Што засталося ад СССР праз 30 гадоў?

Гэтыя пытаньні Юрыя Дракахруста на канале Свабода Premium абмяркоўваюць сацыёлягі: былы дырэктар Інстытуту сацыялёгіі НАН Беларусі Генадзь Коршунаў, намесьнік дырэктара ўкраінскай сацыялягічнай службы «Рэйтынг» Любамір Мысіў і кіраўнік аддзелу прыкладных сацыялягічных дасьледаваньняў расейскага «Левада-цэнтру» Сьцяпан Ганчароў.

Коршунаў

• У свой час было вызначэньне Беларусі як «Вандэі перабудовы». Сярод славянскіх рэспублік СССР у Беларусі найбольшая доля насельніцтва галасавала «за» на рэфэрэндуме аб захаваньні Савецкага Саюзу.
• Але сярод усіх рэспублік, дзе праводзілася гэтае галасаваньне, Беларусь была на 6-м месцы, пасьля рэспублік Сярэдняй Азіі. Настальгія па СССР была, але даволі хуткімі тэмпамі ішла на спад.

Генадзь Коршунаў

• Паводле апытаньняў НІСЭПД у 2001–2002 гадах, доля тых, хто хацеў бы аднаўленьня СССР, стала меншай, чым адсотак тых, хто не хацеў бы гэтага.
• Гэтая настальгія ў 2010-х гадах стабілізавалася недзе на ўзроўні 20–25%.
• У 2015 годзе Цэнтар эўрапейскай трансфармацыі задаваў пытаньне, да якіх групаў насельніцтва рэспандэнт сябе адносіць, пра якія ён мог бы сказаць «Гэта мы». Савецкая ідэнтычнасьць (савецкі народ) не ўваходзіла ў першую дзясятку самых распаўсюджаных ідэнтычнасьцяў. Каля 18% апытаных казалі, што яны адчуваюць еднасьць з савецкім народам.
• Цяжка сказаць, ці гэта культурная зьява, фігуральна кажучы, памяць пра стужку «Ирония судьбы, или с лёгким паром», ці гэта ідэалягічныя ўстаноўкі.
• Відавочная сувязь паміж гэтай савецкай настальгіяй і ўзростам. У групе людзей, старэйшых за 65 гадоў, савецкая ідэнтычнасьць была ўласьцівая 30%, а сярод моладзі 18–25 гадоў яна на ўзроўні 12%.

Ганчароў

• «Левада-цэнтар» з 1992 году рэгулярна задаваў рэспандэнтам у Расеі пытаньне, ці шкадуеце вы аб распадзе СССР. За апошнія гады адказы амаль не мяняліся, стабільна 60–66% адказвалі станоўча.
• Зразумела, што пераважна гэта людзі пажылога веку.

Сьцяпан Ганчароў

• Гэтая дэмаграфічная заканамернасьць мае месца на ўсёй постсавецкай прасторы. Павялічваецца настальгія па пэўных элемэнтах савецкага жыцьця.
• У Расеі за апошнія 2 гады павялічылася доля людзей, якія лічаць, што эканоміка мусіць актыўна рэгулявацца дзяржавай.
• Пэрыяд нестабільнасьці, які закрануў увесь сьвет, у Расеі выклікаў настальгію па стабільнасьці часоў застою.
• Ёсьць пэўная колькасьць людзей, якія адчуваюць страту сэнсу жыцьця. Для моладзі вельмі важная самарэалізацыя, у людзей сярэдняга і сталага веку заўважная разгубленасьць.
• Сучасная дзяржава ня ставіць перад сабой мэсіянскіх мэтаў, а людзі пражылі жыцьцё з гэтымі мэтамі.
• Мы задавалі пытаньне «Якой сыстэме вы аддаяце перавагу: той, што была ў СССР, сучаснай расейскай ці той, што на Захадзе?». Павялічылася доля людзей, якія аддаюць перавагу савецкай сыстэме, зьнізілася доля прыхільнікаў заходняй сыстэмы.

Мысіў

• Паводле нашых апытаньняў, каля траціны ўкраінскага насельніцтва адчуваюць настальгію па Савецкім Саюзе. Мы задавалі такое ж пытаньне, як калегі зь «Левада-цэнтру».
• Узроставая структура тых, хто настальгуе па СССР, у нас кардынальна адрозьніваецца ад Расеі. У нас ва ўзроставай групе 18–24 гадоў усяго 10% гавораць пра настальгію па СССР, у Расеі ў адпаведнай узроставай групе настальгуюць па Савецкім Саюзе 30%.

Любамір Мысіў

• У нас сярод людзей старога веку (75+) настальгуе па СССР прыкладна кожны другі. У РФ у гэтай групе маюць падобныя настроі 82%.
• Мы задавалі гэтае пытаньне з 2010 году, тут я магу пазайздросьціць расейскім калегам, у іх дынаміка даўжэйшая.
• У нас дынаміка на зьніжэньне ўзроўню савецкай настальгіі. Яшчэ ў 2010 годзе ў нас тых, хто настальгаваў па СССР, было 50%. Сытуацыя зьмянілася пасьля 2014 году, і з таго часу суадносіны ацэнак стабільныя, прыкладна траціна шкадуе наконт распаду СССР.
• У нас вялікае значэньне мае рэгіянальны фактар. Поўдзень і Ўсход значна больш схільныя адчуваць настальгію па СССР, гэта тлумачыцца і гістарычна, і абумоўлена структурай рэгіянальнай эканомікі.
• Палітыка дэкамунізацыі, курс на эўраінтэграцыю ўплывае на ўстаноўкі людзей, асабліва моладзі.
• Многія настальгуюць па СССР, таму што гэта быў час іх маладосьці.
• Мы задавалі пытаньне, як паўплываў на Ўкраіну распад СССР. Пра тое, што СССР пазытыўна паўплываў на Ўкраіну, сказалі толькі 18%.

Коршунаў

• У Беларусі зь сярэдзіны нулявых і ў дзясятых гадах ідэалягічны дыскурс прасоўваў «новае савецкае».
• У цэлым моладзь менш шкадуе аб распадзе СССР, чым старэйшыя ўзросты. Але сярод моладзі ёсьць пэўная плынь, якой уласьцівая ідэалізацыя Савецкага Саюзу. Да іх гэта «далятае» і праз прапаганду, і праз школьную адукацыю.
• У часткі тых, хто вучыўся ў школе ў нулявых, зьяўляецца новае стаўленьне да СССР.
• Асноўным рухавіком леташніх пратэстаў былі ня самыя маладыя, а людзі ўзросту 35–50 гадоў, тыя, чыё дзяцінства прыпала на 90-я.
• У Беларусі была зробленая спроба новай саветызацыі. Вельмі характэрны паказьнік гэтага — парад Перамогі ў 2020 годзе, нягледзячы на пандэмію каранавірусу. Гэта стварэньне вобразу, што мы самыя савецкія.

Ганчароў

• Калі мы гаворым пра савецкую настальгію, размова ідзе пра міталягізаваны вобраз.
• Расейская моладзь ня мае іншых прыкладаў для параўнаньня, акрамя таго, што яны ведаюць з аповедаў сваіх бацькоў і дзядоў і з урокаў гісторыі.
• Мы праводзім якасныя дасьледаваньні і спрабуем даведацца карані міту пра савецкае жыцьцё. І самыя распаўсюджаныя адказы — спасылка на аповеды старэйшых, як яны ў савецкія часы здолелі атрымаць кватэру ці зямельны ўчастак.

Мысіў

• Мы задавалі рэспандэнтам пытаньні пра параўнаньне жыцьця ў СССР і ў сучаснай Украіне ў 5 сфэрах — умовы жыцьця, умовы самарэалізацыі, свабода слова, мэдыцына і адукацыя.
• Што тычыцца свабоды і ўмоваў самарэалізацыі, то нават старэйшае пакаленьне ўкраінцаў аддае перавагу сучаснай Украіне. Што тычыцца мэдыцыны і адукацыі, то тут даволі шмат людзей ацэньваюць лепш савецкія часы, асабліва сярод старэйшага пакаленьня. Савецкі міт трымаецца на добрай мэдыцыне і добрай адукацыі.

Коршунаў

• Гэта сапраўды два «слупы», на якіх пераважна трымаецца настальгія — на добрай бясплатнай мэдыцыне і добрай бясплатнай адукацыі.
• У Беларусі яшчэ плюс і бясьпека — «абы вайны не было».

Ганчароў

• Нягледзячы на пэўнае ўмацаваньне ў Расеі савецкай настальгіі, прага да вялікай дзяржавы коштам дабрабыту грамадзян паступова зьніжаецца.
• Эканамічныя, матэрыяльныя даброты пачынаюць адыгрываць усё большую ролю. Жаданьне вялікай дзяржавы больш уласьцівае старэйшаму пакаленьню.

Што было раней

8 сьнежня 1991 году ў Белавескай пушчы кіраўнікі Беларусі (Станіслаў Шушкевіч і Вячаслаў Кебіч), Расеі (Барыс Ельцын і Генадзь Бурбуліс) і Ўкраіны (Леанід Краўчук і Вітольд Фокін) падпісалі Дамову аб спыненьні існаваньня СССР і ўтварэньні Садружнасьці Незалежных Дзяржаваў.