуў на плячо паліто і нясьпешна крочыў, падстаўляючы твар дробным кроплям дажджу. На дзіва, ляўрэацкі значок зусім не абцяжарваў грудзі. Яму было сьмешна. Да сьлёз. І думаў ён пра адно. Няўжо ня вернуць грошы за смокінг з матылём, калі ён заявіцца да іх з тым значком?
З падваротні на яго маўкліва высунуліся двое.
— Мужык, грошы маеш? — спытаў адзін.
Ён моўчкі выцягнуў з кішэні камяк паперак. Усё, што меў на далейшае жыцьцё.
— Во і добра! — сказаў другі. — Пайшлі!
Ён згодна пасунуўся за імі ў цемру.
У двары адзін мужчына даў яму плястыкавы кубачак і кавалак плаўленага сыру, другі тым часам падзяліў на трох пляшку “чарнільца”. Падумаўшы, сказаў:
— Мужыкі, давайце вып’ем за тое, каб нам ніколі ня лётаць на паўднёвакарэйскіх самалётах.
Яму ніхто не адказаў. Яны, не адрываючыся, высмакталі пітво, закусілі і пакідалі кубкі на зямлю.
— Дзякуй за кампанію, — сказаў ён.
Яму далі цыгарэту бяз фільтру, і ён пакрочыў дамоў. Галава кружылася. І ад выпітага таннага віна, і ад моцнага тытуню. І ад усьведамленьня таго, што лепш, чым як сталася, скончыцца вечар ня мог.
“Блін, ды ня лётаюць да нас тыя самалёты!” — думаў ён. І не заўважыў, як пачаў сьмяяцца. Спачатку сам сабе, потым ціха, напаўголасу. Праз колькі крокаў ён ужо рагатаў так, што рэдкія мінакі кідаліся ад яго, быццам вераб’і з-пад колаў шпаркай таксоўкі.
“Жыцьцё — добрая штука, — думаў ён. — А заўтра — гэта ўсяго толькі заўтра. Вось заўтра і пабачым, што і як. А сёньня — гэта маё сёньня. І нічыё больш. Заўтра ж я буду рабіць сваё заўтра. Пакажыце таго, хто мне ў гэтым перашкодзіць. Я тады буду сьмяяцца, як сьмяюся цяпер. Я стаміўся баяцца. Цяпер няхай Ён баіцца мяне. Свайго ляўрэата. Бо не прыдумалі яшчэ такога кароткага ланцуга. Няма такога ланцуга, што ўтрымаў бы думку. А таму — Ты ўсё ж пралічыўся. Бо сам закуты ў ланцуг. Куды больш строгі і моцны”.
Чалавек у бялюткай кашулі, смокінгу з паліто праз плячо шырока крочыў па вуліцы. Ён ведаў, што будзе зь ім у бліжэйшы час. Паўднёвакарэйскі самалёт, канешне ж, рана ці позна прыляціць. Але білет на гэты рэйс ён пакуль замаўляць не зьбіраўся.
Прынамсі, заўтра — дакладна.
P.S. У фінале апавяданьня выкарыстаны аповед, пачуты ад Уладзімера Някляева.
