«Ніякай дыктатуры ў нас быць ня можа — на яе няма рэсурсаў». Чаму таталітарная Беларусь асуджана на перамены

Сьцісла:

• Да 2020 году Лукашэнка ня раз паўтараў, што дыктатура занадта дорага каштуе, каб ён у Беларусі мог яе стварыць.
• Трансфармацыя параўнальна мяккага аўтарытарызму ў жорсткую дыктатуру, якая зьдзяйсьняецца ў Беларусі пачынаючы з 2021 году, стала складоваю часткаю пуцінскага пляну падрыхтоўкі хуткага ўварваньня ва Ўкраіну.
• Найбольш лёгка і пасьпяхова аўтарытарныя рэжымы зрыналі тыя нацыі, дзе быў папярэдні досьвед дэмакратычнага існаваньня, у гістарычнай памяці якіх захаваліся ўспаміны пра ўласную незалежнасьць.
• Будучыня Беларусі вырашаецца сёньня на палях баёў на Данбасе і ў прычарнаморскіх стэпах. Ад зыходу вайны залежыць устойлівасьць рэжыму Пуціна, а значыць, і будучыня Расеі.
• У гэтым вялікім усходнеславянскім вузьле цесна спалучаныя, пераплеценыя і гісторыя, і сучаснасьць, і будучыня трох народаў.

Назіраючы за сёньняшнім чарговым пераабраньнем (ці перапрызначэньнем) Пуціна на новы прэзыдэнцкі тэрмін, за дзействам, якое толькі вельмі ўмоўна можна называць выбарамі, беларусы нібы пазіраюць у люстэрка, у якім можна разгледзець тое, што адбудзецца праз год, у 2025-м, у самой Беларусі. А таксама вяртаюцца ў думках на чатыры гады назад, у 2020-ы, калі ў грамадзтве было столькі надзеяў на хуткія перамены.

Паміж дзьвюма гэтымі лічбамі — тысячы чалавечых драмаў і скалечаных лёсаў. І выпакутаванае і спраўджанае ўсьведамленьне: перамены ў Беларусі ня могуць адбыцца асобна, безь пераменаў у Расеі. Па-іншаму пакуль што ніяк. Жалезныя абцугі залежнасьці ад Масквы за мінулыя гады яшчэ больш сьціснуліся. І як сярод гэтага змроку безнадзейнасьці разгледзець прасьвет, прагал, калі, здаецца, адзіная інтрыга выбарчай кампаніі, якая завяршаецца сёньня ў Расеі, у тым, ці выйдуць людзі апоўдні масава да выбарчых участкаў, як да таго заклікаў незадоўга да сваёй трагічнай гібелі Аляксей Навальны. Між тым, надзея — ёсьць. І перамены непазьбежныя, якой бы беспрасьветнай ні выглядала цемра. Як сьцьвярджаюць знаўцы, самы густы змрок — перад сьвітаньнем.

Палігон 2020 году: беларускі досьвед для расейскага дыктатара

Тое, што адбывалася ў Расеі перад чарговым пераабраньнем Пуціна (забойства Аляксея Навальнага, адсячэньне на далёкіх подступах ад магчымасьці балятавацца ўсіх антываенных прэтэндэнтаў — спачатку Кацярыны Дунцовай, потым Барыса Надзеждзіна — гэта беларускія ўрокі, вынікі і наступствы 2020 году. Крэмль, абапіраючыся на Лукашэнкаў досьвед, не дапусьціў у сябе ні расейскага Бабарыкі, ні расейскай Ціханоўскай. І зрабіў амаль усё магчымае, каб зьнішчыць перадумовы для пасьлявыбарчых пратэстаў.

Перадвыбарчы пікет Сьвятланы Ціханоўскай ў Горадні. 1 жніўня 2020

Звычайна лічыцца, што беларусы сваёй спробай паўстаньня 2020 году значна апярэдзілі расейцаў у руху да пераменаў. А наступнае ўсталяваньне ў Беларусі таталітарнага рэжыму стала толькі вынікам пярэпалаху Лукашэнкі і ягонай прагай помсты. Але з вышыні сёньняшняга дня і здабытага за мінулыя гады досьведу гэта ўяўленьне выглядае ўсё больш сумнеўным, памылковым. Наўрад ці гэта было рашэньне самога Лукашэнкі — абрынуць краіну ў вір палітычных рэпрэсіяў і міжнароднай ізаляцыі.

Лукашэнка заўсёды быў прыхільнікам звыклага і камфортнага для сябе параўнальна мяккага аўтарытарызму без празьмерных рэпрэсіяў. Цягам прынамсі дваццаці пяці гадоў ён ня раз адказваў на пытаньне, ці сапраўды лічыць сябе дыктатарам і ці пагаджаецца з тым, што грамадзка-палітычны лад, створаны ім, можна назваць дыктатарскім. Адказ гучаў заўсёды прыблізна аднолькава і зводзіўся да высновы: дыктатура занадта дорага каштуе, каб ён у Беларусі мог яе стварыць. Вось як, напрыклад, Лукашэнка казаў пра гэта 3 лютага 2017 году, сустракаючыся зь беларускімі і замежнымі журналістамі:

«Ніякай дыктатуры ў нас не было і быць ня можа. Бо дзеля таго каб ажыцьцяўляць дыктатуру, трэба мець рэсурс. У нас што, ядзерная ці яшчэ якаясьці летальная зброя, у нас што, эканоміка такая, што мы можам камусьці дыктаваць? Таму — ніякай дыктатуры».

Нешта падобнае ён ня раз казаў і раней. І нават у першыя месяцы пасьля падзеяў 2020 году былі прыкметы ягоных спробаў паступова вяртацца да звыклага для яго стану, залагоджваць сытуацыю. Раней ужо даводзілася пісаць пра гэта. Пасьля бурных жніўня і верасьня 2020-га ў Беларусі назіралася зацішша.

Аляксандар Лукашэнка 10 кастрычніка наведаў СІЗА КДБ, дзе сустрэўся з палітвязьнямі

У кастрычніку таго году Лукашэнка прыяжджаў да Бабарыкі і Ціханоўскага ў СІЗА КДБ, вёў шматгадзінныя размовы зь імі ды іншымі палітвязьнямі, разважаў пра пэрспэктыву канстытуцыйнай рэформы і грамадзянскага прымірэньня. А ягоная навагодняя прамова 30 сьнежня 2020 году гучала ўвогуле як заклік да прымірэньня і дараваньня:

«Нам усім, хто бачыць сьвет па-рознаму, трэба ўсьвядоміць, што ў нас адзіная каштоўнасьць — лапік зямлі ў цэнтры Эўропы. Іншага ня дадзена. І ў імя захаваньня яго для дзяцей давайце перагорнем старонку пройдзенага і будзем разам пісаць новую главу незалежнай Беларусі».

Усё зьмянілася ўвесну і напачатку лета 2021-га. Жорсткае імклівае «закручваньне гаек», масавыя ператрусы і арышты, увядзеньне рэпрэсіўнага заканадаўства, зьнішчэньне незалежнай прэсы і ўвогуле грамадзянскай супольнасьці, сотні новых палітвязьняў, як вынік — вялізная хваля эміграцыі...

Сёньня ўжо відавочна: гэта была рэалізацыя пуцінскага пляну падрыхтоўкі хуткага ўварваньня ва Ўкраіну. Адначасова ў РФ плянаваліся кардынальныя зьмены ўнутранай палітыкі: ліквідацыя палітычнай апазыцыі, незалежнай прэсы, абмежаваньне грамадзянскіх свабодаў, у істоце — перавод Расеі на рэйкі таталітарызму. Але, відаць, была і боязь: якімі могуць быць наступствы, як на гэта адрэагуе грамадзтва? Беларусь у гэтым сэнсе мела стаць праверачным палігонам, тэстам, мадэльлю. І такі стала. Ці лёгка на гэта пагадзіўся Лукашэнка? Магчыма, упарціўся і таргаваўся? Ці наадварот — ахвотна і заўзята ўзяўся наперадзе расейскага паравоза пракладваць шлях да таталітарызму? Калі-небудзь мы пра гэта даведаемся больш падрабязна. Ходзь нават павярхоўны аналіз далейшых падзеяў паказвае: у тым, што адбылося ў Беларусі ў 2021-м і наступных гадах, выразна відаць беспасярэднія ўдзел і кіраўніцтва Масквы.

Свабода вяртаецца туды, дзе яна ўжо некалі была

Чаму ў канцы 1980-х і напачатку 1990-х гадоў ні ў Беларусі, ні ва Ўкраіне не адбылося таго, што было ў краінах Цэнтральнай і Усходняй Эўропы — зрынаньня камуністычных рэжымаў з наступнай хуткай інтэграцыяй у эўрапейскія і трансатлянтычныя структуры? Антыкамуністычныя рэвалюцыі 1989 году, якія яшчэ называюць «Восеньню народаў», адбываліся на памяці многіх з нас.

Лех Валэнса выступае перад рабочымі ў Гданьску. 1980

Уражвала, як імкліва і дружна, адзін за другім вярталіся да свабоды і дэмакратыі ўсе народы Цэнтральнай і Ўсходняй Эўропы, якія яшчэ зусім нядаўна былі пад жорсткім кантролем Масквы. Спачатку Польшча, потым Вугоршчына, Усходняя Нямеччына, Чэхаславаччына, Баўгарыя, Альбанія. Пазьней і з крывёю — Румынія і Югаславія. Высьлізнуў з-пад улады Масквы ўвесь вялізны пас дзяржаваў ад Паўночнага мора да Адрыятыкі, якія ў свой час прыбраў да рук Сталін, гвалтам насадзіўшы камуністычны лад і савецкі кантроль.

Прычым, што адметна, назіралася такая заканамернасьць: найбольш лёгка і пасьпяхова зрыналі аўтарытарныя рэжымы тыя нацыі, дзе быў папярэдні досьвед дэмакратычнага існаваньня, у гістарычнай памяці якіх захаваліся ўспаміны пра ўласную незалежнасьць, пры якой у розных формах і пры розных ступенях свабоды існавалі і парлямэнцкая дэмакратыя, і свабода слова, і незалежная прэса — усё тое, што адабралі і зьнішчылі камуністы. Ні ў Беларусі, ні ва Ўкраіны такога досьведу не было. Напачатку 1990-х яны яго толькі выпрацоўвалі. Можа, менавіта таму рух у бок Эўропы на ўсход ад Бугу адбываецца з такім спазьненьнем і з такімі ахвярамі.

«Мы здалёку ўбачылі свабоду»

Пэрыяд той гарбачоўскай і постгарбачоўскай свабоды ў Беларусі быў вельмі кароткім, фактычна гэта толькі 1988-1994 гады. Але тая прышчэпка свабоды была надзвычай важнай для грамадзтва. Насамрэч для пакаленьняў, якім выпала жыць у тыя гады, гэта быў вельмі яркі, адметны, запамінальны час. Перад людзьмі, якія дагэтуль ніколі не былі свабоднымі, вырасьлі і ўзгадаваліся за «жалезнай заслонай», раптам раскрыўся шматколерны, разнастайны сьвет, поўны магчымасьцяў і варыянтаў выбару. Сьвет, у якім няма страху за неасьцярожна сказанае слова, дзе ніхто не хапае і ня цягне ў «аўтазак» за выхад на мітынг, дзе можна чытаць, слухаць і глядзець тое, што хочаш, а ня тое, што дазволіў цэнзар.

Зянон Пазьняк, Міхась Анцыповіч, Мікола Купава, Васіль Быкаў, Сяргей Навумчык. Менск, парк Янкі Купалы, 25 сакавіка 1994

І Пуцін, і Лукашэнка звычайна малююць той пэрыяд чорнай фарбай, імкнуцца, каб ён асацыяваўся ў грамадзтве як «найвялікшая геапалітычная катастрофа», як «адыход ад традыцыйных каштоўнасьцяў». Што зусім вытлумачальна, бо як інакш апраўдаць спробы зноў загнаць народы ў таталітарызм і абгрунтаваць сваю пажыцьцёвую незьмяняльную ўладу. Але рэальнасьць, нягледзячы на ўсе тагачасныя побытавыя і эканамічныя цяжкасьці, была іншай. Мільёны людзей гэта і сёньня добра памятаюць.

Час, калі, кажучы прарочымі словамі Генадзя Бураўкіна, «Мы здалёку ўбачылі свабоду I яшчэ ня вырваліся з пут...», пакінуў глыбокі сьлед у людзкіх душах. Насамрэч гэта быў вельмі важны пэрыяд для позьнесавецкіх грамадзтваў. Безь яго, відаць, ня здарыўся б і 2020-ы. Гэта быў той досьвед свабоды, які суседзі Беларусі ўва Ўсходняй і Цэнтральнай Эўропе атрымалі раней, яшчэ ў ХІХ і ў першай палове ХХ стагодзьдзя. І безь якога ў іх не было б такіх хуткіх і пасьпяховых рэвалюцыяў 1989 году. Час беларусаў настаў значна пазьней.

Вялікае беларускае чаканьне

Ёсьць нешта прыніжальнае і крыўднае ў тым, што лёс будучыні Беларусі, агулам кажучы, вырашаецца зараз не ў самой Беларусі і залежыць ня толькі ад волі і жаданьняў беларускага грамадзтва. Беларусы вымушаныя чакаць. Змушаны чакаць і сам Лукашэнка, паслухмяна выконваючы абсурдныя распараджэньні Крамля. Наўрад ці ў ягоных плянах было будаваць на схіле веку жорсткі таталітарызм, ператвараючыся ў васала Пуціна — несамастойнага і прыніжанага. Але іншага выйсьця ён сваёй палітыкай сабе не пакінуў.

Украінскі салдат на фоне трафейнага расейскага танка Т-80, які абстрэльвае расейскія пазыцыі ў Данецкай вобласці, 22 лістапада 2022

Будучыня Беларусі вырашаецца сёньня недзе на палях жорсткіх баёў на Данбасе і ў прычарнаморскіх стэпах. У сваю чаргу ад зыходу вайны залежыць устойлівасьць рэжыму Пуціна, а значыць, і будучыня Расеі. У гэтым вялікім усходнеславянскім вузьле цесна спалучаныя, пераплеценыя і гісторыя, і сучаснасьць, і будучыня трох народаў. Як, зрэшты, неаднойчы было на працягу некалькіх мінулых стагодзьдзяў. І разьвязаны гэты вузел у рэшце рэшт будзе для ўсіх трох разам: паасобку наўрад ці атрымаецца.

Калісьці, у савецкую эпоху, гэтую ўзаемазалежнасьць актыўна выкарыстоўвала прапаганда. З часам, у новых гістарычных умовах, нават старыя ідэалягічныя клішэ набываюць зусім новы і нечаканы зьмест. Прыгадайма хоць бы ня самую вядомую паэму Янкі Купалы «Тарасова доля», напісаную ў самы змрочны час сталінскай дыктатуры, у 1939 годзе:

Бо йшла доля беларуса

З доляй украінца

Адналькова — ў поце, ў сьлёзах,

Церневым гасцінцам.

Бо згіналі адналькова,

Змалку да скананьня,

Шыі ў ёрмах і чакалі

Яснага сьвітаньня.

Чытаеш такое і з сумам думаеш, што сёньня падобныя радкі ў Беларусі мелі б усе шанцы трапіць у пералік «экстрэмісцкай літаратуры».

І Беларусь, і Ўкраіну, і Расею чакаюць наперадзе вялікія перамены. Магчыма, падобныя да тых, што іхныя суседзі перажылі 35 гадоў таму, падчас краху СССР. Свой досьвед змаганьня з дыктатурамі (няхай і ня надта пасьпяховы) і свае ўяўленьні пра тое, якім можа быць існаваньне ва ўмовах свабоды, усе тры цяпер ужо маюць.

Думкі, выказаныя ў блогах, перадаюць погляды саміх аўтараў і не абавязкова адлюстроўваюць пазыцыю рэдакцыі.