Ян Баршчэўскі. Шляхціц Завальня, або Беларусь у фантастычных апавяданьнях
Вось у вас якое выданьне «Шляхціца Завальні»? У мяне дык тое, першае, у цьвёрдай вокладцы балотнага колеру, з малюнкамі Валерыя Славука. Кніжцы ўсяго гадоў дваццаць, а яна пахне так, як пахне дома ў старога хворага букініста. У ёй процьма закладак, крошак ад тытуню і печыва, плямаў ад пралітай кавы і адбіткаў пальцаў, у ёй шчыруюць чэрці і русалкі, цьвітуць лілеі, а на сьпіне гарыць кляймо: 1р.70к. Адзін раз прачытаеш, семдзесят год кажаном лётаць будзеш — вось што гэта значыць.
У 1991 годзе я ў адзіноце бадзяўся ў раёне Аўтазаводу. У кішэні ляжала два рублі, увечары я меўся заплаціць іх рэпэтытару. Настрой быў паганы, адчуваньні — як у сасланага ў Сібір польскага рэвалюцыянэра — вакол тайга, Ангарская, Іркуцкая, Пясцовая, Гулагаўская, Енісейская, п’яныя геолягі, злыя жандары, золатадабытчыцы ў кітайскіх пухавіках, чужая мова, ёлкі-палкі-новы-год. Самадзяржаўны сьнег, праваслаўны смурод, вечная народная мерзлата — і ніхто цябе не разумее. На Енісейскай я, зьзяючы шчокамі і самаробным бел-чырвона-белым значком, зайшоў у кнігарню, якая мясьцілася на першым паверсе вялікага жылога дому. Адтайваючы, узяў у рукі нейкую ладненькую кніжку, разгарнуў, убачыў малюнак і заварожана стаў разглядваць.
На малюнку быў чароўны лес, а ў тым лесе монстры, сапраўдныя беларускія монстры. Ня нейкія там безаблічныя пудзілы, а істоты з дужа выразна прапісанай індывідуальнасьцю. Потым высьветліцца, што яны і ў тэксьце такія: жывыя, непаўторныя, кішаць і кусаюцца. Перш-наперш кінуўся ў вочы вастраносы дзядок з маніякальным позіркам, які абапіраўся на кіёчак — пэнсіянэр відавочна задумваў нешта нядобрае. Збоку адразу ж выпаўзьлі рагатая жаба-забойца і яшчэ нехта, нібы уцякач з карціны Босха: карацей, з усіх кутоў гэтага лесу лезла і лезла нячыстая сіла, а над усімі імі лунаў падобны на юрлівага карузьліка кажан. І неяк стала мне раптам ясна, што вось у гэтай прыемнай кампаніі я і пражыву найбліжэйшыя дваццаць гадоў. Ня толькі як чытач, але і як аўтар. Вусьцішна стала і адначасова неяк утульна — зьніклі некуды і халодны аўтазаводзкі сібір, і два рублі, і добры рэпэтытар. Кніжку я прачытаў за адну ноч, і з тае пары яна паўсюль вандруе са мной — з кватэры на кватэру, з гораду ў горад, з краіны ў краіну, з аднаго чароўнага лесу ў другі.
Чаму пра гэтае выданьне — так падрабязна? Бо кожны раз, калі я бяру яго ў рукі, у мяне ўзьнікае дзіўнае адчуваньне, што «Шляхціц Завальня» існуе ў адным-адзіным экзэмпляры. І гэты асобнік належыць мне. Як Гулівэр, які пасьля сваіх падарожжаў вырашыў не адкрываць нікому месцазнаходжаньне цудоўных краін, дзе ён пабываў, так і я заўжды баяўся дзяліцца з кімсьці сваім сакрэтам. Быў пэўны, што нельга нікому распавядаць ні пра маю Плачку, ні пра майго ката Варгіна, ні пра маю Агапку, ні пра драўлянага Дзядка. Але таямніца, як высьветлілася, даўно раскрытая. Рэдкія творы здольныя выклікаць такі экстаз уласьніцтва.
Вокладка выданьня 2005 г.
У беларускамоўнай літаратуры ніколі не было сваіх братоў Грымаў. Шчасьце, што Ян Баршчэўскі пакінуў дастаткова нагодаў, каб лічыць яго ня толькі польскім, але і беларускім пісьменьнікам. І галоўная нагода тут — сама Беларусь, галоўная гераіня ягонай кнігі. Яна тут можа і цмокам абярнуцца, і асіным гняздом, і жанчынай, і сарокай. У маім выданьні «Шляхціца Завальні» ёсьць цікавая асаблівасьць: беларускія словы, выразы, фразы, якія ўжываў Баршчэўскі ў арыгінальным польскім тэксьце, пазначаныя курсівам. Іх там досыць шмат, гэтых нібы нахіленых раптоўным ветрам словаў. Можна сказаць, што і сваіх першых чытачоў, ад пачатку набраных у савецкіх лінейках і чэргах па-вайсковаму простым, роўным звыклым шрыфтам, гэтая кніга Баршчэўскага ператварыла ў фрагмэнтарны, прыхаваны, але нязводны беларускі курсіў, які ўжо ня выпрастаеш. Вось жа, мала нам было Караткевіча...
Па сваім значэньні Баршчэўскі — браты Грым белліту, прычым і Вільгельм і Якаб у адной асобе. Ад Якаба ў яго ўся этнаграфія, ад Вільгельма — чараўніцтва: казкі, пачвары, прыгоды. Розных Якабаў на тутэйшых абшарах хапала і да і пасьля Баршчэўскага, але ніводзін зь іх ня меў адпаведнага літаратурнага таленту. Інакш кажучы — ня ўмеў чараваць, бо літаратура ёсьць найперш чараўніцтвам, усё астатняе для яе неістотна. Таму самым чыстым жанрам літаратуры ёсьць казка. Як вядома, Якаб Грым, застаўшыся адзін, памёр, рыхтуючы для слоўніка артыкул пра слова «Frucht» — «Шляхціц Завальня» ніколі ня высьпеў бы, а фэномэн Баршчэўскага ніколі б не адбыўся, калі б аўтар ня быў ня толькі патрыётам, але і чарнакніжнікам.
Хто навучыў яго чараваць? Разрыў-трава, пералёт-трава, жабер-трава? «Узяў я форму з самой прыроды», — піша ва ўступе аўтар. Казак пасьля Баршчэўскага пісалі і пішуць багата, і сваіх, і «народных», і для дзяцей, і для дарослых — ды толькі пачытаўшы іх, так і хочацца сказаць усьлед за чэлядзьдзю пана Завальні:
«Нам гэтай басьні ня выўчыцца, дужа цяжкая, усё што-то ні па-нашаму, тут нічога не прыпомніш».
З Баршчэўскім інакш. Яго чытаеш — верыш. Зноў паклічам чэлядзь:
«Вот ужэ страх так страх, аж мароз па скуры падзіраець», — кажуць, мружачы вочы ад задавальненьня, слугі Завальні, міжволі фармулюючы галоўнае патрабаваньне чытача да аўтара.
А пачынаецца кніжка зусім у духу нямецкага рамантызму, хай сабе аўтар ва ўступным слове і дакляруе сваё нежаданьне пераймаць «ангельцаў, французаў, немцаў». «Той, хто падарожнічае з поўначы ў бок Беларусі, бачыць перад сабою...» І ідзе нарыс Паўночнай Беларусі, «дзікай і змрочнай» — зь яе хвоямі і пушчамі, крыжамі каплічак, вясковымі дзяўчатамі, сьпевам і цішынёй. Як тут не прыгадаць зачын «Халоднага сэрца» Гаўфа, напісанага за дваццаць гадоў да «Шляхціца Завальні» — «Той, хто вандруе па Швабіі...» Паўночная Беларусь Баршчэўскага — край ня менш казачны за Гаўфаў Шварцвальд. У маім успрыманьні тэкст «Шляхціца Завальні» мае прыкладна тыя самыя колеры — ад цёмна-зялёнага да балотнага. Такія-сякія алюзіі на Гаўфа і братоў Грымаў сустракаюцца ў тэксьце і далей: але гэта наўрад ці сьведчыць пра перайманьне, гэта хутчэй — адзнака агульнаэўрапейскага дыскурсу, у якім пісаліся ўсе рамантычныя творы той пары. Эўропа ўпершыню задумалася пра тое, скуль яна і дзе сканчаецца. Штопраўда, думае дагэтуль — ня будзем ёй замінаць. Але тады пра нас не было патрэбы нагадваць. Беларускія пушчы Баршчэўскага — у нейкім сэнсе колішні сад Мэтэрніха, скрайняя мяжа Эўропы, бо за імі пачынаюцца ўжо зусім іншыя казкі і валадараць зусім іншыя дэманы. Ягоныя чароўныя істоты — памежная варта, якая, маючы ці то д’ябальскае, ці то проста «фармазонскае», як казаў пан Завальня, паходжаньне, тым ня менш ахоўвала ўнікальнасьць гэтага краю. Варта было зьнікнуць пушчам зь іхным дзіўным, але прыродным насельніцтвам: ваўкалакамі, карузьлікамі, цмокамі і русалкамі — і ў Беларусь прыйшла Азія. Казка скончылася. Цяпер нас можна лёгка зблытаць зь любой расейскай вобласьцю. Але вера ў тое, што Яны вяртаюцца — вечная. Прагнаны зь Беларусі кот Варгін схаваўся ў пушчы, праскочыў праз час, мільгануў у трыццатых гадах у Маскве ў кампаніі аднаго інтурыста — дзе ён цяпер вуркоча, у чыёй галаве гадуе жамяру? Ці ня ў Лукашэнкавай?
Чарнакніжніцтва як неабходная перадумова літаратуры — зусім не найноўшая прыдумка. Неабходнасьць існаваньня гэтага паралельнага сьвету ваўкалакаў і лесуноў тонка адчувае і пан Завальня, галоўны інсьпіратар усёй нашай літаратурнай раскошы. Хітры гэта мужык. Правілаў ён строгіх і не праміне магчымасьці выказаць сваё «о tempora, o mores!..»: «у касьцёле адны шэпты і сьмех», «мода і фармазонія» ўсё загубілі, «розгаю дух сьвяты дзетак біць радзіць». Але гісторый яму хочацца менавіта цікавых і страшных, пажадана пра бязбожныя рэчы — ня можа ён супрацьстаяць адвечнай патрэбе чалавека ў адрэналіне. Тэлевізара з кучай расейскіх каналаў ён ня мае, таму знаходзіць кампраміс, найперш для сябе самога: прагна слухае розныя жахі і страхі, каб потым нагадаць пра дзесяць божых прыказаньняў і зрабіць выгляд, што знайшоў у казцы нейкую мараль. Але якая мараль у казцы — казка, як і кожнае мастацтва, каштоўная сама па сабе, не маралі, а цікавостак, прыгажосьці і «марозу па скуры» чакаем мы ад літаратуры. Робячы дабро іншым — ставячы ў дуйку на падваконьне сьвечку і пускаючы заблукалых вандроўнікаў у сваю хату — Завальня нібы замольвае свой грашок — жарсьць да новых аповедаў, якой ён з асалодай аддаецца пасьля таго, як госьці сагрэюцца і падсілкуюцца. Прычым ён патрабуе, каб яму распавядалі хаця й казкі, але — абавязкова з жыцьця. Гасьцей пана Завальні такая ўмова ня надта бянтэжыць: кожны зь іх ведае, што адзін чорт разьбярэ, што на сьвеце казка, а што праўда. Ісьціна, засвойваньне якой і робіць з чытача Чытача. О абакрадзеная менская студэнтка, пра якую я чытаў надоечы ў газэце: да яе штодня прыходзіў хлопец, а яна, шчасьлівая, думала, што ноўтбук і грошы ў яе сьцягнуў дамавік — як бы я хацеў, каб ты чытала па начах Баршчэўскага. Але ты чытаеш адны навіны на мэйл.ру і наогул ты член БРСМ. Гэта за такіх прасіў пан Завальня, каб не шкадавалі на іх розгаў...
Помнік на беразе возера Нешчарда. Фота: Алесь Аркуш
Цікава, што перамагчы нячыстую сілу ў казках звычайна здольны толькі той, хто застаецца ёй верны і не сумняваецца ў яе існаваньні — то бок праўдзівы селянін, халоп, мужык. Паны зь іхнай навукай, скептыцызмам і навамодным рацыяналізмам калі і зьвяжуцца зь нячысьцікам, дык толькі на сваю бяду: ня ўмееш — не бярыся. Але пан на тое і пан, каб расплачвацца за празьмерную самаўпэўненасьць і разбэшчанасьць. Дзе гэта бачылі, каб кот з голай пані ў адным ложку спаў? Атрымайце ката Варгіна. Навыдумлялі рознай археалёгіі — вось вам і Плачка, якая рассыпае паўсюль манэты з «Пагоняй». Дай жанчынам правы — і валасы на іхных галовах закрычаць (гэтае апавяданьне чымсьці нагадвае По нават па стылі). Празьмернае захапленьне чужаземнымі кнігамі прыводзіць да сьмерці вучня Гугона. У кожнай казцы «Шляхціца Завальні» закладзенае такое папярэджаньне, якое на тое і папярэджаньне, каб людзі яго ня слухаліся. Інакш адкуль узяцца новым гісторыям?
«Ці падабаюцца табе нашыя казкі?» — трохі сарамліва пытаецца пан Завальня пляменьніка. А той і сам адчувае, што не пасуюць Нешчардзе і роднаму краю засвоеныя ім грэцкія міты — любая Энэіда ў параўнаньні з гісторыямі дзядзькавых гасьцей будзе навыварат, а любы Парнас акупуюць Тарасы. Хаця прыгоды Адысэя ўсё ж прыйшліся дзядзьку да спадобы. Адысэем мог бы назваць сябе і сам Баршчэўскі. Вечная загадка, якую не адужаў бы і сам Завальня: чаму, каб напісаць пра радзіму, трэба яе пакінуць? «Пан ведае гэтую простую прыказку: за дурной галавою і нагам няма спакою,» — нагадвае падарожны ў разьдзеле «Бура». Але ж толькі дурная галава і неспакойныя ногі і могуць правесьці нас праз гэты чароўны лес. «Пасьля таго, як лёс закінуў мяне ў далёкія мясьціны, як жа часта самотныя думкі мае зь берагоў Эльбы вяртаюцца ў гэты край, дзе прайшлі лепшыя гады майго жыцьця, дзе столькі мілых успамінаў малюе мне памяць...»
Пацяраў я дуду, іх-вох.
На паповым лугу, іх-вох.
А ня дудка была, іх-вох.
Весялуха была, іх-вох.
Весяліла мяне, іх-вох.
На чужой старане, іх-вох.
Ранейшыя фрагмэнты сэрыі
Гамбурскі рахунак Бахарэвіча
Кіно 1866 году (Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч)
Бог ня роўна delete (Францішак Багушэвіч)
Сумны крошынскі джаз (Паўлюк Багрым)
Шапэнгаўэру назло (Янка Лучына)
У чаканьні войта (Гутарка Данілы са Сьцяпанам)
Белагаловая без галавы (Саламея Пільштынова)
Усё цьвітуць і цьвітуць тыя макі... (Тарас на Парнасе)