Ганна Соўсь: Калі мы запісваем інтэрвію, у Менску праходзіць міжнародная навуковая канфэрэнцыя, на якой вы, былы старшыня Акадэміі навук, выступаеце з дакладам, і ў студыю прыйшлі адразу з канфэрэнцыі. Так атрымліваецца, што пасьля палітыкі, ужо ў паважным узросьце, вы змаглі вярнуцца ў навуку...
Аляксандар Вайтовіч: Найперш зраблю адну заўвагу. Я быў не старшынём Акадэміі Навук, я быў прэзыдэнтам Акадэміі, быў апошнім прэзыдэнтам, які выбіраўся агульным сходам Акадэміі. Пасьля мяне скасавалі пасаду прэзыдэнта, зрабілі замест прэзыдэнта старшыню прэзыдыюму. Ва ўсёй краіне нідзе няма прэзыдэнта, акрамя прэзыдэнта краіны. А раней ад самага пачатку заснаваньня Акадэміі там быў прэзыдэнт.
Соўсь: Такім чынам, мы гутарым з апошнім прэзыдэнтам Акадэміі навук Беларусі.
Вайтовіч: Дай Бог, можа, не апошнім. Будуць яшчэ.
Соўсь: У 1991 годзе, калі дэпутаты Вярхоўнага Савету Беларусі галасавалі за незалежнасьць, калі разваліўся Савецкі Саюз, вы ўзначальвалі інстытут малекулярнай і атамнай фізыкі АН Беларусі. Ці вы былі ад самага пачатку прыхільнікам незалежнасьці Беларусі? Як прыходзіла ўсьведамленьне таго, што Беларусь можа быць і стане незалежнай дзяржавай?
Вайтовіч: Магчыма, для маладых людзей гэта ўсё проста, а для людзей майго пакаленьня гэта ня так проста было. Я быў выхаваны з усьведамленьнем, што савецкая сыстэма — найбольш слушная і справядлівая. Калі я паехаў у 1971 годзе ў ЗША і 6 месяцаў там працаваў як стыпэндыят UNESCO, я пабачыў, што гэта іншая краіна і іншая сыстэма. Зьмены, якія адбываліся ў канцы 80-х і пачатку 90-х, прывялі да таго, што я і многія мае калегі гэта ўсьвядомілі. Мы атрымалі доступ да інфармацыі. Пачалі адкрывацца вочы, я пачаў аналізаваць палітыку, эканоміку, грамадзкі лад. А раней у мяне ўсё было накіравана ў фізыку, бо там усё адбывалася...
Соўсь: Працягніце фразу «Незалежнасьць — гэта...»
Вайтовіч: Гэта найвялікшая каштоўнасьць. Незалежнасьць — шматбаковая зьява, якая накладвае на кожнага грамадзяніна абавязкі. Трэба ўсьведамляць, што гэтую каштоўнасьць трэба берагчы і разьвіваць. Нашы продкі былі незалежнымі, потым некаторы час не было незалежнасьці, і сёньня, пры нашым жыцьці краіна зноў стала незалежнай, і мы яе павінны захоўваць і перадаць нашчадкам. У сёньняшнім сьвеце Беларусь можа дасягнуць найвялікшых посьпехаў, толькі будучы незалежнай.
Соўсь: Аляксандар Паўлавіч, а што для беларускай навукі на пачатку дзевяностых азначала незалежнасьць? Што выйграла і што страціла навука Беларусі ў выніку незалежнасьці?
Вайтовіч: За савецкім часам навука была прэстыжнай у дзяржаве. Пасада навуковага супрацоўніка была вельмі прэстыжнай. Было добрае фінансавае забесьпячэньне і навукі, і навукоўцаў. Сёньня маем нашмат менш, чым было ў 1980-я гады за савецкім часам. Адсюль недахоп інструмэнтаў, прыбораў, непрэстыжнасьць. Мы спадзяваліся, што гэта выправіцца, але і дагэтуль ня выправілася. У 1991 годзе адразу абрушылася фінансаваньне навукі. Часткова яно ішло з агульнасаюзных крыніц, з праграмаў на абарону.
Соўсь: У 1997 годзе, калі вы сталі прэзыдэнтам Акадэміі Навук, ці вы маглі паўплываць на памеры фінансаваньня?
Вайтовіч: Стараліся. Фінансаваньне вызначаецца не прэзыдэнтам Акадэміі навук, а парлямэнтам і ўрадам. Вядома, мы гэтыя пытаньні ставілі, але дагэтуль яны ня вырашаныя.
Соўсь: Аляксандар Лукашэнка прапанаваў вам узначаліць Савет Рэспублікі ў 2000 годзе. Гэта адбывалася пасьля рэфэрэндуму 1996 году, калі зьмянілі Канстытуцыю. Ці вы адразу пагадзіліся? Што паўплывала на вашае рашэньне?
Вайтовіч: Я быў у ЗША, у Чыкага. А 5 гадзіне раніцы пазваніў тэлефон. Я не хацеў уставаць, бо перад гэтым доўга сядзеў з амэрыканскімі калегамі ў рэстарацыі. Зьняў трубку. Гэта быў Макей, тагачасны памочнік прэзыдэнта. У Беларусі было 13 гадзін, а там 5 гадзін раніцы. Ён сказаў, каб я хутка прыяжджаў у Беларусь. Я кажу: «Праз два дні я ж вяртаюся». «Не, прыяжджайце адразу». Я памчаўся мяняць квіткі. Калі прыляцеў, патэлефанаваў з аэрадрому, папрасіў заехаць дадому памыцца, пагаліцца, бо ўжо суткі ў дарозе. А ён кажа: «Не, адразу прыяжджай». Я прыехаў — і адразу ў кабінэт Макея. Ён кажа, што празь 15 хвілін мяне прыме прэзыдэнт. І нічога больш ня кажа.
Соўсь: Ці вы здагадваліся, у чым справа?
Вайтовіч: Я нічога не разумеў. Усю дарогу гадаў, чаму мяне выклікалі. Здаецца, нічога тэрміновага не было. А потым хвілін за пяць, як я ўвайшоў у кабінэт прэзыдэнта, ня ведаю, як гэта адбылося, але я на 100% зразумеў, чаму мяне запрашаюць. Хоць гэта і было поўнай нечаканасьцю для мяне. І ён мне прапанаваў...
Соўсь: Якія былі аргумэнты?
Вайтовіч: Трэба павышаць узровень кіраўніцтва — такі быў аргумэнт. Я сказаў, што не магу нічога адказаць на прапанову, што адкажу праз суткі, што я павінен параіцца з прэзыдыюмам Акадэміі навук, з навукоўцамі, якія мяне выбіралі прэзыдэнтам. Я адразу не паехаў дадому, сабраў прэзыдыюм, і ўсе ў адзін голас сказалі, каб я пагаджаўся. Можа, хто меў іншую думку, але прамаўчаў. Я думаю, што прычына была ў тым, што Акадэміі было вельмі цяжка працаваць. Чыноўнікі стараліся ўсяляк штосьці адшчыпнуць ад Акадэміі, не ішлі насустрач. Напрыклад, мы прапанавалі зрабіць Парк новых тэхналёгій пры Акадэміі, не абмяжоўваючы напрамкі дзейнасьці. Спрабавалі гэтую ідэю аформіць у выглядзе ўказу прэзыдэнта. Нам проста не давалі гэта зрабіць.
Соўсь: Вы спадзяваліся, што на гэтай пасадзе будзе лягчэй такія рэчы рабіць?
Вайтовіч: Мне так усе казалі: «Пагаджайцеся, там вы можаце для Акадэміі зрабіць болей чым тут».
Соўсь: Ці атрымалася?
Вайтовіч: Назаўтра я пазваніў і сказаў, што пагаджаюся. І другі аргумэнт быў, чаму я пагадзіўся. Гэта быў канец 2000 году. Я думаў, што Лукашэнка яшчэ абярэцца ў 2001 годзе, вядома. А ў нас у Канстытуцыі два тэрміны. І трэба рыхтаваць кадры, уліваць туды інтэлектуальны патэнцыял, бо нам трэба шмат чаму вучыцца, як кіраваць краінай. І з гэтай прычыны я пагадзіўся.
Соўсь: Вы былі трэцяй асобай у краіне пасьля прэзыдэнта і прэмʼера. Ці мелі рэальную ўладу?
Вайтовіч: Я думаў, што ў мяне будуць нейкія рычагі. Вельмі хутка, пабыўшы месяцы тры, я зразумеў сыстэму, створаную ў краіне. Яна была створаная пад аднаго чалавека, дзе ўсё вырашае адзін чалавек. І цяпер застаецца тая ж сыстэма. Яна няплённая, дрэнная для Беларусі, і яе давядзецца мяняць. Ня ведаю толькі, калі гэта будзе.
Соўсь: Вядома, што вы ў свой час адмовіліся браць крэдыт і будаваць катэдж у элітным пасёлку Дразды. А якая была ў вас зарплата ў Савеце Рэспублікі, і што вы маглі сабе тады дазволіць?
Вайтовіч: Вядома, цяпер усё гавораць пра «царскае сяло», якое пабудавалі, пра вельмі вялікі кошт гэтых будынкаў, тым больш што зямлю давалі бясплатна. Гэта вялікая каштоўнасьць — зямля ў сталіцы. Мне прапанавалі. Я ж разьбіраюся ў фізыцы, у матэматыцы і падлічыў, што з маім заробкам я гэтага не пацягну.
Соўсь: А колькі гэта было ў далярах?
Вайтовіч: Я добра памятаю заробкі, якія былі за савецкім часам. Пазьнейшых заробкаў ня памятаю. Толькі добра памятаю, што мне не хапіла бы. Як старшыня Савету Рэспублікі я зарабляў менш, чым быўшы прэзыдэнтам Акадэміі. Зарплата ня вельмі адрозьнівалася, але, быўшы прэзыдэнтам Акадэміі навук, я яшчэ мог удзельнічаць у міжнародных навуковых праграмах і атрымліваць адтуль грошы. У бытнасьць старшынёй Савету Рэспублікі я ня меў магчымасьці гэта рабіць.
Соўсь: Вы маеце пэнсію як былы кіраўнік краіны? Ці ў вас прафэсарская пэнсія?
Вайтовіч: У мяне такая самая пэнсія, як у любога пэнсіянэра Беларусі. Яе вызначалі, зыходзячы з майго заробку. Я пакінуў гэтую пасаду таму, што не пагаджаўся з тым, што там робіцца...
Соўсь: А што здарылася, калі вы вырашылі, што больш ня можаце?
Вайтовіч: Я і да гэтага рабіў рэчы, якія не падабаліся наверсе. Самастойнасьць не падабалася, магчыма. Мяне «сышлі адтуль». Я думаў, што ўжо дапрацую гэты тэрмін і вярнуся ў навуку, што ня буду скакаць туды-сюды. Ужо стала вядома, што Лукашэнка будзе рыхтаваць рэфэрэндум, каб зьмяніць Канстытуцыю, каб мець магчымасьць пажыцьцёва кіраваць Беларусьсю. Я разумеў, што адбываецца. Я бачыў узровень усіх кадраў — ад самага верху. І я разумеў, што ўзровень нізкі, і ўсё будзе зроблена так, каб захоўваць сыстэму, дзе адзін чалавек усё вырашае, і што гэта будзе вельмі дрэнна для краіны. У адной размове, калі зайшла гаворка пра зьмены ў Канстытуцыі, я адкрыта сказаў, што гэта будзе вельмі дрэнна для краіны, што ня трэба так рабіць. Я цяпер разумею той асяродак, у якім гэта было сказана, — гэта ўсё пайшло на самы верх. Я гэта сказаў недзе ў пятніцу, а ў наступны чацьвер, калі я быў у Мазыры, мне патэлефанаваў Урал Латыпаў, тагачасны кіраўнік адміністрацыі, і сказаў, што трэба сустрэцца. А перад тым, як я ехаў у Мазыр, мне «падставілі» аўтобус пад машыну. Мы ехалі па адной паласе, дзьвюх палос не было. Насустрач машыны, вакол дрэвы, і раптам з сустрэчнага патоку вывернуўся аўтобусік і загарадзіў усю дарогу. Але вельмі прафэсійны ў мяне быў кіроўца, і мы змаглі пазьбегнуць сутыкненьня. Мяне гэта насьцярожыла. Назаўтра прыйшоў кіраўнік службы бясьпекі да нашых хлопцаў (кіроўцы былі са службы бясьпекі, мой ахоўнік быў таксама адтуль) і зь імі разьбіраў гэтую сытуацыю. Калі я ішоў на працу, ён спускаўся па лесьвіцы і, праходзячы побач са мной, сказаў: «Я да гэтага ня маю ніякага дачыненьня». Я зразумеў, што гэта ўсё было невыпадкова. І потым гэта стала зразумела, таму што ніхто не разьбіраўся з гэтым.
На заўтра я сустрэўся з Латыпавым. Ён мне сказаў, што прэзыдэнт прыняў рашэньне, каб я сышоў з пасады, і прапанаваў мне падаць заяву па ўласным жаданьні. Я сказаў: «Ніколі, хлопцы, вы ад мяне гэтага не дачакаецеся. Калі я падам заяву, я павінен буду нават ня вам (вы і так усё разумееце), але родным, блізкім, сябрам растлумачыць, чаму я гэта зрабіў». А прычыны, што я не спраўляюся, што я хворы, не было. І я ім сказаў: «Рабіце гэта, як хочаце».
Соўсь: Зь якой фармулёўкай указам Лукашэнкі вас звольнілі?
Вайтовіч: Ні зь якой. Проста адклікалі і ўсё. Тлумачэньняў не было ва ўказе.
Соўсь: У свой час вы зьвярталіся да кіраўніка ўраду Сяргея Сідорскага з адкрытым лістом, заклікаючы, каб ён узяў на сябе паўнамоцтвы кіраўніка дзяржавы, аргумэнтуючы гэта тым, што трэці тэрмін Аляксандра Лукашэнкі — незаконны. Гэта была адна са спробаў зьмяніць хаду гісторыі. За 22 гады такіх спробаў было шмат. Калі праводзіць своеасаблівую працу над памылкамі, што ў розныя гады можна было зрабіць, каб у Беларусі мяняліся прэзыдэнты?
Вайтовіч: Калі ён правёў рэфэрэндум, фактычна адбыўся канстытуцыйны пераварот у краіне. Гэта быў вельмі важны пункт, які нам забясьпечваў зьмену ўлады і магчымасьць разьвіцьця краіны. Калі нават быў бы вельмі слабы прэзыдэнт, наступны мог бы прыйсьці мацнейшы. У нас у Канстытуцыі запісана, што нельга выносіць на рэфэрэндум умовы прэзыдэнцтва, выбары прэзыдэнта. Фактычна гэта было парушэньне Канстытуцыі. Я так лічу дагэтуль. І гэтае парушэньне дало магчымасьць аднаму чалавеку кіраваць да сьмерці. Таму такі ліст я напісаў Сідорскаму.
Соўсь: Я памятаю, як была на вашай прэсавай канфэрэнцыі, калі вы прынялі рашэньне стаць кандыдатам у прэзыдэнты на выбарах 2006 году. Гэтага не атрымалася, але ваша кампанія была запамінальнай. Ці вам адпомсьцілі ўлады за тое, што вы перайшлі ў апазыцыю? Ці атрымалі вы «воўчы білет»?
Вайтовіч: Перад тым, як пайсьці з пасады старшыні, я ўсё разумеў пра сыстэму. І калі пайшоў у выбарчую кампанію, хацеў для сябе яшчэ больш зразумець, якія магчымасьці ёсьць у краіне. Я меў размовы зь іншымі кандыдатамі, глядзеў апытаньні грамадзкай думкі. Я разумеў, што нешта перайначыць у краіне вельмі цяжка. Гістарычны вопыт паказвае, што калі чалавек захопіць уладу і мае магчымасьць гэтую ўладу трымаць да сьмерці, то ён яе трымае. Сталін, Гітлер, Мао Цзэ-дун, Франка — усе яны да сьмерці сядзелі. Я зразумеў, што і ў нас так будзе, таму што чалавеку хочацца ўлады і ён сам ня пойдзе. Ён ужо схапіў усё грамадзтва, трымае, кантралюе і ня выпусьціць да таго часу, пакуль яго не прызавуць туды, наверх.
Соўсь: А чым цяпер займаецца навуковец, грамадзкі дзяяч, палітык Аляксандар Вайтовіч?
Вайтовіч: Калі я прыйшоў да высновы, што гэта да сьмерці будзе (а я не дажыву, можа, да сьмерці таго, хто цяпер кіруе краінай. Хай жыве ён доўга, чалавеку заўсёды трэба гэтага зычыць. Можа, нешта добрае ён зробіць для краіны, магчымасьці ў яго ёсьць), я вярнуўся цалкам у навуку. Вяртаньне ў навуку не такое простае. Я быў дзейным вучоным высокага ўзроўню, я вярнуўся з палітыкі і страціў 5-7 гадоў таго, што ў навуцы было. А гэта фізыка, яна не стаіць на месцы. Я сябе адчуваў у некаторых пытаньнях пачаткоўцам. І цяпер я вярнуўся цалкам у навуку. Я проста маю задавальненьне ад таго, што працую ў навуцы, як і ў маладым узросьце. Аказваецца, і ў старога гэта застаецца.
Соўсь: Незалежнасьць — заваяваная ці звалілася на галаву? І ці мае гэта значэньне сёньня?
Вайтовіч: Па-рознаму. Яна звалілася, бо Савецкі Саюз упёрся ў сьцяну і ня мог больш разьвівацца, праз гэта ён распаўся. Галоўная прычына распаду была ўнутраная, а ня вонкавая. І мы атрымалі незалежнасьць. Вядома, у нас былі людзі, якія хацелі гэтага і зрабілі так. Магчыма, для некага гэта стала і нечакана.
Соўсь: Хто найбольш выйграў ва ўмовах незалежнасьці?
Вайтовіч: Усе выйгралі. А найбольш выйгралі чыноўнікі.
Соўсь: А хто ваш асабісты герой незалежнасьці Беларусі?
Вайтовіч: Ня трэба хутка ў гісторыі рабіць герояў. Наша гісторыя не ўстаялася, яна ў дынаміцы. Трэба крыху пачакаць.