Не на той вуліцы

Барыс Сачанка

Барыс Сачанка. Пачатак 1970-х гг. З фондаў БДАМЛМ

Чытацкі цынізм — усяго толькі выхлапны газ часу. «Ну вось, зноў: вайна, партызанэн і немцы ў Пухавічах», — скажа сучасны аматар несучаснай літаратуры, заблудзіўшы ў тоўстых раманах Барыса Сачанкі, блукаючы пад «Чужым небам» і прадзіраючыся празь «Вялікі Лес», эпапею ў трох кнігах. І памыліцца. Яму, які сарамліва пакідае пад ананімным кустом пакецік са сваімі нечакана шчодрымі неарганічнымі адкідамі, яму, урбанізаванаму барану, яму, што азіраецца цяпер у пошуках прыдатнага дупла, каб падзарадзіць мабільнік, ёсьць што пачытаць і ў гэтага пісьменьніка. Хаця: «Куды ім, прыблудам, зразумець нашы раны, наш боль!..» — як казаў таксіст у Сачанкавым апавяданьні «Дарога на Хатынь». І сапраўды: куды? Сучаснага чытача, што прысеў адпачыць на пянёк, у Нямеччыну прымусова не вывозілі, не катавалі і вёску ягоную не палілі. У тым яго віна — ня горшая за праславутую «нямецкую віну». Выкрыцьцю і мастацкай каталягізацыі якой Барыс Сачанка прысьвяціў старонак ледзьве ня больш, чым уся пасьляваенная літаратура ФРГ і ГДР разам узятая. Хаця талент меў іншы — трывожны, тонкі талент сумнявацца.

ван Мележ, Барыс Сачанка і Яўген Мазалькоў. Менск, 1968 г. Фота Ўладзімера Крука. З фондаў БДАМЛМ

Але спачатку — Лес. Чытач нэрвуецца, навокал ужо зьмяркаецца, а раман ніяк ня скончыцца — бо эпапея ж. «Вялікі Лес» поўны дзіўных гукаў: зьлева падымаецца з-за арэшніку страшны Раман Платонавіч Багавік, каб зацягнуць «Інтэрнацыянал», справа нацыст Шольц выводзіць «Калінку-малінку» з аўстрыйскім акцэнтам, ажылы Францішак Аляхновіч кажа, як папугай, пра тое, што трэба пісаць «публіцыстыку, публіцыстыку!», а непрызнаны пісьменьнік Кухта соўгае па падлозе свой «чорны, вялізны, быццам труна, чамадан» з рукапісамі. А некаторыя нявысьветленыя насельнікі «Лесу» «гуляюць у выдуманыя самімі ж гульні, ствараючы «урады» на «экзылі». Наогул жа, Інтэрнацыянал у гэтым рамане-лесе перакрывае ўсё. Але вось гушчар радзее, і з эпапейнага ўзгорку чытач зьнянацку скочваецца ў лагчыну зусім іншай сачанкавай прозы, значна карацейшай і значна больш цікавай.

Як файна чытаюцца, напрыклад, пасьля раманаў Сачанкі ягоныя «Запіскі Занядбайлы» — дзе, аўтар, здаецца, прагаварыўся неўпрыкмет вуснамі галоўнага пэрсанажа пра сапраўдныя матывы свайго пісьма. «Быццам я нешта важнае, патрэбнае згубіў на сьцяжынах свайго не такога і доўгага жыцьця і калі не знайду таго „вельмі важнага, патрэбнага“, то і жыць далей мне няма чаго». Заўсёдны неспакой, невытлумачальнае, амаль паталягічнае жаданьне герояў Сачанкі ва ўсім дакапацца да сутнасьці рэчаў — з усьведамленьнем безнадзейнасьці задумы — і прымушаюць ставіцца да гэтага аўтара сур’ёзна, як да чалавека, які ня мог здушыць у сабе здольнасьць мысьліць, і мысьліць крытычна.

Барыс Сачанка. 1964 г. З фондаў БДАМЛМ

Не, там, дзе трэба, Сачанка, безумоўна, быў асьцярожны. Згаданыя намі сьцяжыны: адкуль яны ідуць і куды вядуць? Паводле «народных філёзафаў», любімых герояў Сачанкі, ад калыскі да калыскі. Вось якія вершы ў прозе піша, скажам, вечна сумны чалавек «без асаблівых літаратурных амбіцый», Сьцяпан Замошка — хоць у хрэстаматыі ўключай:

«У калыску кладуць нас, калі нараджаемся на сьвет гэты...

У калыску-труну кладуць нас і тады, калі паміраем, адыходзім на сьвет той...

І куды, куды плывем у гэтых калысках — нашых адвечных караблях?..»

Прыгожа. За такое ўпадніцтва, з налётам рэлігійнага містыцызму, здаецца, і ў позьнебрэжнеўскі час можна было і ярлык на лоб атрымаць, і членскія білеты страціць. Таму — героя сюды! хай ён і адказвае. Сьцяпану Замошку, які дажывае свае апошнія дні ў прыморскім санаторыі, губляць няма чаго. Яго «Запіскі» можна было выдаць і сёньня — асобнай кніжачкай, без прадмовы ягонага стваральніка, і яна прагучала б і ў наш выхлапны час. Інтанацыю гэтых карацелек можна было б назваць на псэўдаяпонскі лад — «мо». Мо? — гэта асноўнае слова ў гэтых запісках, у кожным сказе сумнеў, няма тут эпапейнага шуму, а ёсьць поўная адмова ад прэтэнзій на ісьціну — што робіць тон пісьма давяральным, а думку — выразьнейшай.

Пасадка дрэваў у купалаўскіх мясьцінах. Зьлева направа: Іван Шамякін, Янка Сіпакоў, Барыс Сачанка, Максім Лужанін. Вязынка, красавік 1982 г. З фондаў БДАМЛМ

Тая манера, у якой Сачанка размаўляе з чытачом, выдае жаданьне аўтара быць даступным і зразумелым для кожнага, каму заманецца разгарнуць яго кнігу. Ён з тых выгадаваных расейскай клясыкай аўтараў, для якіх простасьць і даступнасьць не выключае глыбіні, а ёсьць неабходнай яе ўмовай. Някрасавы, талстыя, дастаеўскія і чэхавы праяжджаюць з інспэкцыяй праз кожны яго твор. «Інастранных славей» у яго кот наплакаў. Няма ніякай позы — хіба што часам ёй робіцца аўтарская пазыцыя. Сачанка піша нібыта для людзей. І што зьдзіўляе: пры гэтым ён ледзь ня першы ў беларускай савецкай літаратуры, хто досыць часта робіць сваімі героямі не кагосьці там, а — пісьменьнікаў. То бок калегаў. Якія — колькі б яны ў народ ні езьдзілі, ні хадзілі і ні поўзалі — заўжды будуць элітаю, ад рэальнага жыцьця адараванаю. Інакш «якія ж яны пісьменьнікі»?

Пісьменьнікі ў дворыку Дома літаратара. Зьлева направа: Барыс Сачанка, Анатоль Вярцінскі, Іван Шамякін, Максім Танк, Мікола Гамолка, Янка Сіпакоў. Менск, 1982 г. З фондаў БДАМЛМ

Тут варта заўважыць, што такая істота, як пісьменьнік, зрабілася легальным героем літаратуры (сама гэтая фраза ўжо патыхае старым дачным абсурдам) адносна нядаўна. Тады, калі літаратура перасягнула пэўную крытычную мяжу — як колькасна, так і якасна, як у сэнсе ўплывовасці, так і ў сэнсе маральнасьці. Пісьменьнікаў стала занадта шмат. Іх пачалі гадаваць у адмысловых інкубатарах. Пісьменьнік займеў свае прафсаюзы — і разам зь імі права быць сярэднім і нават пасрэдным, не губляючы афіцыйнага статусу. Там, дзе пісьменьнік піша пра іншага пісьменьніка, што піша пра іншага пісьменьніка, які піша пра іншага пісьменьніка — там, напэўна, і ёсьць у вачах чытача канец літаратуры, там разьбіваецца чароўнае люстэрка, якое чытач так бярог і да якога апошняга меў павагу. Сачанка, аддамо яму належнае, здолеў выдумаць такіх пісьменьнікаў, якія ня здольныя да бясконцага самаўзнаўленьня. Магчыма, таму, што ўсе яны пішуць для народу. Як гэта рабіў Язэп Тарасюк.

Сустрэча з чэскім літаратуразнаўцам і перакладчыкам Вацлавам Жыдліцкім. Зьлева на пярэднім пляне Анатоль Вярцінскі, далей зьлева направа: Алесь Адамовіч, Іван Шамякін, Вацлаў Жыдліцкі, Язэп Семяжон, Барыс Сачанка. Менск, 1980 г. Фота Ўладзімера Крука. З фондаў БДАМЛМ

Гэта — адзін з галоўных пэрсанажаў найлепшага, як на мой густ, Сачанкавага твора, аповесьці «Не на той вуліцы». «Я пішу не для літаратурных снобаў, а для народа!» — абвяшчае Язэп Тарасюк, былы абшчапітаўскі начальнік, графаман, які тым ня менш друкуе свае эпапеі ў салідных часопісах. Эпапеяў робіцца ўсё больш і больш. Усё большае і большае ў Язэпа Тарасюка і пыхі. На той момант, калі адбываецца дзеяньне аповесьці, Язэп Тарасюк ужо памёр — ён, літаратурны мэтр і мастадонт, не ў апошнюю чаргу дзякуючы свайму танкаваму націску на рэдакцыі і рэдактараў, пакінуў спадчыну ў выглядзе напісаных ім тамоў і гары чарнавікоў, якія, як спадзяецца яго ўдава, чакаюць аналізу і вывучэньня.

«Што, калі сур’ёзна падысьці, напісаў Гогаль? П’еска, аповесьць, раман... А эпапея ёсьць у яго? Ага, то-та ж... Эпапея ёсьць у Л. Талстога, М. Шолахава і ў... мяне!»

Так лічыў таварыш Тарасюк, аматар прыгожых мастацтваў і буйных жаночых і літаратурных формаў. Воляю лёсу — а хутчэй, праз сваё ўласьцівае шмат якім станоўчым героям Сачанкі імкненьне ва ўсім разабрацца — у «пасьляжыцьцё» Тарасюка аказваецца ўблытаны малады літаратар Адам Калінка. Ён таксама даволі тыповы для Сачанкі герой — з тых, якія ўсё нешта пішуць, пішуць, а што — чорт яго ведае, працуюць па рэдакцыях не на самых высокіх пасадах, маюць жонак, што наракаюць на тое, што «ты ажаніўся зь літаратурай», але кахаюць-кахаюць сваіх бедных геніяў. Карацей, нейкія прыпозьненыя шасьцідзясятнікі. Калінка некалі правіў раманы Тарасюка зь іхнай газэтнай мовай і штампамі. І вось цяпер Калінка ходзіць у паўцёмную, набітую кнігамі Тарасюкову кватэру каля ГУМу і спрабуе зразумець, сам для сябе — як Тарасюк зрабіўся прызнаным пісьменьнікам, зь ягонай адсутнасьцю таленту?

Леанід Гаўрылкін, Максім Танк і Барыс Сачанка. Верасень 1984 г. З фондаў БДАМЛМ

Высьвятляецца, што кнігі не Тарасюковы, і да сваёй «уласнай» бібліятэкі сам Тарасюк не дакранаўся, не было калі: усё праца, ды вайна з крытыкамі, ды ўкопваньне сябе ў вечнасьць. Часам гэтая аповесьць Сачанкі чытаецца, як сапраўдны трылер. Спрыяюць гэтаму дэкарацыі, абраныя аўтарам беспамылкова: глухі мур нікому не патрэбных тамоў, менская зіма, змрок пад’ездаў, таямніцы прыватнай гісторыі, якія ўсплываюць у пажоўклых дзёньніках, атрутны атрамант, незнаёмыя адно аднаму людзі раптам апынаюцца ў тугім клубку ўзаемасутыкненьняў, Тарасюк вырастае да памераў Каменнага госьця — зь ня меншай злавесьнасьцю нахіляючыся над бедным Калінкам...

«Пісьменьнік — гэта чалавек, які здольны да... За гэтым „да“ можна ставіць: каханьня, забойства, крадзяжу», — разважаюць героі аповесьці. — «Ня тое што на самой справе пісьменьнік можа гэта зрабіць, але можа адчуць тое, што адчувае каханы, забойца, злодзей...» Тарасюк такога звышадчуваньня ня меў — і думаў кампэнсаваць яго адсутнасьць нейкай пачварнай працавітасьцю. Яна прымушала маўчаць нават самых заўзятых скептыкаў і крытыкаў. Тарасюк жыў не на той вуліцы — робіць выснову Калінка, а жыў бы на сваёй — заслугоўваў бы павагі, прынёс бы карысьць і тым, хто побач, і грамадзтву.

На творчай вечарыне Масея Сяднёва ў Доме літаратара. Зьлева направа: Барыс Сачанка, Яўген Лецка, Масей Сяднёў. Менск, 13 кастрычніка 1992 г. З фондаў БДАМЛМ

...Займацца такім «жыльлёвым разьмеркаваньнем» літаратуры — «ты на сваёй вуліцы, а ты на чужой» — Сачанка меў поўнае права, нягледзячы на пэўную хісткасьць гэтага вобразу. Бо сам ён жыў на сваёй — і вельмі хацеў зразумець, якая сіла пасяліла яго туды. Як гэта старамодна... Цяперашнія прыкарытныя пісьменьнікі ня надта пераймаюцца з такіх нагодаў, як абраныя імі «вуліцы». Вось жа, у сучаснай Беларусі цэлы саюз пісьменьнікаў, кіраваны Тарасюкамі, заняў не сваю — і выпісвацца не зьбіраецца. Наогул, у Беларусі не на той вуліцы жыве, як высьвятляецца, процьма народу. Быццам нехта няправільна разьвесіў шыльды і ўказальнікі. Хаця здавалася б: тая-ня тая... усё проста...

Аповесьць «Не на той вуліцы» завяршаецца спробай скончыць усё ціха-мірна: Калінка піша ліст жонцы, дзе, як нявопытны сьледчы, спрабуе зьвесьці канцы з канцамі. Ды толькі позна — ён замірае сам-насам з жудаснай карцінай разбурэньня, якая засталася пасьля Тарасюка: паламаныя жыцьці, паламаная вера ў літаратуру, разбураны чытацкі давер. Наіўны Калінка не падазрае, што ў яго перасяліўся дух Тарасюка, што цяпер ён сам жыве ў той змрочнай кватэры каля ГУМу, а ўсё астатняе — ілюзіі няўдачніка і капуста з сасіскамі, якую ён так любіць.

Сёньня ўначы, вяртаючыся дахаты і разважаючы пра тое, што Валянціна Г. раптоўна атрымала духоўнага бацьку, я ішоў побач з тым домам, на той вуліцы. Не стрымаўся, паглядзеў у тыя вокны — сьвятло ў кабінэце гарыць. Значыць, ня сьпіць. Працуе. Ваюе. Імя цяперашняга гаспадара ня мае значэньня. Гісторыя працягваецца. Вечная памяць, вечная мерзлата.

Ранейшыя фрагмэнты сэрыі:

Гамбурскі рахунак Бахарэвіча
Кіно 1866 году (Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч)
Бог ня роўна delete (Францішак Багушэвіч)
Сумны крошынскі джаз (Паўлюк Багрым)
Шапэнгаўэру назло (Янка Лучына)
У чаканьні войта (Гутарка Данілы са Сьцяпанам)
Белагаловая без галавы (Саламея Пільштынова)
Усё цьвітуць і цьвітуць тыя макі… (Тарас на Парнасе)
Курсіў чарнакніжніка (Ян Баршчэўскі)
Карыда па-беларуску (Мікола Гусоўскі)
Нашы душы з дынаміту (Цётка)
Інтымны дзёньнік Макса Б. (Максім Багдановіч)
Невыносная зычнасьць шыпячых (Ядзьвігін Ш.)
Цёмнае мінулае Каяна Лупакі (Янка Купала)
Крыўда, праўда і брыда (Янка Купала)
Тым, хто шукае Туле (Якуб Колас)
Зацемкі падчас зацьменьня (Алесь Гарун)
Ампутацыя немагчымая (Максім Гарэцкі)
Нехта трэці (Максім Гарэцкі)
Крыжыкі-ножыкі (Зьмітрок Бядуля)
Ацалелы ў пакоі сьмеху (Кандрат Крапіва)
Не чапай маіх кругоў (Уладзімер Дубоўка)
Лініі разрэзу (Уладзімер Жылка)
Сто пудоў адзіноты (Лукаш Калюга)
Квадратны рай (Пятрусь Броўка)
Вы шуміце, шуміце (Паўлюк Шукайла)
Чысты, як шклянка (Пятро Глебка)
Уяві, што ты на Яве (Янка Маўр)
Пакуль ня скончыцца паліва (Міхась Лынькоў)
Зямля ў ілюмінатары (Кузьма Чорны)
Дзе канчаецца прорва (Кузьма Чорны)
Заўтра нас апраўдаюць (Андрэй Мрый)
Абутыя на папялішчы (Міхась Чарот)
Сьпірахеты шчасьця (Францішак Аляхновіч)
Права на арытмію (Максім Танк)
Куды б ні занёс нас вецер (Натальля Арсеньнева)
Таемны сшытак (Аркадзь Куляшоў)
Пахвала зайздрасьці (Масей Сяднёў)
Слупы — і часам кактусы (Пімен Панчанка)
Вырванае з рэбраў (Ларыса Геніюш)
Знакі і сымбалі (Міхась Стральцоў)
Сны Адама (Янка Юхнавец)
Чорны плашч перапёлкі (Іван Чыгрынаў)
Свая вайна (Кастусь Акула)