Пятрусь Броўка
Як і кожны колішні вучань царкоўнапрыходзкай школы, Пятрусь Броўка на ўсё жыцьцё захаваў рэлігійнае ўспрыманьне сьвету. Лямпадкі, іканастасы, азяблыя Адам ды Ева з далонькамі на прычынных месцах, злосны-злосны д’ябал, падобны на суседзкага казла, ды вочы няўмела намаляванага Збаўцы, глыбокія, страшныя, чорныя, прыцягальныя... Вядома, можна некалі адрачыся ад усяго гэтага і з маладым камсамольскім сьмехам плюнуць папу ў тоўстую пысу, але яно ўжо жыве ў табе і яго аніяк ня вытруціш. Нічога страшнага: казусы гэткага кшталту здараюцца нават з тройчы марксістамі, каўчукавымі чучхейцамі і чырвонымі кхмерамі. Пасталеўшы, такія людзі, за што б яны ні ўзяліся, займаюцца адным: распрацоўкай сваіх вэрсій раю і пекла.
Зь пеклам неяк ня надта атрымалася, а рай у Броўкі выйшаў харошы. Quadratisch, praktisch, gut. Прасторны, з санвузлом. Тут пахне... правільна, чабор, і кожны голас замірае ў шчасьлівым вакуўме. Навокал расьце сапраўдны бор з дарожных указальнікаў, і на кожным намаляваная залатая стрэлка, а пад ёй выведзена вязьзю: «Масква». Тут, фактычна, толькі адзін напрамак сьвету, усходні. І дарога тут адна: а ты па ёй «ідзі, а ты ідзі...» Між указальнікаў блукаюць маркотныя паненкі, чапляючыся за слупы сваімі чорнымі косамі. За паненкамі цікуюць хлопцы-каўпакоўцы. У небе сярод чырвоных крамлёўскіх зораў носіцца загадкавы Ўсыскін: архангел у касьмічных промнях. На траве райскія яблычкі: бульба, смажаніна і каўбаска (дый чарка бліснула дарэчы, не пасьпелі сесьці пры сустрэчы, пакаштуйце, людзі, калі ласка). У цэнтры гэтай ідыліі, на старой шыльдзе з надпісам «Парк піянэраў Бухарэсту», сядзіць непрапарцыйна вялікі багаленін з татуіроўкай на грудзях:
«Толькі б не было вайны».
«Толькі б не было вайны» — ёсьць у Броўкі такі вершык, назва якога амаль слова ў слова паўтарае галоўны дэвіз беларускага грамадзтва эпохі сьпелага лукашызму. Увогуле, аматару чаркі і шкваркі Броўка і дагэтуль даспадобы. Народны паэт. «Год адзінаццаць, а можа, дванаццаць...» А можа, трынаццаць? Чаму не? Чатырнаццаць? Сямнаццаць? Як лісьлівы зварот у будучыню пэрсанальна да Лукашэнкі чытаецца цяпер ягоны верш «Народнаму пасланцу».
«Мы ідзём выбіраць.
Яшчэ раньнія вельмі часы.
Хай на вуліцах змрок,
Многа ў сэрцах затое сьвятла —
Сёньня сьвята ў нас.
Мы табе аддаем галасы,
Каб іх сіла з табой
І жыла і расла, і цьвіла!»
Але — не дажыў, не дапісаў, не даслужыў; таму вернемся пакуль што ў апісаны намі рай. Улюбёнае слова ў гэтай сонечнай Броўкавай краіне: «родны». Тут усе ўсім родныя і кожны кожнаму крэўны — камуністычны праміскуітэт. У паэзіі Петруся Броўкі «роднае» сапраўды ўсё: партыя, Масква, Расія, Сталін і нават труп Леніна ў Маўзалеі. Ды што там труп — ЦК, то бок цэнтральны камітэт камуністычнай партыі яму таксама «родны», ні больш, ні менш. Цэлая кампанія дзядзек. ЦК, напэўна, адчуваў гэтыя сваяцкія сувязі, і Броўку вырашыў не забіваць. Ці зарэзаць яго пазьней, але «нябольна». Бо свой жа хлапец. Напэўна, ніхто зь беларускіх паэтаў не прычыніўся настолькі да дэвальвацыі слова, як Броўка. Але просты і ясны беларускі прыметнік «родны» Броўка ня проста дэвальваваў — ён яго скампрамэтаваў на сто гадоў наперад. Чым?
Сярод усёй даступнай звычайнаму чытачу ягонай даволі багатай спадчыны ёсьць твор, які, уласна кажучы, адзін і робіць Броўку годным званьня паэта. Гэты тэкст ніяк ня ўпісваецца ў створаны ім квадратны рай, яго ня ўцісьнеш ні паміж маскоўскіх указальнікаў, ні ў чабаровыя джунглі, і Ўсыскіну на хвост не павесіш. Гаворка пра паэму «Голас сэрца». Маці Броўкі загінула ў Асьвенціме, пасьля вайны сын прыехаў у гэтае месца, якое, як мы ведаем, раптоўна зрабіла немагчымай любую літаратуру, ня толькі Броўкавы апокрыфы. І тут ляўрэат Сталінскай прэміі трэцяй ступені піша нарэшце нешта сапраўднае. Нават некаторыя не датычныя наўпрост да Броўкавай трагедыі радкі паэмы сьведчаць: талент Броўка меў, і неблагі.
«Нават наручнікі моўчкі ляжалі,
Быццам па целе людзкім сумавалі...»
Гэта — паэзія, тут не паспрачаешся. Відаць, таму, што «Голас сэрца» зьвяртаецца да сапраўды роднага чалавека, а не да майстроў інцухту з цэка. Але як брудна гучаць пасьля гэтага ранейшыя і пазьнейшыя рытуальныя Броўкавы прызнаньні:
«Мы славім цябе, як любімую маці!...» (гэта пра Маскву).
«Болей сьвятога ў сьвеце ня ведаю я!...» (гэта пра партыю).
«Скажам: ты наш родны, блізкі!..» (гэта пра Сталіна).
Відаць, недзе за мільярд кілямэтраў ад Броўкавага раю і ад нашых зямных зьвягаў Броўку пачулі і, узяўшы пад увагу, што маці і Маскву паэт ставіць на адну прыступку, вырашылі, што тады і маштаб страты будзе для яго аднолькавы. І вось Масква засталася, а маці не. Нельга гуляцца зь літаратурай, як з таннай цацкай: захачу зламаю, захачу выкіну; літаратура вымагае адказнасьці за свае словы і — почасту дыктуе рэальнасьці сваю волю.
Дык што ж здарылася з Броўкавым талентам? У сваім артыкуле «Футурыст Пятрусь Броўка» Віктар Жыбуль піша пра зусім іншага паэта, пра Броўку канца дваццатых — эпатажнага, шумлівага і жывога, які спакойна залазіць на стол падчас паседжаньня, каб абвясьціць пра сьмерць «літаратурна-мастацкай камуны» (а хтосьці ў гэты час грае хаўтурны марш на старым піяніна), высьмейвае ў друку паплечнікаў (некаторыя зь іх загінуць, так і не загнаныя ў зрымаваны Броўкам рай), піша «лесьвічкай» і абвяшчае, што хоча найперш
«...на трактар ускласьці
І на вёску
Завезьці
Горад».
І гэты Броўка, які ў сталым узросьце нават шпацыруючы па Празе думаў пераважна пра тое, «як тут хадзіў калісьці Ленін» — вось гэты Броўка ў маладосьці, як высьветлілася, быў ледзьве не авангардыстам і патрабаваў «новай музыкі». «Дайце новую музыку! Новыя струны і мэлёдыі дзіўныя дайце!» У гэты час ён, паводле ягоных жа словаў, «папераменна захапляецца то Ясеніным, то Маякоўскім, знаходзячы ў кожным геніяльнае». «Злабадзённасьцю» прыцягвае яго галоўны няздара савецкай літаратуры Дзям’ян Бедны. У гэтым непераборлівым успаміне Броўкі насьцярожвае ня толькі недарэчнае слова — «папераменна», а і сьвядомае, такое знаёма-рэлігійнае жаданьне паставіць сябе ў пасіўную пазыцыю: дайце! Тым часам як паплечнікі кажуць: возьмем. Дайце — а як не дасьцё, дык што рабіць, хопіць нам і старых струнаў. Галоўнае — каб не было вайны.
Пятрусь Броўка так і не разьвіўся ў паэта, захраснуўшы паміж магілаў: Ясеніна і Маякоўскага, Леніна і Сталіна, партыі і праваслаўя, прыхлопнуты зьвеху плітой з профілем беднага Дзям’яна. Ён, відавочна, рэдка дазваляў сабе «загаварыць сэрцам», больш спадзеючыся на іншыя літаратурныя органы. Броўка пасьпеў пабыць футурыстам, агітатарам-прапагандыстам, аўтарам камсамалітоўнікаў і нейкіх маркбэрнэсаўскіх ваенных вальсаў, філязофскім лірыкам безь філязофіі і лірычным філёзафам бязь ліры, выкрывальнікам паноў Ўол-стрыту і Сіці. А яшчэ вандроўным савецкім місіянэрам, аўтарам несьмяротных радкоў:
«Мы ў Ваймары добра гасьцілі,
Прыехаўшы Гётэ ўслаўляць».
З той дэлегацыяй здарылася дзіўная гісторыя. Неяк беларускія паэты ішлі праз Тэатральную плошчу Ваймару, і тут нехта заўважыў, як помнік Гётэ нечакана трохі адсунуўся ад свайго Шылера і павярнуў галаву ў бок беларуса ў мешкаватым плашчы. «Man denkt an das, was man verließ; was man gewohnt war, bleibt ein Paradies», — сказаў Гётэ і адвярнуўся. Кінуліся да перакладчыка, але той чамусьці толькі заплакаў. Давялося шукаць новага. Зусім як у той лічылцы:
Лірык ліру паліруе,
Мые, перыць і шмаруе,
Раз-два-тры ды айнс-цвай-драй,
Хто пасьпеў — таму і ў рай.
Гамбурскі рахунак Бахарэвіча
Кіно 1866 году (Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч)
Бог ня роўна delete (Францішак Багушэвіч)
Сумны крошынскі джаз (Паўлюк Багрым)
Шапэнгаўэру назло (Янка Лучына)
У чаканьні войта (Гутарка Данілы са Сьцяпанам)
Белагаловая без галавы (Саламея Пільштынова)
Усё цьвітуць і цьвітуць тыя макі… (Тарас на Парнасе)
Курсіў чарнакніжніка (Ян Баршчэўскі)
Карыда па-беларуску (Мікола Гусоўскі)
Нашы душы з дынаміту (Цётка)
Інтымны дзёньнік Макса Б. (Максім Багдановіч)
Невыносная зычнасьць шыпячых (Ядзьвігін Ш.)
Цёмнае мінулае Каяна Лупакі (Янка Купала)
Крыўда, праўда і брыда (Янка Купала)
Тым, хто шукае Туле (Якуб Колас)
Зацемкі падчас зацьменьня (Алесь Гарун)
Ампутацыя немагчымая (Максім Гарэцкі)
Нехта трэці (Максім Гарэцкі)
Крыжыкі-ножыкі (Зьмітрок Бядуля)
Ацалелы ў пакоі сьмеху (Кандрат Крапіва)
Не чапай маіх кругоў (Уладзімер Дубоўка)
Лініі разрэзу (Уладзімер Жылка)
Сто пудоў адзіноты (Лукаш Калюга)
Як і кожны колішні вучань царкоўнапрыходзкай школы, Пятрусь Броўка на ўсё жыцьцё захаваў рэлігійнае ўспрыманьне сьвету. Лямпадкі, іканастасы, азяблыя Адам ды Ева з далонькамі на прычынных месцах, злосны-злосны д’ябал, падобны на суседзкага казла, ды вочы няўмела намаляванага Збаўцы, глыбокія, страшныя, чорныя, прыцягальныя... Вядома, можна некалі адрачыся ад усяго гэтага і з маладым камсамольскім сьмехам плюнуць папу ў тоўстую пысу, але яно ўжо жыве ў табе і яго аніяк ня вытруціш. Нічога страшнага: казусы гэткага кшталту здараюцца нават з тройчы марксістамі, каўчукавымі чучхейцамі і чырвонымі кхмерамі. Пасталеўшы, такія людзі, за што б яны ні ўзяліся, займаюцца адным: распрацоўкай сваіх вэрсій раю і пекла.
Пятрусь Броўка
Зь пеклам неяк ня надта атрымалася, а рай у Броўкі выйшаў харошы. Quadratisch, praktisch, gut. Прасторны, з санвузлом. Тут пахне... правільна, чабор, і кожны голас замірае ў шчасьлівым вакуўме. Навокал расьце сапраўдны бор з дарожных указальнікаў, і на кожным намаляваная залатая стрэлка, а пад ёй выведзена вязьзю: «Масква». Тут, фактычна, толькі адзін напрамак сьвету, усходні. І дарога тут адна: а ты па ёй «ідзі, а ты ідзі...» Між указальнікаў блукаюць маркотныя паненкі, чапляючыся за слупы сваімі чорнымі косамі. За паненкамі цікуюць хлопцы-каўпакоўцы. У небе сярод чырвоных крамлёўскіх зораў носіцца загадкавы Ўсыскін: архангел у касьмічных промнях. На траве райскія яблычкі: бульба, смажаніна і каўбаска (дый чарка бліснула дарэчы, не пасьпелі сесьці пры сустрэчы, пакаштуйце, людзі, калі ласка). У цэнтры гэтай ідыліі, на старой шыльдзе з надпісам «Парк піянэраў Бухарэсту», сядзіць непрапарцыйна вялікі багаленін з татуіроўкай на грудзях:
«Толькі б не было вайны».
«Толькі б не было вайны» — ёсьць у Броўкі такі вершык, назва якога амаль слова ў слова паўтарае галоўны дэвіз беларускага грамадзтва эпохі сьпелага лукашызму. Увогуле, аматару чаркі і шкваркі Броўка і дагэтуль даспадобы. Народны паэт. «Год адзінаццаць, а можа, дванаццаць...» А можа, трынаццаць? Чаму не? Чатырнаццаць? Сямнаццаць? Як лісьлівы зварот у будучыню пэрсанальна да Лукашэнкі чытаецца цяпер ягоны верш «Народнаму пасланцу».
«Мы ідзём выбіраць.
Яшчэ раньнія вельмі часы.
Хай на вуліцах змрок,
Многа ў сэрцах затое сьвятла —
Сёньня сьвята ў нас.
Мы табе аддаем галасы,
Каб іх сіла з табой
І жыла і расла, і цьвіла!»
Сярод усёй даступнай звычайнаму чытачу ягонай даволі багатай спадчыны ёсьць твор, які, уласна кажучы, адзін і робіць Броўку годным званьня паэта. Гэты тэкст ніяк ня ўпісваецца ў створаны ім квадратны рай, яго ня ўцісьнеш ні паміж маскоўскіх указальнікаў, ні ў чабаровыя джунглі, і Ўсыскіну на хвост не павесіш. Гаворка пра паэму «Голас сэрца». Маці Броўкі загінула ў Асьвенціме, пасьля вайны сын прыехаў у гэтае месца, якое, як мы ведаем, раптоўна зрабіла немагчымай любую літаратуру, ня толькі Броўкавы апокрыфы. І тут ляўрэат Сталінскай прэміі трэцяй ступені піша нарэшце нешта сапраўднае. Нават некаторыя не датычныя наўпрост да Броўкавай трагедыі радкі паэмы сьведчаць: талент Броўка меў, і неблагі.
«Нават наручнікі моўчкі ляжалі,
Быццам па целе людзкім сумавалі...»
Гэта — паэзія, тут не паспрачаешся. Відаць, таму, што «Голас сэрца» зьвяртаецца да сапраўды роднага чалавека, а не да майстроў інцухту з цэка. Але як брудна гучаць пасьля гэтага ранейшыя і пазьнейшыя рытуальныя Броўкавы прызнаньні:
«Мы славім цябе, як любімую маці!...» (гэта пра Маскву).
«Болей сьвятога ў сьвеце ня ведаю я!...» (гэта пра партыю).
«Скажам: ты наш родны, блізкі!..» (гэта пра Сталіна).
Відаць, недзе за мільярд кілямэтраў ад Броўкавага раю і ад нашых зямных зьвягаў Броўку пачулі і, узяўшы пад увагу, што маці і Маскву паэт ставіць на адну прыступку, вырашылі, што тады і маштаб страты будзе для яго аднолькавы. І вось Масква засталася, а маці не. Нельга гуляцца зь літаратурай, як з таннай цацкай: захачу зламаю, захачу выкіну; літаратура вымагае адказнасьці за свае словы і — почасту дыктуе рэальнасьці сваю волю.
Дык што ж здарылася з Броўкавым талентам? У сваім артыкуле «Футурыст Пятрусь Броўка» Віктар Жыбуль піша пра зусім іншага паэта, пра Броўку канца дваццатых — эпатажнага, шумлівага і жывога, які спакойна залазіць на стол падчас паседжаньня, каб абвясьціць пра сьмерць «літаратурна-мастацкай камуны» (а хтосьці ў гэты час грае хаўтурны марш на старым піяніна), высьмейвае ў друку паплечнікаў (некаторыя зь іх загінуць, так і не загнаныя ў зрымаваны Броўкам рай), піша «лесьвічкай» і абвяшчае, што хоча найперш
«...на трактар ускласьці
І на вёску
Завезьці
Горад».
Пятрусь Броўка так і не разьвіўся ў паэта, захраснуўшы паміж магілаў: Ясеніна і Маякоўскага, Леніна і Сталіна, партыі і праваслаўя, прыхлопнуты зьвеху плітой з профілем беднага Дзям’яна. Ён, відавочна, рэдка дазваляў сабе «загаварыць сэрцам», больш спадзеючыся на іншыя літаратурныя органы. Броўка пасьпеў пабыць футурыстам, агітатарам-прапагандыстам, аўтарам камсамалітоўнікаў і нейкіх маркбэрнэсаўскіх ваенных вальсаў, філязофскім лірыкам безь філязофіі і лірычным філёзафам бязь ліры, выкрывальнікам паноў Ўол-стрыту і Сіці. А яшчэ вандроўным савецкім місіянэрам, аўтарам несьмяротных радкоў:
«Мы ў Ваймары добра гасьцілі,
Прыехаўшы Гётэ ўслаўляць».
З той дэлегацыяй здарылася дзіўная гісторыя. Неяк беларускія паэты ішлі праз Тэатральную плошчу Ваймару, і тут нехта заўважыў, як помнік Гётэ нечакана трохі адсунуўся ад свайго Шылера і павярнуў галаву ў бок беларуса ў мешкаватым плашчы. «Man denkt an das, was man verließ; was man gewohnt war, bleibt ein Paradies», — сказаў Гётэ і адвярнуўся. Кінуліся да перакладчыка, але той чамусьці толькі заплакаў. Давялося шукаць новага. Зусім як у той лічылцы:
Лірык ліру паліруе,
Мые, перыць і шмаруе,
Раз-два-тры ды айнс-цвай-драй,
Хто пасьпеў — таму і ў рай.
Ранейшыя фрагмэнты сэрыі:
Гамбурскі рахунак Бахарэвіча
Кіно 1866 году (Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч)
Бог ня роўна delete (Францішак Багушэвіч)
Сумны крошынскі джаз (Паўлюк Багрым)
Шапэнгаўэру назло (Янка Лучына)
У чаканьні войта (Гутарка Данілы са Сьцяпанам)
Белагаловая без галавы (Саламея Пільштынова)
Усё цьвітуць і цьвітуць тыя макі… (Тарас на Парнасе)
Курсіў чарнакніжніка (Ян Баршчэўскі)
Карыда па-беларуску (Мікола Гусоўскі)
Нашы душы з дынаміту (Цётка)
Інтымны дзёньнік Макса Б. (Максім Багдановіч)
Невыносная зычнасьць шыпячых (Ядзьвігін Ш.)
Цёмнае мінулае Каяна Лупакі (Янка Купала)
Крыўда, праўда і брыда (Янка Купала)
Тым, хто шукае Туле (Якуб Колас)
Зацемкі падчас зацьменьня (Алесь Гарун)
Ампутацыя немагчымая (Максім Гарэцкі)
Нехта трэці (Максім Гарэцкі)
Крыжыкі-ножыкі (Зьмітрок Бядуля)
Ацалелы ў пакоі сьмеху (Кандрат Крапіва)
Не чапай маіх кругоў (Уладзімер Дубоўка)
Лініі разрэзу (Уладзімер Жылка)
Сто пудоў адзіноты (Лукаш Калюга)