Чарговы госьць перадачы «Інтэрвію тыдня» — гісторык і былы дэпутат Вярхоўнага Савету 12-га скліканьня Валянцін Голубеў. Ці была Беларусь дэ-факта незалежнай яшчэ да Віскулёўскіх пагадненьняў, або менавіта яны зрабілі краіну сапраўды сувэрэннай? Што было б, калі б Гарбачоў загадаў арыштаваць кіраўнікоў трох рэспублік у Белавескай пушчы? Як Валянцін Голубеў адкажа на крытыку, што ў сваёй кнізе пра сучасную гісторыю Беларусі ён занадта ляяльна паставіўся да цяперашніх уладаў? Зь ім гутарыў Віталь Цыганкоў.
— Ці стала менавіта 8 сьнежня, дата падпісаньня Белавескіх пагадненьняў, днём, калі Беларусь стала сапраўды незалежнай? Існуе меркаваньне, што Беларусь ужо была фактычна незалежнай пасьля 25 жніўня 1991 году, калі Дэклярацыя аб сувэрэнітэце была абвешчаная канстытуцыйным законам. Але разам з тым фармальна Беларусь заставалася ў складзе СССР. Дык што вырашыла белавескае пагадненьне 8 сьнежня?
— Мы яшчэ ня мелі рэальнай незалежнасьці, пакуль былі ў складзе СССР. Ніхто не дэнансаваў саюзную дамову.
Вельмі складаная была сытуацыя ў Расеі, бо там існавалі два палітычныя цэнтры. Адзін узначальваў прэзыдэнт СССР Гарбачоў, другі — прэзыдэнт Расеі Ельцын. І пачалося супрацьстаяньне палітыкаў, прадпрымальнікаў, сілавых структураў.
Я тады працаваў у камісіі па міжнародных пытаньнях, і Станіслаў Шушкевіч распавядаў, што Ельцын зьвяртаўся і прасіў дапамагчы разруліць гэтую палітычную сытуацыю ў Маскве. Трэба было нешта рабіць з Гарбачовым. І каб дапамагчы Ельцыну — прасьцей было ліквідаваць СССР. Нам было гэта важна найперш для пабудовы сувэрэннай незалежнай дзяржавы. Таму ў Віскулях і было прынята такое пагадненьне, хоць загадзя да гэтага не рыхтаваліся.
І каб дапамагчы Ельцыну — прасьцей было ліквідаваць СССР
— Апошнімі гадамі на фоне шалу прасавецкай настальгіі ў Расеі гучаць меркаваньні, што Гарбачоў павінен быў паслаць роту дэсантнікаў у Белавескую пушчу, каб яны арыштавалі кіраўнікоў трох рэспублік. Але, мне здаецца, гэта было немагчыма. Бо ніхто тады ўжо Гарбачова ня слухаў, тым больш пасьля путчу ў жніўні 1991 году. Ці вы згодныя?
— Так, я думаю, Гарбачова ніхто ў гэтым не падтрымаў бы. Дый людзям ужо было пляваць на гэты СССР. Ужо ва ўсіх былых саюзных рэспубліках думалі пра сваё дзяржаўнае будаўніцтва, людзі гэтага патрабавалі.
Чым нам яшчэ было важнае Віскулёўскае пагадненьне? Гэта была першая міжнародная дамова, дзе Расея прызнавала Беларусь як раўназначнага замежнапалітычнага партнэра. Гэта быў першы выхад Беларусі на міжнародную арэну як незалежнай дзяржавы.
— У тыя дні ніхто ня выйшаў на пратэст супраць развалу СССР. Ці гэта таму, што многім Саюз ужо надакучыў? Альбо таму, што большасьць думала, што новая СНД — гэта той жа Саюз, толькі зь іншай назвай?
— Вельмі шмат людзей тады ўжо жадалі, каб СССР зьнік. Прачнуліся нацыянальныя пачуцьці, людзі разумелі, што шлях наперад можа быць толькі праз правядзеньне нацыянальнай палітыкі, якую будзе вызначаць не Масква, а яны самі.
Таксама вельмі добра было, што гэта быў не разрыў, а развод. Кіраўнікі трох рэспублік тады падкрэсьлілі, што будуць стварацца ўсе магчымасьці для палітычных, эканамічных, вайсковых кантактаў. Зьнікненьне СССР адбылося цывілізавана, без кровапраліцьця, з падзелам маёмасьці. Вядома, ня так, як хацелася — але мацнейшы забірае сабе больш.
— Украінцы ў лістападзе 1991-га правялі рэфэрэндум аб незалежнасьці, і гэта на доўгія гады стала магутным аргумэнтам на карысьць украінскай незалежнасьці. Чаму беларускі Вярхоўны Савет не прапанаваў такі рэфэрэндум у Беларусі?
— У нас і блізка такога быць не магло. Памятаеце, пазьней БНФ сабраў звыш 400 тысяч подпісаў за правядзеньне новых выбараў у Вярхоўны Савет, і дэпутаты проста адхілілі гэта. У нас панавала камуністычная большасьць. Мы ніяк не маглі прыняць нават Канстытуцыю. Я ня думаю, што той Вярхоўны Савет мог прыняць пытаньне аб правядзеньні рэфэрэндуму аб незалежнасьці. Нават Віскулёўскае пагадненьне яны проста прынялі таму, што гэта адбылося. Бо гэта зрабілі і Ўкраіна, і Расея.
— Нядаўна выйшла ваша кніга «Гісторыя Беларусі: ад заканчэньня Другой сусьветнай вайны да пэрыяду будаўніцтва незалежнай дзяржавы (1945–2016 гг.)» Яна пабачыла сьвет у выдавецтве Зьмітра Коласа накладам 300 асобнікаў. Чаму вы ня выпусьцілі яе ў рамках акадэмічнай гістарычнай навукі, ці тут былі нейкія праблемы?
— Не. Гэта не навуковае дасьледаваньне. Гэта мой аўтарскі курс лекцыяў, якія я чытаю ў некаторых навучальных установах. Бо дагэтуль не было такога больш-менш нармальнага падручніка. Па вялікім рахунку, гэта аўтарскае бачаньне тых падзеяў, якія адбыліся ў Беларусі ад 1945-га па сёньняшні дзень.
— Улічваючы тое, што вы былі дэпутатам ад апазыцыі ў Вярхоўным Савеце — многія ад вас чакалі больш апазыцыйнага погляду на цяперашнія рэаліі. Некаторыя цытаты з вашай кнігі выклікалі дыскусію на нашым сайце. Напрыклад, такая: «Шматвэктарнасьць зьнешняй палітыкі зьяўляецца фундамэнтальным прынцыпам зьнешнепалітычнай дзейнасьці краіны». Ці гэтая: «Беларусь змагла пабудаваць адносіны са зьнешнім сьветам, не прапусьціўшы сваіх нацыянальных інтарэсаў».
Мне не падабаюцца падыходы некаторых нашых апазыцыйных дзеячаў, якім трэба абавязкова ўсё крытыкаваць
— Гэта дапаможнік для студэнтаў і адказ на адно з пытаньняў, якое стаіць афіцыйна ў тэстах. Мы маем канцэпцыю замежнай палітыкі, дзе сьцьвярджаецца, што Беларусь мае шматвэктарную замежную палітыку. Такая палітыка і ажыцьцяўляецца. У нас цяпер няма арыентацыі толькі на адну краіну, як мы баяліся ў сярэдзіне 90-х. Беларусь супрацоўнічае і з Расеяй, і з Захадам. Мы бачым, што мяняюцца адносіны з ЭЗ і ЗША — і гэта даказвае, што я кажу правільна.
Мне не падабаюцца падыходы некаторых нашых апазыцыйных дзеячаў, якім трэба абавязкова ўсё крытыкаваць. Беларусь — гэта ня толькі Лукашэнка. І ў Аляксандра Лукашэнкі ня толькі ўсё адмоўнае. Я не хачу прыніжаць сваю краіну, беларусаў. Калі ёсьць добрае — я пра гэта пішу, калі кепскае — я не саромеюся і пра гэта казаць. Я даю факты і даю магчымасьць людзям рабіць свае высновы.
Калісьці была толькі пазыцыя КПСС — альбо няправільная. Цяпер альбо толькі пазыцыя прэзыдэнта — альбо няправільная. Альбо пазыцыя КХП БНФ — альбо няправільная. Але ж гэта сьмешна. Я вучоны ў дадзеным выпадку, я прыводжу факты і даю магчымасьць людзям рабіць высновы. Я не навязваю сваю думку.
— Можа, гісторыя — гэта менавіта тая навука, якая робіць чалавека гістарычным аптымістам? Бо ён глядзіць з пэрспэктывы стагоддзяў на сёньняшнія падзеі?
— Ацэньваючы падзеі ў гісторыі, мы нічога ўжо ня можам зьмяніць. Я ў сваёй кнізе пішу, як былі зьбітыя дэпутаты Вярхоўнага Савету, якія праводзілі галадоўку за мову. І ацэньваю гэта вельмі крытычна. Але я пішу і пра хітрую эканамічную палітыку ўладаў, якая прынесла карысьць Беларусі. Гэта было. Магчыма, камусьці хочацца, каб было толькі дрэннае, бо ім не падабаецца цяперашні рэжым. Але я пішу, як было, а ня так, як камусьці хацелася б.