Ці можна пераадолець узьдзеяньне праваеннай прапаганды? Чаму эфэктыўны постмадэрнісцкі прапагандысцкі прыём мэтаімунізацыі? Якая доля ўплыву прапаганды, а якая — скрыўленага патрыятызму ў праваеннай пазыцыі расейскага грамадзтва?
На гэтыя пытаньні Юрыя Дракахруста на канале Свабода Premium адказвае дацэнтка факультэту сацыяльных навук унівэрсытэту Амстэрдаму Ганна Фянько, аўтарка артыкула «Ці можна абараніцца ад прапаганды».
Ганна Фянько
Фянько
- Немагчыма лячыць ад узьдзеяньня прапаганды тымі спосабамі, якія прапануюць шматлікія экспэрты ў сацыяльных сетках. Яны прапануюць спосабы размовы з сваякамі, атручанымі прапагандай: першае — раскажыце ім праўду, другое — раскажыце гэта настолькі лягічна, каб яны пераканаліся ў нелягічнасьці сваіх развагаў.
- Наконт гэтага існуе шмат псыхалягічных дасьледаваньняў. І яны паказваюць, што ў кароткатэрміновым пэрыядзе гэта не працуе. Гэтыя мэтады працуюць, калі яны папярэднічаюць прапагандзе. Але калі чалавек паверыў ува ўсё, што прапагандуе афіцыйнае расейскае тэлебачаньне, то зараз зьмяніць яго ўяўленьні немагчыма.
- Існуюць мэтады, якія выкарыстоўваюць для вываду людзей з сэктаў. Але гэтыя мэтады ўжываюць спэцыялісты, яны доўгатэрміновыя, яны часта бываюць радыкальнымі. Іх можна параўнаць зь лячэньнем ад алькагольнай і наркатычнай залежнасьці.
- Факты больш пераканаўчыя, чым лёгіка. Гэта падманлівае, суб’ектыўнае ўспрыняцьце фактаў. Эвалюцыя нашай сьвядомасьці адстае ад эвалюцыі тэхнічных сродкаў, якія дазваляюць прадукаваць фэйкі.
- Амбасадар Расеі ў Нідэрляндах прыходзіць на тэлеперадачу, яму паказваюць фота параненай украінскай жанчыны. Ён кажа — дык гэта пастаноўка, гэта актрыса! Яму паведамляюць яе імя, дзе яна жыла, кажуць, што яна памерла. Ён адказвае — не, гэта ўсё дыпфэйк.
- Эфэктыўнасьць нават фактаў зьніжаецца, бо людзі перасталі давяраць сваім вачам, вушам і нават свайму сэрцу.
- На чалавека робіць уражаньне, калі іншы пункт гледжаньня выказвае вельмі шмат людзей, прычым такіх жа, як і ён. Для тых, хто падзяляе тэзы прапаганды, пратэстоўцы, тыя, хто супраць вайны, — гэта нейкія іншыя, не свае, нейкія «лібэрасты».
- Паводзіны іншых уплываюць на нас, калі мы можам сябе зь імі атаясаміць. Калі чалавек з глыбінкі бачыць пратэсты ў Маскве, ён можа сказаць, што яны там у сталіцы шалеюць ад багацьця. Калі наступствы вайны будуць наўпрост закранаць жыцьцё людзей, тады іх уяўленьні памяняюцца. Як толькі ў суседкі, знаёмай, калегі загіне на вайне сын ці муж, то адразу ў людзей у мазгох пачынае праясьняцца.
- Я ў гэтай сытуацыі ня бачу рэцэптаў, якія дзейнічаюць хутка. У пэрспэктыве давядзецца ўжываць тыя ж рэцэпты, якія выкарыстоўвалі для дэнацыфікацыі Нямеччыны пасьля 1945 году. Іншых рэцэптаў чалавецтва ня ведае.
- Мэтад мэтаімунізацыі ў прапагандзе быў скарыстаны падчас першай вайны ва Ўкраіне ў 2014 годзе, у прыватнасьці, адносна зьбітага Боінгу. Для Галяндыі, дзе я жыву, гэта была велізарная трагедыя.
- І раптам мне ў Расеі пачынаюць апавядаць, што ў самалёце былі загадзя падкладзеныя туды трупы. Я пыталася: няўжо вы ў гэта верыце? Мне адказвалі: ну, ёсьць і іншыя вэрсіі, але і Захад хлусіць, і наагул усе хлусяць у сваіх інтарэсах.
- Гэтая мэтаімунізацыя — «усе хлусяць» — гэта сапраўды постмадэрнісцкая навацыя прапаганды.
- Гэта не каманда Пуціна прыдумала. Трамп выкарыстоўваў гэты мэтад таксама даволі пасьпяхова. Праўда, у яго не было магчымасьці заткнуць рот іншым крыніцам інфармацыі.Але людзі падзяліліся на тых, хто верыць трызьненьню Трампа, і на тых, хто з жахам глядзіць на сваіх былых сяброў і не разумее, як такое магчыма.
- Пуцін перайшоў да прапаганды сваіх ідэяў не адразу. Да таго ён вельмі ўважліва сачыў за настроямі людзей і быў папулярны таму, што ён адпавядаў гэтым настроям.
- У 90-я гады ў Расеі правальваліся ўсе лібэральныя ініцыятывы. 3-5% выступалі за лібэральную, дэмакратычную будучыню краіны. А Пуцін прапаноўваў людзям тое, чаго яны чакалі. Да ўлады прыйшоў Штырліц.
- Але рэч ня ў нейкіх няправільных расейскіх храмасомах, ня ў нейкай адвечнай схільнасьці да таталітарызму. Немцы з Усходняй Нямеччыны адрозьніваліся ад немцаў у Заходняй Нямеччыне. Але празь некалькі дзесяцігодзьдзяў пасьля ўзьяднаньня гэтая розьніца зьнікла, хоць і ня цалкам.
- У сучасным сьвеце адбываюцца войны ідэнтычнасьцяў. У стрэсавыя, крызісныя пэрыяды ідэнтычнасьць абвастраецца. Ты можаш лічыць сябе прафэсіяналам, грамадзянінам сьвету, але калі твая краіна нападае на суседнюю краіну, ты разумееш, што ты расеец і мусіш цяпер з гэтым жыць.
- Калі сацыялягічныя апытаньні кажуць, што за Пуціна 85%, вялікая спакуса далучыцца да гэтай большасьці. Калі людзі бачаць, што паводзіны іншых людзей узнагароджваюцца, яны пачынаюць паводзіць сябе гэтак жа. Гэтаксама паводзяць сябе і жывёлы ў статку: усе пабеглі, і я пабег.
- Вядомы псыхалягічны мэханізм — столькі людзей ужо загінулі, значыць, трэба працягваць вайну да перамогі. Ён вельмі ўласьцівы людзям, якія прынялі рашэньне аб вайне. Калі яны гэта спыняць, то яны акажуцца ідыётамі. Таму яны будуць ісьці наперад. Як доўга — ня маю адказу на гэтае пытаньне.
- Мае заходнія калегі пытаюцца — калі ж расейцы выйдуць на вуліцы і скінуць Пуціна. Ня бачу перадумоваў для гэтага. Рэакцыяй на вялікія страты на вайне і цяжар санкцыяў можа стаць яшчэ большая падтрымка ўлады, прынамсі, ад той часткі грамадзтва, якая ідэнтыфікуе сябе зь дзяржаваю.
- Аднак большасьць насельніцтва ўсё ж дастаткова апалітычная. Наконт сваіх уласных праблемаў у іх мазгі выдатна працуюць. Многім больш даспадобы любіць Пуціна, седзячы недзе хаця б у Турэччыне.
- Зараз зьяжджаюць ня толькі айцішнікі, зьяжджаюць і людзі з прамытымі мазгамі. Прапаганда ў іх у адной палове галавы, а практычныя жыцьцёвыя рашэньні — у іншай.
Вайна Расеі супраць Украіны
- А 5-й гадзіне раніцы 24 лютага 2022 году кіраўнік Расеі Ўладзімір Пуцін заявіў пра пачатак ваеннай апэрацыі супраць Украіны на Данбасе па просьбе груповак «ДНР» і «ЛНР». 21 лютага падчас тэлезвароту да расейцаў Пуцін назваў так званыя «ДНР» і «ЛНР» незалежнымі дзяржавамі ў межах абласьцей. 22 лютага Савет Фэдэрацыі ратыфікаваў гэтае рашэньне.
- Расейскія войскі атакавалі ў тым ліку з тэрыторыі Беларусі, выкарыстоўваючы лётнішчы, базы і дарогі. Прадстаўнікі рэжыму Лукашэнкі апраўдваюць вайну, яго праціўнікі лічаць тэрыторыю Беларусі акупаванай, многія заклікаюць да супраціву расейскім захопнікам.
- Насуперак заявам Пуціна пра атакі выключна на вайсковыя аб'екты, расейцы бамбяць школы, дзіцячыя садкі і жылыя кварталы ўкраінскіх гарадоў.
- 2 красавіка 2022 году, пасьля вызваленьня гораду Буча пад Кіевам, фотакарэспандэнты апублікавалі дзясяткі фотаздымкаў, на якіх відаць сотні нябожчыкаў, ахвяр масавых забойстваў, учыненых расейскімі войскамі. Многія пахаваныя ў стыхійных брацкіх магілах. Вялікія разбурэньні прынесла расейская акупацыя і Барадзянцы.
- З 24 лютага Расея захапіла толькі адзін абласны цэнтар — Херсон. Расейскія войскі адступілі зь яго і з правабярэжнай часткі Херсонскай вобласьці ў лістападзе 2022 году. Горад быў акупаваны расейскімі войскамі ў першыя дні вайны фактычна без баёў. Увосень 2022 году ўкраінскія войскі правялі маштабны контранаступ, у выніку якога расейскія сілы пакінулі большасьць сваіх пазыцый у Харкаўскай вобласьці.
- Нягледзячы на першапачатковыя заявы Пуціна пра тое, што акупацыя ўкраінскіх тэрыторыяў не ўваходзіць у пляны ўварваньня, 30 верасьня 2022 году была абвешчана анэксія чатырох вобласьцяў Украіны (Данецкай, Запароскай, Луганскай і Херсонскай), у тым ліку і тэрыторыяў, якія Расея не кантралявала.
- 21 верасьня 2022 году Пуцін заявіў пра мабілізацыю ў Расеі. Пасьля гэтай заявы тысячы расейцаў накіраваліся на памежныя пункты і пачалі выяжджаць у Грузію, Казахстан, Армэнію, Манголію, Фінляндыю і іншыя краіны. У самой Расеі праціўнікі вайны падпалілі некалькі вайсковых камісарыятаў.
- У 2023 годзе Лукашэнка і Пуцін заявілі пра разьмяшчэньне ў Беларусі расейскай ядзернай зброі. 13 чэрвеня Лукашэнка сказаў, што частка ядзернай зброі ўжо дастаўлена з РФ у Беларусь. 16 чэрвеня Пуцін таксама заявіў, што першыя ядзерныя зарады ўжо дастаўленыя на тэрыторыю Беларусі, а астатнюю частку перамесьцяць «да канца лета або да канца году».
- 3 верасьня ўкраінскі брыгадны генэрал Аляксандар Тарнаўскі заявіў, што Ўзброеныя сілы Ўкраіны прарвалі першую лінію абароны на запароскім кірунку, на якую расейцы выдаткавалі больш за ўсё рэсурсаў.
- У канцы 2023 і на пачатку 2024 расейцы працягвалі масавыя абстрэлы ўкраінскіх гарадоў: Дніпры, Кіеве, Харкаве, Адэсе і іншых месцах дзясяткі людзей загінулі і атрымалі раненьні. Украінскі бок у адказ абстрэльваў расейскі Белгарад, некалькі чалавек загінулі. Узброеныя сілы дзьвюх краін рэгулярна атакуюць падкантрольныя адна адной тэрыторыі бесьпілётнікамі.
- Агулам з пачатку 2024 году ўкраінскія дроны пашкодзілі 18 расейскіх НПЗ, што прывяло да скарачэньня вытворчасьці амаль на 14%. У сакавіку былі атакаваныя такія абʼекты, як Разанскі НПЗ «Раснафты» і завод «Лукойла» ў Кстове ў Ніжагародскай вобласьці. Абодва ўваходзяць у топ-10 найбуйнейшых НПЗ Расеі і забясьпечваюць бэнзінам Маскву.
- 6 жніўня 2024 году Ўкраіна пачала апэрацыю ў Курскай вобласьці. 19 жніўня прэзыдэнт Украіны Ўладзімір Зяленскі заявіў, што пад кантролем Украіны ў ходзе апэрацыі Ўзброеных сілаў Украіны знаходзяцца 92 паселішчы Курскай вобласьці Расеі. Галоўнакамандуючы Ўзброенымі сіламі Ўкраіны Аляксандар Сырскі ўдакладніў, што такіх населеных пунктаў 82. Улады Ўкраіны заявілі пра стварэньне ваенных камэндатураў і арганізацыі перадачы «гуманітарнай дапамогі ў населеныя пункты, якія знаходзяцца пад кантролем Украіны». Экспэрты Інстытуту вывучэньня вайны, прааналізаваўшы заявы і відэаматэрыялы з геалякацыяй, выказалі меркаваньне, што Ўкраіна кантралюе ў Курскай вобласьці ня ўсю тэрыторыю ў заяўленых межах прасоўваньня.
- 16-18 жніўня ўкраінскія сілы падарвалі тры масты, якія мелі стратэгічнае значэньне для матэрыяльна-тэхнічнага забесьпячэньня групоўкі расейскіх войскаў ва Ўкраіне і вайсковай авіяцыі, якая базуецца ў Курскай вобласьці.
- 17 лістапада Джо Байдэн зьняў абмежаваньні на нанясеньне ўдараў амэрыканскай дальнабойнай зброяй па тэрыторыі Расеі.
- Незалежная праверка інфармацыі пра ваенныя дзеяньні, якую даюць афіцыйныя асобы розных бакоў, не заўсёды магчымая.