Таемны сшытак

Аркадзь Куляшоў

Як забойцу цягне на месца злачынства, як капітан Нэма, прыкаваўшы сябе да пэрыскопа і надзеўшы навушнікі, усё адно чуе ў іх дыскатэчны сьпеў сырэнаў — так і мяне апошнім часам мімаволі цягне зазірнуць у маё савецкае дзяцінства, а яшчэ лепей — далей за яго, у дзяцінства сваіх бацькоў. Пераглядзеў нядаўна ўсе сэрыі праграмы расейскага журналіста Парфёнава «Намедні». Неблагая выйшла ў яго калекцыя савецкіх артэфактаў — нашы так ня ўмеюць. На жаль, пра гераічную рэспубліку-партызанку ў тых перадачах гаворыцца небагата. Я ўпэўнены, калі б нешта падобнае здымалася пра Беларусь, у кожнай сэрыі мільгала б нейкае пісьменьніцкае імя. І, здаецца, я нават ведаю, чыё.

Аркадзь Куляшоў. 1943 г. На Бранскім фронце.

Паэт Аркадзь Куляшоў — вось ужо дзе сапраўды тое, без чаго нас немагчыма ўявіць, і яшчэ цяжэй — зразумець. Дадамо — і палюбіць нас без Куляшова гэтаксама немагчыма. Як, дарэчы, і ўзьненавідзець... «Песьня мая пехацінцам увойдзе ў твой дом», — напісаў ён некалі, і яна сапраўды ўвайшла, глуха стукнулася каскай аб нізкі касяк, пратупала салдацкімі ботамі па вымытай падлозе, ледзь ня скінуўшы прыкладам з камоды парцалянавую сьвіньню-скарбонку — самае дарагое, што ёсьць у доме. Але пехацінец здымае каску, вочы яго пакрысе дабрэюць, аўтамат прыхіляецца да сьцяны: «Ну вось я і вярнуўся... Цеснавата тут у вас...» Вершы Куляшова ўвайшлі ня толькі ў дом да кожнага беларуса, яны і на лецішча да яго прабраліся, яны ўвайшлі ў яго генэтычны код, яны сапраўды жывуць у народнай памяці (дзіўны выраз, які мала таго што намякае на паразытарны характар паэзіі, дык яшчэ ня зь лепшага боку сьведчыць і пра самую памяць). Зь лёгкасьцю забываючы найлепшыя радкі беларускіх клясыкаў, мы ўсё жыцьцё памятаем вось гэта, неўміручае, ладнае-складнае і з задавальненьнем цытуем, разяваючы рот у раблезіянскай усьмешцы:

«Цьвёрда трымаўся юнак на дапросе,
Тоячы думкі і словы свае...»

Вораг-жандар, які ўжо больш за шэсьцьдзесят гадоў дакурвае сваю папяросу, даўно мусіць заняць сваё месца ў пантэоне нацыянальных мітаў, побач з Сымонам-музыкам, каралём Стахам, Міколкам-паравозам і Бандароўнай. Ён чымсьці падобны да сымпатычнага Марціна Бормана з «Сямнаццаці імгненьняў». Ён — як тая служанка Вэрмэера, якая ліе малако і ніяк не наліе, а чалавецтва ўсё любуецца. Ён надыміў так, што самога Куляшова цяжка разгледзець, час адчыняць фортку.

1947 г. Дом творчасці ў Каралішчавічах. Куляшоў з Коласам і Броўкам

Куляшоў у ягоным школьным варыянце паўставаў паэтам абсурду, доказам штучнасьці літаратуры і яе неактуальнасьці. Ня толькі цяперашнім, але і савецкім маладзёнам цяжка было сабе ўявіць, што можна пайсьці на сьмерць за камсамольскі білет, за сьцяг брыгады, за ідэю. За білет на якую-небудзь чарговую верку-сярдзючку — гэта яшчэ можна зразумець. Есьць білет на балет, на трамвай білета нет. За членскі білет БРСМ жыцьцё дакладна ніхто не аддасьць. Хіба што левую руку — мастурбаваць можна і адной, правай, ёй жа галасаваць «за», працаваць ня трэба і ў войска ня возьмуць. Майму пакаленьню, апошняму пакаленьню савецкіх дзяцей, трохі лягчэй зразумець патас гэтага верша — і па меры сталеньня разуменьня становіцца ўсё болей, а сьмех робіцца ўсё цішэйшы. «Білет» нагадвае сцэну з чорна-белага фільму пяцідзясятых, і пабудаваны ён кінэматаграфічна: дыялёг, дым, тоўсты жандар з зусім неарыйскай зьнешнасьцю, гадзіньнік, які цікае, каб спыніцца роўна апоўначы, буйным плянам перакошаны нянавісьцю твар будучага чубатага помніка: не, я ня кіну ў ваду ледзяную!...

«Сьпі, дарагі Ільліч, сьпі, горны наш арол», — гэта цяпер сьмешна, а тады грузінскі акцэнт у беларускай фразе ўспрымаўся натуральна... «Мы клянёмся варожай крывёй напаіць беларускія рэкі!» — скандавалі каля дошкі дзеці, не задумваючыся ні пра сэнс гэтых словаў, ні пра тое, што рымаю да беларускіх рэк былі чамусьці бедныя ўзьбекі. Нехарошы чалавек на імя Ворчык, вінаваты толькі ў тым, што засумняваўся, капае сабе магілу, а харошыя рыбкі стаяць вакол і чакаюць, каб стрэліць яму ў патыліцу. Тое, што прымальна на вайне, у мірны час выглядае тэлевізійным кадрам з Паўночнай Карэі. «Я хачу, каб называўся камуністам сын мой, а таксама сынаў сын!» Гэты ўяўны Камуніст Камуніставіч Камуністаў, дзіця няўклюднай куляшоўскай гіпэрбалы, падпрацоўвае цяпер у Менску тарэра па выкліку. У тым Менску, які «я пакінуў, пажарам і бомбамі гнаны». А іншыя, нармальныя дзеці падрасталі бяз сталі і агню, хлопчыкі кахалі дзяўчатак з музычных школаў, яны разам пілі партвэйн у прыцемках, на парэпаных лавачках — але Куляшоў усё адно быў зь імі. Раптам, у нейкім шаманскім учадзеньні, нехта лямантаваў на ўвесь прыціхлы Парк Чалюскінцаў:

«Пайшла!!!»

Мінала нейкая сэкунда, і на гэты зачын адгукаўся нечалавечы хор, бамбардуючы рэхам усе навакольныя вуліцы:

«...ніколі ўжо ня вернешся Але-е-еся!!!»

І толькі адзін з дваццаці, самы п’яны, ведаў, што там у тэксьце далей.

Куляшоў запамінаецца ня толькі сваім талентам вэрсыфікатара на зададзеную тэму, але і дзіўнай любоўю да канцылярскіх словаў і выразаў, якую ён пранёс праз усю сваю творчасьць. Такія словы захаплялі Куляшова з маладосьці. Ці то сваёй навізною, ці то папяровай сур’ёзнасьцю, ці то проста жыцьцё паэта пры ўладзе было настолькі зьнітаванае з канцылярскімі кнопкамі, шчодра раскладзенымі на крэсьле літаратуры. Пасьведчаньне, пячатка, бюро даведак, жылплошча, акт, загад, пазыка, зварот да асамблеі, білет, сьведка, паказаньні, пашпарты, блянкі, тэрмін, датэрміновы, сьпісаць, сьпісаны — шмат якія вершы Куляшова настоеныя на гэтай ня надта паэтычнай лексыцы, якая ў паспалітага чалавека, вымушанага адкрываць для сябе ўсё новыя і новыя бюракратычныя калюмбарыі, выклікае гідлівасьць. Як гэта заўсёды бывае, на пачатку ўвядзеньне такіх словаў у лірыку выглядала фэхтавальным выпадам адважнага авангардыста, але неўзабаве мільярд прапісак забіў сваімі нулямі ўсю выразнасьць.

Далібог, ня хочацца гаварыць пра ўсё гэта, пра горных арлоў і іхную прапіску, хочацца гаварыць пра Алесю. Як вядома, Алеся... Яна пайшла і больш ужо ня вернецца, дык чаго ўжо пра яе гаварыць. Лепш — пра вершы з таго «таемнага сшытку», які меў пры сабе кожны беларускі савецкі паэт (за выключэньнем хіба пары-тройкі ідэйных ідыётаў). Таемны — не абавязкова значыць напісаны «ў стол», таемны — значыць схаваны ад унутранага цэнзара. Таемны — значыць, сапраўдны. Таемны сшытак — вобраз, створаны самім Куляшовым у адным зь яго вершаў трыццатых гадоў, і мне падабаюцца гэтыя радкі:

«Усё горкае ў таемны сшытак вынес
І лёгка мне было, і плакаў я...»

Усё соладка-правільнае Куляшоў вынес у іншыя сшыткі і атрымаў за іх свае сталінскія і іншыя прэміі. А ў адным, таемным застанецца горкае, сапраўднае. Яго ў Куляшова ня так ужо й мала. Роўна столькі, каб не пераймяноўваць вуліцу ягонага імя, калі цёмныя часы скончацца. Я люблю назіраць у розных аўтараў, як дэманы іхнай маладосьці вяртаюцца да іх у сталасьці — і Куляшоў тут не выключэньне.

Куляшоў і Лынькоў на Нарачы ў 1973-м.

Той хрэстаматыйны жандар з «Камсамольскага білета» нечакана вярнуўся да аўтара ў 60-х гадах і аўтар, мяркуючы па ўсім, гэтага нават не заўважыў. Вярнуўся, каб паказаць паэту, што проста так нічога не бывае і вечнасьць возьме яго ня толькі зь ягонай Бесядзьдзю, але і з усімі напісанымі ім радкамі, нават тымі, за якія цяпер сорамна. У вершы «7 лістапада 1960 года» Куляшоў наракае на тое, што ўпершыню сустракае сьвята ў шпіталі. У палаце нельга курыць — але аднекуль зьяўляецца знаёмы пах папяроснага дыму.

«Адгэтуль выйсьце мне закратавала
Хвароба — мой жандар,
Зьнясіленае цела прыкавала
Да ложка, як да нар».

Так і хочацца працягнуць: «Вось і білет твой, — сказала ласкава». Што, маўляў, жыцьцё даражэй?

З гэтым вершам перагукаецца іншы, таксама «турэмны», і ён таксама з таемнага сшытку, бо як іначай, калі Паэт гаворыць да Паэзіі. Інтымны момант: «Я вязень твой, а ты мая турма. Асуджан я любоўю пажыцьцёва...» Паэзія — гэта хвароба, разам яны — турма за двайнымі мурамі; непадзельныя, яны заўсёды будуць побач, быццам юнак і жандар на вечным сваім дапросе. Хай вечнасьць на песьнях маіх нявечнасьці ставіць пячатку — вырашае Паэт у вершы «Вечнае пяро», упершыню, відаць, задумаўшыся: а што пасьля мяне застанецца?

Дзіўна, але раньнія лірычныя вопыты Куляшова ў мяне выклікаюць нават большую павагу за ягоную так званую філязофскую лірыку. Куляшоў там прыкладна такі, зьдзіўлены, наіўны:

«Вада ў кругах,
Вада ў кругах...
А неба ў ёй ня тое...
А воблака? Яно ў руках
Трапечацца жывое».

Яшчэ ня згвалчаны ні ідэалёгіяй, ні неабходнасьцю адбываць працадні прызнанага савецкага паэта. «Як і мне, ім маркотна: Му!» — піша ён пра статак кароваў, і калі? — у 1939-м. Ён яшчэ можа дазволіць сабе гэтае «му». Пазбаўлены простай сілы «му», Куляшоў робіцца сухі і вымучана-рэфлектыўны, і ажывае, толькі калі піша пра самых блізкіх — вяршыняй усёй яго паваеннай паэзіі можна лічыць верш, прысьвечаны сябрам, паэтам Таўбіну і Астапенку. «Дзе вас знайсьці? Якіх пытацца брам?» — гэта кранае. Астатняе збольшага падобна да самаўнушэньня. Я сам сябе гатоў хутчэй павесіць, чым існаваць для непатрэбных спраў, я капаю рэчышча ўласнай ракі, усе мае кнігі апошнія ў часе свайго напісаньня — усё гэта нагадвае лісты аб памілаваньні, дасланыя паэзіі, каб адпусьціла. І зусім ужо блякла выглядае, калі ўчытацца, знакамітае «Спакойнага шчасьця ня зычу нікому...» — верш, які здольны раскручвацца да бясконцасьці і так нікуды і не прывесьці, і можна толькі падзякаваць аўтару, што на зязюлі ён літасьціва спыніўся. Але вось што нечакана: бяз гэтага хітрага мэханізму руху ў нікуды нас таксама немагчыма ўявіць, і яшчэ цяжэй зразумець... Так што і тут Куляшоў трапіў у дзясятку — нават прамахнуўшыся.

А зрэшты, як можна не заблукаць, калі жывеш тут.

У чыстым полі паперы белай,
У цёмным лесе чарнільных знакаў.

Ранейшыя фрагмэнты сэрыі:

Гамбурскі рахунак Бахарэвіча
Кіно 1866 году (Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч)
Бог ня роўна delete (Францішак Багушэвіч)
Сумны крошынскі джаз (Паўлюк Багрым)
Шапэнгаўэру назло (Янка Лучына)
У чаканьні войта (Гутарка Данілы са Сьцяпанам)
Белагаловая без галавы (Саламея Пільштынова)
Усё цьвітуць і цьвітуць тыя макі… (Тарас на Парнасе)
Курсіў чарнакніжніка (Ян Баршчэўскі)
Карыда па-беларуску (Мікола Гусоўскі)
Нашы душы з дынаміту (Цётка)
Інтымны дзёньнік Макса Б. (Максім Багдановіч)
Невыносная зычнасьць шыпячых (Ядзьвігін Ш.)
Цёмнае мінулае Каяна Лупакі (Янка Купала)
Крыўда, праўда і брыда (Янка Купала)
Тым, хто шукае Туле (Якуб Колас)
Зацемкі падчас зацьменьня (Алесь Гарун)
Ампутацыя немагчымая (Максім Гарэцкі)
Нехта трэці (Максім Гарэцкі)
Крыжыкі-ножыкі (Зьмітрок Бядуля)
Ацалелы ў пакоі сьмеху (Кандрат Крапіва)
Не чапай маіх кругоў (Уладзімер Дубоўка)
Лініі разрэзу (Уладзімер Жылка)
Сто пудоў адзіноты (Лукаш Калюга)
Квадратны рай (Пятрусь Броўка)
Вы шуміце, шуміце (Паўлюк Шукайла)
Чысты, як шклянка (Пятро Глебка)
Уяві, што ты на Яве (Янка Маўр)
Пакуль ня скончыцца паліва (Міхась Лынькоў)
Зямля ў ілюмінатары (Кузьма Чорны)
Дзе канчаецца прорва (Кузьма Чорны)
Заўтра нас апраўдаюць (Андрэй Мрый)
Абутыя на папялішчы (Міхась Чарот)
Сьпірахеты шчасьця (Францішак Аляхновіч)
Права на арытмію (Максім Танк)
Куды б ні занёс нас вецер (Натальля Арсеньнева)