25 гадоў таму ў беларускіх Віскулях былі падпісаныя Белавескія пагадненьні, якія Генадзій Бурбуліс называе аптымістычнай трагедыяй і цывілізаванай формай выхаду з гістарычнага тупіку. Удзельнік цыклю «Пасьля СССР. 25 гадоў незалежнасьці» — дзяржсакратар Расеі (1991–1992), паплечнік Ельцына, адзін з аўтараў і падпісантаў Белавескіх пагадненьняў Генадзій Бурбуліс.
Ганна Соўсь: А ці магло быць іначай? Ці мог бы Савецкі Саюз існаваць і цяпер?
Генадзій Бурбуліс: Не, канечне. Савецкі Саюз быў асуджаны на сьмерць. Калі не ленавацца думаць і спрабаваць зразумець тое, што з намі адбывалася і адбываецца на аснове культуры памяці, то ўжо ў 1917-м, ужо ў 1922 годзе, калі братазабойчая грамадзянская вайна, такі крывавы рэфэрэндум бальшавікоў завяршыліся заснаваньнем СССР, які санкцыянавалі Расея, Украіна, Беларусь і Закаўкаская рэспубліка...
Соўсь: Дык яны былі запраграмаваныя на развал ад самага пачатку?
Наша радзіма Савецкі Саюз была зачатая ў форме гвалту, праз пагарджаньне ўсімі формамі чалавечага жыцьця і дасягненьняў цывілізацыі.
Бурбуліс: Яны былі адпачатку зачатыя ў ганебным асяродзьдзі. Наша радзіма Савецкі Саюз была зачатая ў форме гвалту, праз пагарджаньне ўсімі формамі чалавечага жыцьця і дасягненьняў цывілізацыі. Гэта быў акт гвалту, і гэтая родавая траўма перасьледавала савецкую імпэрыю ўсе яе трагічныя і ў нейкіх праявах слаўныя гады. Мой асабісты боль і наша задача была ў тым, каб забясьпечыць эвалюцыйны пераход савецкай таталітарнай сыстэмы ў новую дзяржаўную, прававую, духоўную якасьць. У найскладанейшых умовах мы такую спробу рабілі, і 20 жніўня павінна было пачацца падпісаньне дамовы аб саюзе сувэрэнных дзяржаваў, дзе была, можа, апошняя магчымасьць трансфармацыі савецкай імпэрыі ў нейкае новае ўтварэньне з наступнай сыстэмай самавызначэньня. Але гэта было сарвана ГКЧП 19 жніўня. Я дагэтуль лічу, што маё вызначэньне ГКЧП як палітычнага Чарнобыля савецкай таталітарнай сыстэмы — слушнае, справядлівае, вобразнае і глыбокае.
Соўсь: Вы кажаце «наша радзіма». Ужо 25 гадоў я і большасьць беларусаў сваёй радзімай называем Беларусь... Як вы лічыце, ці гэта невыпадкова, што гэтае гістарычнае пагадненьне было падпісанае менавіта ў Беларусі, на той час адной з найбольш савецкіх рэспублік — як казаў Алесь Адамовіч, у беларускай Вандэі?
Бурбуліс: Таму што была настойлівая ініцыятыва Станіслава Шушкевіча, у той час кіраўніка Беларусі, старшыні Вярхоўнага Савету. Па-другое, менавіта ў сваёй унікальнасьці Беларусь была той жыцьцёвай, геапалітычнай і, можа, больш дакладна, чалавечай і маральна-духоўнай прасторай, дзе мы маглі і павінны былі сустрэцца. Шушкевіч прасіў сустрэцца і дапамагчы з вырашэньнем пэўных гаспадарчых праблемаў энэргазабесьпячэньня і іншых жыцьцёва важных задачаў выжываньня.
Соўсь: Дык ён ня ведаў, чым усё скончыцца?
Бурбуліс: Ён ня ведаў, чым гэта скончыцца. Мы пачалі зьбірацца 1 сьнежня. Украіна ўпершыню правяла выбары прэзыдэнта і рэфэрэндум, каб пацьвердзіць Акт аб незалежнасьці, які быў прыняты 24 чэрвеня. Гэтыя абставіны былі вельмі істотныя для таго, каб абмеркаваць якасна новую сытуацыю, якая склалася на прасторы савецкай сыстэмы. Назарбаеў 1 сьнежня таксама стаў прэзыдэнтам. У новым статусе мы яго таксама запрасілі і думалі сумясьціць наш афіцыйны, дзелавы і сяброўскі візыт у Беларусь з насьпелай, перасьпелай сустрэчай бліжэйшых паплечнікаў. Паміж намі ўжо былі двухбаковыя перамовы, і мы неаднаразова спрабавалі пераканаць Гарбачова і ягоных памочнікаў шукаць новыя шляхі, улічваючы ўжо нашу дзейнасьць, актыўнасьць, пазыцыю і інтарэс. Таму не выпадкова.
Соўсь: Белавескія пагадненьні — гэта ўсяго дзьве з паловай старонкі, якія зьмянілі мапу сьвету. У сваіх мэмуарах Станіслаў Шушкевіч піша пра тое, што гэта была ваша фармулёўка, што «Савецкі Саюз як суб’ект міжнароднага права і геапалітычная рэальнасьць спыняе сваё існаваньне». Пазьней у інтэрвію для нашага цыклю Шушкевіч з іроніяй казаў, што яму было крыўдна, што такую дасканалую фармулёўку прыдумаў марксіст-ленінец, выкладчык курсаў гісторыі КПСС і марксісцка-ленінскай філязофіі Бурбуліс, і што з таго часу ён пачаў паважаць савецкіх філёзафаў. Як хутка і з чыім удзелам былі распрацаваныя Белавескія пагадненьні?
Бурбуліс: Я быў членам КПСС, і досыць сьвядома, але гісторыю КПСС не выкладаў ніколі. Я дыплямаваны філёзаф, філёзаф па ладзе розуму і душы.
Гэта той выпадак, калі мы не зьбіраліся прымаць дакумэнты такога маштабу і ўзроўню. Мы зьбіраліся добрасумленна, глыбока, усебакова, з разуменьнем наступстваў вывучыць і асэнсаваць новую сытуацыю. А навізна была радыкальная.
Што тычыцца фармулёўкі. Я ўдзячны Станіславу Станіслававічу за настойлівае аўтарскае падкрэсьліваньне, але ўсё, што мы тады рабілі, гэта была калектыўная творчасьць. Гэта той выпадак, калі мы не зьбіраліся прымаць дакумэнты такога маштабу і ўзроўню. Мы зьбіраліся добрасумленна, глыбока, усебакова, з разуменьнем наступстваў вывучыць і асэнсаваць новую сытуацыю. А навізна была радыкальная, таму што Ўкраіна вынікі рэфэрэндуму і выбараў кіраўніка дзяржавы катэгарычна атэставала як поўную дзяржаўную незалежнасьць, поўны сувэрэнітэт Украіны. Была створаная новая назва, было абвешчана аб дэнансацыі дамовы 1922 году. І трэба было зразумець — а што далей? Як мы маглі б у гэтай сытуацыі вярнуцца да дыялёгу, вярнуцца да той жа самай культуры памяці, гістарычнага і чалавечнага зьместу нашага жыцьця, калі ўжо ўласна ў Віскулях катэгарычна высьветлілася, што Леанід Макаравіч Краўчук не дапускае ніякіх размоваў і дыскусіяў пра нейкія абноўленыя саюзныя імкненьні.
Соўсь: А Станіслаў Станіслававіч? Гэтак жа катэгарычна не дапускаў?
Бурбуліс: Станіслаў Станіслававіч як гаспадар быў карэктны, дыпляматычны. Але ў Барыса Мікалаевіча была іншая звышзадача — пастарацца ўсё ж пераканаць Краўчука і ўкраінскіх калегаў не фармуляваць так жорстка і так рэзка гэтую гістарычную навізну, а зразумець, што нас шмат што зьвязвае і ёсьць пэўныя агульныя задачы на фармаваньне новай дзяржаўнасьці, новай сыстэмы каштоўнасьцяў.
І калі Краўчук сказаў: «Не, я ня маю паўнамоцтваў. Народ свой выбар зрабіў, я гэтую тэму не магу абмяркоўваць», — гэта была гістарычная, чалавечая, пераломная сытуацыя. І што рабіць далей?
Гэта было 8 сьнежня 1991 году. Ніводзін саюзны орган не працаваў. Ва ўмовах хаосу і нявызначанасьці ніводзін орган нічым не кіраваў. Міхаіл Гарбачоў, добра ведаючы гэты стан, імкнуўся не зьвяртаць на гэта ўвагі, спадзеючыся, што можна будзе кагосьці загаварыць, пераканаць. Мы дапусьціць не маглі, што мы сядаем на самалёт і разьяжджаемся і нічога не разумеем, як у далейшым узаемадзейнічаць.
Мы разумелі, што гэтая нявызначанасьць пагражае перадзелам савецкай спадчыны, у тым ліку і крывавым. Паколькі хаос і поўная нявызначанасьць заўсёды стымулююць ня толькі злыя сілы, але і стыхію.
Але самае галоўнае — на нас ляжала адказнасьць. 150 мільёнаў Расеі, 50 мільёнаў Украіны, родная Беларусь. Мы павінны былі адзін аднаму патлумачыць, як мы будзем вырашаць гэтую разбураную атрыманую спадчыну. Мы разумелі, што гэтая нявызначанасьць пагражае перадзелам савецкай спадчыны, у тым ліку і крывавым. Паколькі хаос і поўная нявызначанасьць заўсёды стымулююць ня толькі злыя сілы, але і стыхію.
Дамовіліся яшчэ падумаць разам. «Мы рады за вас, мы вас віншуем, мы самі ўвесь 91 год змагаемся за рэальную самастойнасьць Расеі і шмат што зрабілі, мы запусьцілі рэформы, урад рэформаў пачаў дзейнічаць у Расеі. Давайце падумаем, што можа быць у гэтай сытуацыі слушна зроблена?»
Так узьнік тэрмін. «Добра, саюз не падыходзіць — алергія і злавесная памяць. Леанід Макаравіч, а калі садружнасьць?» Ніякіх спэцыяльных абавязаньняў, ніякіх дамаганьняў, ніякага ўшчамленьня. Дыялёг сяброўскіх краінаў, народаў, кіраўнікоў.
«Садружнасьць? Так». Хто будзе пярэчыць з нармальных людзей, калі нармальныя людзі задумаліся пра тое, каб разам выйсьці з гэтай бяды і цяжкай сытуацыі з натхненьнем? «Мы — свабодныя, незалежныя». Але цяжар адказнасьці толькі павялічвацца. «Давайце падумаем». І ў гэты момант калектыўнай творчасьці нарадзілася гэтая фармулёўка.
Яна сапраўды атрымалася, таму што яна замацавала ў юрыдычнай форме тое, што фактычна 24 жніўня адбылося. Савецкі Саюз спыніў існаваньне пасьля таго, як гэкачэпісты былі ізаляваныя ў «Матроскай цішыні», пасьля таго як мы даставілі Гарбачова ў Маскву зь ягонай фароскай няволі, як часам кажуць...
Соўсь: І яшчэ адна ваша геніяльная фармулёўка — забясьпечылі мірны распад таталітарнай ядзернай імпэрыі. І гэта праўда... Амаль усе падпісанты Белавескіх пагадненьняў напісалі мэмуары...
Бурбуліс: Акрамя Бурбуліса.
Соўсь: Тагачасны прэм’ер Беларусі Вячаслаў Кебіч у сваіх мэмуарах цяпер піша пра тое, што ён быў супраць падпісаньня, што яго фактычна прымусілі падпісаць Белавескія пагадненьні. У сваёй апошняй кнізе ён выступае ледзьве не прыхільнікам «русского мира». Ці не маглі б вы згадаць ягоную ролю і пазыцыю 25 гадоў таму?
Бурбуліс: Чалавек мае права на такую памяць. Гэта быў цудоўны прэм’ер-міністар, цудоўны кіраўнік, гаспадарнік. Можа, нават у нейкіх нюансах ён мог быць ня згодны тады. Але не па сутнасьці.
Мы былі сфармаваныя ў сыстэме, якая надоўга і глыбока кожнага чалавека траўмавала сьветапоглядна, мэнтальна, каштоўнасна-духоўна.
Яго ацэнка сёньня... Я да гэтага стаўлюся з разуменьнем і цярпіма. Размова ідзе пра тое, што мы былі сфармаваныя ў сыстэме, якая надоўга і глыбока кожнага чалавека траўмавала сьветапоглядна, мэнтальна, каштоўнасна-духоўна. Для многіх людзей майго пакаленьня, і для шасьцідзесяцігадовых дагэтуль, гэты боль існуе.
Я называю гэты стан фантомным болем. Імпэрыя распалася, а засталася імпэрскасьць, нейкае несьвядомае жаданьне знайсьці вонкавы стабільны і велічны вобраз нейкай выставачнай сацыяльнай стабільнасьці. Кагосьці па прыродзе мысьленьня зачароўвае плянавая эканоміка зь бясконцым пералікам — хто, куды, каму і калі павінен даць.
Усё гэта было, але ня ў кожнага чалавека ёсьць абвостранае адчуваньне ўласнай годнасьці, яшчэ больш у дэфіцыце ў нас каштоўнасьць свабоды, адказнасьці, асабістага стаўленьня да гісторыі тваёй радзімы, лёсу твайго народу. У дадзеным выпадку я Кебіча разумею, я яго не асуджаю...
Соўсь: Але ж не прымушалі падпісваць?
Бурбуліс: Не, канечне. Яго ніхто ня гвалціў...
Соўсь: За гэтыя 25 гадоў незалежнасьці ў Беларусі часта гучалі два тэзісы. Адзін — незалежнасьць звалілася зь неба, гэта была ланцуговая рэакцыя пасьля путчу, а другі — гэта вынік змаганьня пакаленьняў беларусаў. Як вы лічыце? Ці важна гэта цяпер?
Бурбуліс: Гісторыя кожнага народу, якая б яна ні была — пазытыўная, трагічная, заражаная імпэрскай радыяцыяй, або эўрапейская, дэмакратычная, гісторыя кожнага народу — гэта і канкрэтныя людзі, і канкрэтныя пэрыяды, калі стан годнага ўчынку, жыцьця становіцца запатрабаваным. Для мяне відавочна, што для беларускай сёньняшняй гісторыі былі аднолькавыя і тая, і другая энэргія жыцьця. І бясконцая дысцыплінаванасьць, працавітасьць, добрасумленнасьць... Заўсёды гэта была тэрыторыя парадку, жыцьцёвага гераізму беларускіх партызан... Нашы калектыўныя выпрабаваньні ў вайне... Доўгацярпімасьць беларускіх грамадзянаў і дастатковая гібкасьць партыйных кіраўнікоў Беларусі, якія...
Соўсь: Ідэалізуеце вы беларусаў... А хто ваш асабісты герой незалежнасьці Беларусі?
Бурбуліс: Тут ня трэба нічога выдумляць. Такая добрасумленнасьць Станіслава Шушкевіча, такое ў яго ў добрым сэнсе шчырае жаданьне вырашыць праблемы рэспублікі, якія на яго плечы і бліскучую галаву зваліліся, яго ўдумлівае мысьленьне глыбокага вучонага і ягоныя надзвычайныя чалавечыя якасьці. Ён — герой для мяне.
Соўсь: Вы ўнук літоўскіх эмігрантаў. Літоўцы адны зь першых змагаліся за незалежнасьць у СССР і прабілі гэтую столь. Вы згадваеце жорсткую пазыцыю Краўчука. Украінцы правялі рэфэрэндум пра незалежнасьць, і гэты рэфэрэндум дагэтуль мае сілу. У Беларусі не было рэфэрэндуму пра незалежнасьць. Магчыма, тады беларусы не былі гатовыя, магчыма, тады б не прагаласавалі за незалежнасьць, за іх гэта зрабілі эліты. Вы пачалі аналізаваць рысы беларускага народу... Можа, гэтая нявызначанасьць і негатовасьць і прывяла да таго, што Беларусьсю 22 гады кіруе Аляксандар Лукашэнка?
Бурбуліс: Гэта вельмі цікавае і вельмі складанае пытаньне. Калі разумець, як складалася сусьветная гісторыя, якія падзеі суправаджалі тую ці іншую нацыю, то відавочна, што Лукашэнка ня сам па сабе існуе ў новай гісторыі Беларусі. Яшчэ раз паўтараю. Імпэрыя савецкая распалася, а імпэрскасьць працягвае існаваць. І імпэрскасьць, з аднаго боку, гэта добрасумленныя, цярплівыя, паслухмяныя паводзіны большасьці людзей у бясконцай цярплівасьці і даверы да дзейнай улады. Імпэрскасьць — гэта некаторыя глыбокія, сур’ёзныя памылкі тых кіраўнікоў, у рукі якіх улада трапляе і якія распараджаюцца ёю на свой капыл, выкарыстоўваючы розныя мэтады і сродкі ўтрыманьня ўлады. Імпэрскасьць — гэта яшчэ і адсутнасьць у большасьці людзей унутранага запыту на свабоду і адказнасьць, а калі казаць больш дакладна, годнасьці.
Соўсь: Вы апісалі зараз і Беларусь, і Расею.
Бурбуліс: Так.
Соўсь: 25 жніўня на пазачарговай сэсіі ВС Беларусі Дэклярацыі аб сувэрэнітэце Беларусі, прынятай у 1990-м, надалі статус закону. У той дзень перад галасаваньнем лідэр Апазыцыі БНФ Зянон Пазьняк у сваім выступе казаў, што ня трэба разьлічваць на тое, што дэмакратыя прыйдзе з Расеі, ён перасьцерагаў дэпутатаў ад празьмернай эўфарыі ад Ельцына і ягонай каманды. Гэта было нечакана для многіх тады. Давайце паспрабуем ацаніць гэтую заяву праз 25 гадоў.
Бурбуліс: Папярэджаньне абсалютна да месца, слушнае. Яно было зроблена чалавекам мудрым, які на той час больш за ўсіх нас ведаў цану свабоды і дэмакратыі. Я думаю, што маё тлумачэньне прычынаў таго, дзе мы з вамі цяпер жывем, прысутнічала ў той перасьцярозе.
Соўсь: Пасьля анэксіі Крыму і ваенных дзеяньняў на ўсходзе Ўкраіны ці зьяўляецца Расея пагрозай для незалежнасьці Беларусі?
Бурбуліс: Расея ня можа стаць пагрозай для Беларусі. Мы проста бачым некаторыя зацягнутыя манэўры аднаго боку, другога боку. Мы бачым адсутнасьць уплывовых элітаў у Беларусі і Расеі, якія б злучалі ўсю інтэлектуальную, практычную, агульнакультурную, агульначалавечую салідарнасьць і кансэнсуснасьць... Але нас бясконца шмат злучае, і я не сумняюся, што Расея стане краінай канстытуцыйнага гуманізму. Я не сумняюся, што Беларусь таксама заслужыла добры, зразумелы, зьмястоўны эўрапейскі шлях, і ня толькі па сваім унікальным знаходжаньні, але па сваім духоўным, маральным, чалавечым зьмесьце.
