Цётка (Алаіза Пашкевіч)
Алаізе Пашкевіч больш пасаваў бы іншы псэўданім: Дзядзька. Настолькі яе паэзія мужчынская, агрэсіўная, безапэляцыйная, цяжкая, быццам кулак на скуле – хай мяне і абвінавацяць пасьля гэтага прызнаньня ў сэксісцкай схізьме. Нават у вершы “Вясковым кабетам” Цётка размаўляе з адрасаткамі сваіх горкіх словаў рыхтык як мужчына – якога выпадкова паставілі на чале жаночай брыгады і які пакрысе пранікаецца да падначаленых вымушанай спагадай. Вінаватая тут у першую чаргу інтанацыя – аўтарка магла напісаць што заўгодна, паміж радкоў усё роўна чытаецца толькі адно: “бедныя вы мае бабы”! У астатніх сваіх вершах Цётка падобная да баксёра – які малоціць кулакамі, не разьбіраючы, хто тут супернік, хто глядач, хто судзьдзя: усіх трэба паслаць у накаўт, і як мага хутчэй. Прычым выключна з найлепшых памкненьняў. Зрэшты, існуе і жаночы бокс, але і ён – забава, якую любяць пераважна мужчыны. “У такім баю толькі грэцца!” – кажа паэтка, расчырванеўшыся і расшпіліўшы верхні гузік, – “У такім баю толькі пасьць!” У ложах заінтрыгавана наводзяць маноклі.
“Хто ты, скуль ты, чаго хочаш,
Чаго выеш і шуміш?
То празь сьлёзы нам рагочаш,
То гарыш уся й дрыжыш?”
“Я Дзядзька Пашкевіч, Пасланец, я вам хаты паламаў”, – кажа амазонка і дае сёстрам сыгнал палонных не пакідаць.
“Там у арыгінале, прамеджду протчым, ня “сёстры”, а “братцы”, – падказвае мне задрамалая памяць. Дакладна, “братцы”. Дзядзька Пашкевіч ведаў, што той народ, які ён так любіў, наўрад ці будзе слухаць “бабу”, і з усяе моцы стараўся пісаць так, каб яго прымалі за мужыка. Кожны верш Дзядзькі, кожны радок прасякнуты шкадаваньнем і крыўдай на прыроду. Гэта не сэксуальная, ня гендэрная крыўда, жаноцкасьці сваёй Дзядзька не саромеўся – незадаволенасьць гэтая палавая была выкліканая выключна палітычнымі меркаваньнямі. Для справы… Не, ня так: для сьвятой Справы, для апошняга Бою больш карысна было б нарадзіцца мужчынам. Дзядзька, як вядома, быў адным з заснавальнікаў і сябрам Рэвалюцыйнай Грамады, фанатычна адданым ідэі, партыйную дысцыпліну выконваў строга і жыцьцё сваё гатовы быў за народную свабоду аддаць не раздумваючы:
“Сохнуць грудзі!
Нас катуюць! Чуйце, людзі!
Праўду знайце: ці ў долі, ці ў нядолі
З вамі станем у адным полі
…за свабоду перад катам”.
Час быў такі: выхаванаму чалавеку ўсюды мроіўся “нагаек царскіх звон”. Ён гучыць у вершы “Суседзям у няволі”. Праўда, што такое нагайка, выхаваны чалавек ведаў цьмяна і ўяўляў яе ў выглядзе жалезнага дрына. Да бальшавіцкай рэвалюцыі заставалася нядоўга, а да сэксуальнай больш за паўстагодзьдзя: любімыя Дзядзькам мужыкі руку хутчэй працягнулі б такому самаму мужыку, таму Дзядзьку трэба было добра пастарацца, каб яго ня выкрылі. Пра гэта сьведчаць і чыста “мужчынскія” параўнаньні, якім Пасланец Дзядзька Пашкевіч упарта аддае перавагу ў сваіх творах. У “Маіх думках”, напрыклад, ён хоча апладніць “ніўкі”.
Па шчырасьці, “Мае думкі” ды яшчэ адно чатырохрадкоўе з нуднага навагодняга верша пад назваю “З чужыны” (“Дзе пацеркай белай Вільля прабягае…”) – лепшае, што засталося зь дзядзькавай баксёрскай паэзіі. Астатняе збольшага выдае хіба што вялікую Дзядзькаву любоў да розных хімічных рэчываў. Ці да гульні “камень-нажніцы-папера”. Напэўна, і таму, і другому навучылі Пасланца падчас вучобы ў гімназіі ў Пецярбургу, якую ён скончыў экстэрнам. Возьмем знакаміты верш “Вера беларуса”.
“Мы ня з карт”, – піша Пасланец пра суайчыньнікаў. Папера.
“Мы ня з гіпсу”, – падумаўшы, дадае ён. Правільна, патрэбны ж быў нейкі пераходны матэрыял – цьвярдзейшы за паперу і мякчэйшы за камень.
“Мы з каменьня”, – нарэшце няўпэўнена абвяшчае Дзядзька Пашкевіч. І тут жа выдае:
“Мы з жалеза”.
Дык з каменьня вы ці з жалеза? – хочацца запытацца ў Пасланца. Трэба неяк вызначыцца, спадары робаты.
“Мы са сталі!” – раптам гаворыць Дзядзька. ОК, са сталі. Чаму б і не? Кожнаму сваё. Але і гэта яшчэ не канец:
Памерла Цётка не ад звону царскіх нагаек, і не ад дынаміту, а ад тыфусу, ва ўзросьце сарака гадоў. Пасьпеўшы напісаць дзьве кніжкі вершаў, заснаваць палітычную партыю і дзіцячы часопіс, выканаць пару роляў на тэатральнай сцэне, пажыць па чужым пашпарце, павучыцца ў Ягелонскім унівэрсытэце, папрацаваць доктаркай і сястрой міласэрнасьці, пападарожнічаць па Нямеччыне, Аўстра-Вугоршчыне, Італіі, Швэцыі, Фінляндыі… Ня так ужо й мала. Падарожныя нататкі з паездкі ў фінскую вёску Лотала – як сказалі б сёньня, на аздараўленьне – паказваюць зусім іншую Цётку, спакойную, удумлівую, назіральную… і нейкую на дзіва маркотную. Яна зноў жанчына, і яна заўважае ўсё: шапкі фінскіх “звожчыкаў”, сквапнасьць расейцаў у вакзальным буфэце, навіслыя над лясамі скалы… Ставіць беларусам фінаў у прыклад – як народ, які “ня мае ў натуры сваёй, каб карыстаць болей за тое, чым плаціць”, але пры гэтым захаваў і адметнасьць, і мову, і культуру. “Хлеб па-фінску – лейпа, масла – войта, малако – майта…” Здаецца, адна гэтая кароткая журналісцкая проза Цёткі мае большую мастацкую каштоўнасьць за ўсе яе колішнія хрыплыя хрэсты і начыненыя дынамітам скрыпкі.
Гамбурскі рахунак Бахарэвіча
Кіно 1866 году (Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч)
Бог ня роўна delete (Францішак Багушэвіч)
Сумны крошынскі джаз (Паўлюк Багрым)
Шапэнгаўэру назло (Янка Лучына)
У чаканьні войта (Гутарка Данілы са Сьцяпанам)
Белагаловая без галавы (Саламея Пільштынова)
Усё цьвітуць і цьвітуць тыя макі… (Тарас на Парнасе)
Курсіў чарнакніжніка (Ян Баршчэўскі)
Карыда па-беларуску (Мікола Гусоўскі)
Алаізе Пашкевіч больш пасаваў бы іншы псэўданім: Дзядзька. Настолькі яе паэзія мужчынская, агрэсіўная, безапэляцыйная, цяжкая, быццам кулак на скуле – хай мяне і абвінавацяць пасьля гэтага прызнаньня ў сэксісцкай схізьме. Нават у вершы “Вясковым кабетам” Цётка размаўляе з адрасаткамі сваіх горкіх словаў рыхтык як мужчына – якога выпадкова паставілі на чале жаночай брыгады і які пакрысе пранікаецца да падначаленых вымушанай спагадай. Вінаватая тут у першую чаргу інтанацыя – аўтарка магла напісаць што заўгодна, паміж радкоў усё роўна чытаецца толькі адно: “бедныя вы мае бабы”! У астатніх сваіх вершах Цётка падобная да баксёра – які малоціць кулакамі, не разьбіраючы, хто тут супернік, хто глядач, хто судзьдзя: усіх трэба паслаць у накаўт, і як мага хутчэй. Прычым выключна з найлепшых памкненьняў. Зрэшты, існуе і жаночы бокс, але і ён – забава, якую любяць пераважна мужчыны. “У такім баю толькі грэцца!” – кажа паэтка, расчырванеўшыся і расшпіліўшы верхні гузік, – “У такім баю толькі пасьць!” У ложах заінтрыгавана наводзяць маноклі.
Улётка зь вершам "Хрэст на свабоду"
А вось яшчэ. “Рука цьвёрда, грудзь акута, пара, сёстры, парваць пута!” Суфражысткі, пэўне, выбівалі гэтую мантру на спражках сваіх салдацкіх рамянёў. Так і ўяўляеш сабе штурмавы атрад амазонак у поўнай экіпіроўцы. Наперадзе, на белым кані – узброеная паненка. Нічо такая. Уладным рухам яна загадвае сёстрам трохі счакаць перад атакай. Самы час высьветліць, хто яна. Пажадана карыстаючыся яе ўласнымі словамі.“Хто ты, скуль ты, чаго хочаш,
Чаго выеш і шуміш?
То празь сьлёзы нам рагочаш,
То гарыш уся й дрыжыш?”
“Я Дзядзька Пашкевіч, Пасланец, я вам хаты паламаў”, – кажа амазонка і дае сёстрам сыгнал палонных не пакідаць.
“Там у арыгінале, прамеджду протчым, ня “сёстры”, а “братцы”, – падказвае мне задрамалая памяць. Дакладна, “братцы”. Дзядзька Пашкевіч ведаў, што той народ, які ён так любіў, наўрад ці будзе слухаць “бабу”, і з усяе моцы стараўся пісаць так, каб яго прымалі за мужыка. Кожны верш Дзядзькі, кожны радок прасякнуты шкадаваньнем і крыўдай на прыроду. Гэта не сэксуальная, ня гендэрная крыўда, жаноцкасьці сваёй Дзядзька не саромеўся – незадаволенасьць гэтая палавая была выкліканая выключна палітычнымі меркаваньнямі. Для справы… Не, ня так: для сьвятой Справы, для апошняга Бою больш карысна было б нарадзіцца мужчынам. Дзядзька, як вядома, быў адным з заснавальнікаў і сябрам Рэвалюцыйнай Грамады, фанатычна адданым ідэі, партыйную дысцыпліну выконваў строга і жыцьцё сваё гатовы быў за народную свабоду аддаць не раздумваючы:
“Сохнуць грудзі!
Нас катуюць! Чуйце, людзі!
Праўду знайце: ці ў долі, ці ў нядолі
З вамі станем у адным полі
…за свабоду перад катам”.
Па шчырасьці, “Мае думкі” ды яшчэ адно чатырохрадкоўе з нуднага навагодняга верша пад назваю “З чужыны” (“Дзе пацеркай белай Вільля прабягае…”) – лепшае, што засталося зь дзядзькавай баксёрскай паэзіі. Астатняе збольшага выдае хіба што вялікую Дзядзькаву любоў да розных хімічных рэчываў. Ці да гульні “камень-нажніцы-папера”. Напэўна, і таму, і другому навучылі Пасланца падчас вучобы ў гімназіі ў Пецярбургу, якую ён скончыў экстэрнам. Возьмем знакаміты верш “Вера беларуса”.
“Мы ня з карт”, – піша Пасланец пра суайчыньнікаў. Папера.
“Мы ня з гіпсу”, – падумаўшы, дадае ён. Правільна, патрэбны ж быў нейкі пераходны матэрыял – цьвярдзейшы за паперу і мякчэйшы за камень.
“Мы з каменьня”, – нарэшце няўпэўнена абвяшчае Дзядзька Пашкевіч. І тут жа выдае:
“Мы з жалеза”.
Дык з каменьня вы ці з жалеза? – хочацца запытацца ў Пасланца. Трэба неяк вызначыцца, спадары робаты.
“Мы са сталі!” – раптам гаворыць Дзядзька. ОК, са сталі. Чаму б і не? Кожнаму сваё. Але і гэта яшчэ не канец:
Фота 1914 г.
“Мы з граніту!” – заяўляе Пасланец. Апяць 25... То з каменьня, то са сталі, то зноў з каменьня. Складаныя хімічныя працэсы адбываюцца з вамі, панове, і гэта прымушае сумнявацца, што трансфармацыя вас у людзей, абяцаная ў першым радку, пройдзе пасьпяхова. Добра, што хоць з душой разабраліся: яна, як высьвятляецца, з дынаміту, і адносна гэтага інгрэдыенту беларускай натуры ніякіх двухсэнсоўнасьцяў у вершы няма. Як і наконт таго, што ў аўтаркі яна сапраўды была гатовая выбухнуць.Памерла Цётка не ад звону царскіх нагаек, і не ад дынаміту, а ад тыфусу, ва ўзросьце сарака гадоў. Пасьпеўшы напісаць дзьве кніжкі вершаў, заснаваць палітычную партыю і дзіцячы часопіс, выканаць пару роляў на тэатральнай сцэне, пажыць па чужым пашпарце, павучыцца ў Ягелонскім унівэрсытэце, папрацаваць доктаркай і сястрой міласэрнасьці, пападарожнічаць па Нямеччыне, Аўстра-Вугоршчыне, Італіі, Швэцыі, Фінляндыі… Ня так ужо й мала. Падарожныя нататкі з паездкі ў фінскую вёску Лотала – як сказалі б сёньня, на аздараўленьне – паказваюць зусім іншую Цётку, спакойную, удумлівую, назіральную… і нейкую на дзіва маркотную. Яна зноў жанчына, і яна заўважае ўсё: шапкі фінскіх “звожчыкаў”, сквапнасьць расейцаў у вакзальным буфэце, навіслыя над лясамі скалы… Ставіць беларусам фінаў у прыклад – як народ, які “ня мае ў натуры сваёй, каб карыстаць болей за тое, чым плаціць”, але пры гэтым захаваў і адметнасьць, і мову, і культуру. “Хлеб па-фінску – лейпа, масла – войта, малако – майта…” Здаецца, адна гэтая кароткая журналісцкая проза Цёткі мае большую мастацкую каштоўнасьць за ўсе яе колішнія хрыплыя хрэсты і начыненыя дынамітам скрыпкі.
Графіці ў Менску. Фота urbanpunk.org
Ранейшыя фрагмэнты сэрыі:
Гамбурскі рахунак Бахарэвіча
Кіно 1866 году (Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч)
Бог ня роўна delete (Францішак Багушэвіч)
Сумны крошынскі джаз (Паўлюк Багрым)
Шапэнгаўэру назло (Янка Лучына)
У чаканьні войта (Гутарка Данілы са Сьцяпанам)
Белагаловая без галавы (Саламея Пільштынова)
Усё цьвітуць і цьвітуць тыя макі… (Тарас на Парнасе)
Курсіў чарнакніжніка (Ян Баршчэўскі)
Карыда па-беларуску (Мікола Гусоўскі)