Міхась Янчук — намесьнік старшыні Беларускай асацыяцыі журналістаў, прадстаўнік незалежнага тэлеканалу Белсат у Беларусі.
Вячаслаў Ракіцкі: Пры канцы году хацелася б пагаварыць з вамі і як з адным з кіраўнікоў Беларускай асацыяцыі журналістаў, і як з прадстаўніком у Беларусі першага і адзінага беларускага незалежнага тэлеканалу Белсат пра тое, якім быў 2015 год для свабоды прэсы ў Беларусі. І пачнем, напэўна, з восьмай гадавіны працы Белсату, які вы адзначылі некалькі дзён таму. Мала хто верыў, калі распачаўся гэты ўнікальны праект стварэньня незалежнай беларускай тэлевізіі, што аж столькі Белсат праіснуе. Што гэтаму спрыяла, што спрыяе? Ці ёсьць пэрспэктывы працаваць і далей?
Міхась Янчук: Сапраўды, у міжнародны дзень правоў чалавека, 10 сьнежня, Белсату споўнілася 8 гадоў. Сапраўды, 8 гадоў таму мала хто верыў, што аж столькі гадоў мы будзем перадаваць на Беларусь. І сёньня магу пахваліцца, што на сёлетняе сьвяткаваньне народзінаў Белсату мы запрасілі ў Менску (толькі ў Менску, бо яшчэ была і вечарына ў Варшаве) аж 208 гасьцей — супрацоўнікаў каналу і найбліжэйшых яго сяброў. То бок, за 8 гадоў мы вельмі вырасьлі, і сталіся ня проста сродкам масавай інфармацыі, але і ў пэўным сэнсе ўстановай, якая стварае новыя сувязі паміж людзьмі, якая дазваляе беларусам гуртавацца.
Ракіцкі: На сьвяткаваньні ўручалі прэміі Белсату ў розных намінацыях. Вызначылі і героя году Белсату. Што з тэлепрадукцыі Белсату, з вашага гледзішча, было зроблена асабліва вартае? Чым вызначаецца найперш Белсат?
Янчук: Перадусім, Белсат — гэта людзі. А фірмоваю маркай каналу ўсе гэтыя гады, і сёлета таксама, зьяўляецца, безумоўна, дакумэнтальнае кіно. Гэта тое, чаго ня робяць беларускія дзяржаўныя тэлеканалы. Гэтак жа, як абыякава дзяржаўнае тэлебачаньне паставілася да Нобэлеўскай прэміі Сьвятлане Алексіевіч, яно ставіцца і да набалелых праблемаў беларускай рэчаіснасьці, якія абавязанае адлюстроўваць дакумэнтальнае кіно. Гаворка нават не пра нейкія асобныя белыя плямы, а ў цэлым вялікія пласты беларускай рэчаіснасьці ігнаруюцца і беларускім дзяржаўным тэлебачаньнем, і беларускімі дзяржаўнымі кінавытворцамі. І тут мы рады даць пляцоўку для беларускіх творцаў, каб яны рабілі кіно па-беларуску, для беларусаў і пра Беларусь. Сёлета дакумэнтальным фільмам году абраная моцная дакумэнтальная стужка «Лінія Сталіна на дзіцячай далоні», зьнятая рэжысэрам Галінай Самойлавай. Гэта фільм пра людзей, якія былі вязьнямі ГУЛАГу ў дзіцячым узросьце. Між іншым, яны не ўваходзілі ў статыстыку ГУЛАГу. Тым часам, паводле менскага гісторыка Ігара Кузьняцова, прыкладна палову вязьняў пачатку 1930-х гадоў складала моладзь ад 13 да 24 гадоў. То бок, савецкая ўлада нішчыла чалавечыя лёсы ад самага нараджэньня і да самай сьмерці. А колькасьць зламаных, зьнішчаных лёсаў зусім маленькіх грамадзянаў краіны нават не лічылі. Таму гэты фільм вельмі і вельмі важны. Гэты фільм назаўсёды застанецца ў скарбніцы беларускай культуры. Наступныя пакаленьні змогуць пабачыць пакуль яшчэ жывых сьведкаў тых падзеяў, пачуць расповеды пра злачынствы камуністычнага тэрору зь першых вуснаў.
Ракіцкі: Сталінізм усё яшчэ застаецца актуальным для Беларусі. Якія яшчэ тэмы на Белсаце вы лічыце прыярытэтнымі?
Янчук: Ня толькі палітыка нас цікавіць, ніколі і не лічылі яе асноўнай для тэлеадлюстраваньня. Галоўнае, пра што мусіць гаварыць канал, які працуе для людзей, гэта пра жыцьцё людзей. Мы намагаліся і будзем намагацца і надалей быць бліжэй да людзкіх справаў. Дарэчы, «Людзкія справы» — так і называецца адна з нашых рэпартэрскіх праграмаў. Яна вельмі папулярная, і невыпадкова, што яе аўтар і вядучы Алесь Залеўскі на нашым канале сёлета прызнаны асобаю году.
Ракіцкі: Калі распачынаўся Белсат, памятаю, ішла гаворка, што Белсат стане пляцоўкай, дзе будуць рыхтавацца кадры для будучага свабоднага, прафэсійнага беларускага тэлебачаньня, што яны заменяць цяперашніх салаўёў-прапагандыстаў. Прайшло 8 гадоў. Пафантазіруем: раптам мяняецца ўлада, трэба ствараць новае тэлебачаньне. Белсатаўцы сталі б яго касьцяком?
Янчук: Я нават больш бы сказаў. Касьцяком ня толькі новага тэлебачаньня, а і ўсёй сыстэмы новых беларускіх мэдыяў маглі б, могуць стаць усе тыя людзі, якія за гэтыя гады бясчасься ў нашай краіне працавалі ня толькі на Белсаце, а і ва ўсіх беларускіх незалежных СМІ, якія сапраўды раскрываюць сутнасьць нашага часу. Калі ты працуеш для будучыні, калі ты працуеш для Бацькаўшчыны і ў цябе ёсьць адчуваньне, што ты не губляеш часу нават у той час, калі твая краіна жыве ва ўмовах унутранай акупацыі, тады, я мяркую, у цябе ёсьць маральнае права думаць пра тое, што пасьля вызваленьня ты можаш удзельнічаць у стварэньні новай сыстэмы мэдыяў у сваёй краіне. А свабодныя тэлеканалы будуць вельмі запатрабаваныя ў новай Беларусі.
Ракіцкі: Я мяркую, што ўжо сёньня мы можам казаць пра запатрабаванасьць незалежнага тэлебачаньня ў людзей. Я неаднойчы сутыкаўся ў невялікіх гарадках і мястэчках зь людзьмі, якія глядзяць Белсат. Адкуль яны пра Белсат ведаюць? Як вы пашыраеце аўдыторыю? Колькі ўжо гледачоў?
Можа, гэта выглядае парадаксальна, але ў нас нашмат болей гледачоў у невялікіх гарадох і мястэчках, у сельскай мясцовасьці, чым у вялікіх гарадох
Янчук: Можа, гэта выглядае парадаксальна, але ў нас нашмат болей гледачоў у невялікіх гарадох і мястэчках, у сельскай мясцовасьці, чым у вялікіх гарадох. Там мала кабэльнага тэлебачаньня. А людзі хочуць глядзець нешта адрознае ад дзяржаўнай прапаганды дый на роднай мове. Там нас сапраўды людзі добра ведаюць. І калі нашы рэпартэры прыяжджаюць да іх здымаць, іх заўсёды запрашаюць на гарбату.
Ракіцкі: Як яны даведваюцца пра вас?
Янчук: Калі адзін чалавек ставіць талерку, дык гэтак званае сарафаннае радыё разносіць навіну па ўсім населеным пункце. І пра перадачы Белсату, і пра яго праграму такое радыё разносіць зьвесткі лепей за прэсу ці нават інтэрнэт. Там іншы ўклад жыцьця, і людзі ад суседзяў найперш атрымліваюць зьвесткі, што, дзе і калі. Для гэтай Беларусі мы сёньня перадусім і працуем. Я спадзяюся, што там захаваецца тое ядро беларушчыны, якое пасьля разьліецца па ўсёй краіне і станецца падставай для новага яе адраджэньня. Але і ў гарадох сёньня ўзрастае цікавасьць да беларушчыны. Паглядзіце, якімі сталі папулярнымі моўныя курсы. Дарослыя людзі вучацца беларускай мове, і вучацца яны не для таго, каб проста ведаць мову, а каб карыстацца ёю штодня і каб ствараць новую беларускую культуру. Таму, калі раптам нас пусьцяць у кабэльныя сеткі, ці нават у наземнае вяшчаньне, а я вельмі ў гэта хачу верыць, наша аўдыторыя і ў гарадох таксама будзе пашырацца. На сёньняшні дзень у нас каля паўмільёна сталых гледачоў. Гэта тыя людзі, якія нас глядзяць не радзей, чым раз на тыдзень. Вядома, пераважна яны глядзяць праграмы навін, бо ім хочацца даведвацца, што адбываецца ў краіне. Яны ня хочуць глядзець тыя навіны, у якіх даецца толькі сем сэкундаў беларускаму Нобэлю ў дваццацідзьвюхсэкундным сюжэце пра сёлетнія Нобэлеўскія ўзнагароды. І таму Белсат будзе запатрабаваны. Я перакананы, што людзей найперш цікавіць, што адбываецца на іхняй зямлі, а ўжо пасьля, што адбываецца ў нейкай Маскве.
Ракіцкі: Вашых журналістаў, як ніякіх іншых, перасьледуюць улады. Чаму іх найперш?
Янчук: Беларускае заканадаўства сканструяванае так, што калі журналіст не зьяўляецца чальцом нейкай зарэгістраванай рэдакцыі, ён увогуле ня лічыцца журналістам, бо ў беларускім заканадаўстве няма паняцьця фрылянсэр. А калі канал 8 гадоў не рэгіструецца, а мы ўжо тройчы зьвярталіся з просьбай зарэгістраваць нас, і ўвесь гэты час нам упарта адмаўляе беларускі МЗС, то, адпаведна, і ўсе яго журналісты атрымліваюцца людзьмі без журналісцкага статусу. Вядома, нам дапамагаюць сябры зь іншых рэдакцыяў. Але нашых карэспандэнтаў, якія ня маюць акрэдытацыі, у любы момант могуць затрымаць і сказаць, што ты займаесься нелегальным вырабам прадукцыі СМІ. Вось ужо паўтара гады прымяняецца да іх артыкул 22.9 Адміністрацыйнага кодэксу, у якім і гаворыцца пра гэты нелегальны выраб прадукту СМІ. І тыя журналісты, якія былі пакараныя паводле гэтага артыкулу, былі найперш журналістамі Белсату.
Ракіцкі: І колькі гэта каштавала і самім журналістам, і каналу? Калі мы ўжо падводзім вынікі году, давайце падвядзем і гэты сумны вынік.
Янчук: Сапраўды, вельмі сумны вынік, таму што сёлета да 28 журналістаў прымянілі гэты артыкул. А разам зь мінулым годам, гэта ўжо 38 выпадкаў прымяненьня гэтага артыкулу да белсатаўцаў, а таксама і да неакрэдытаваных карэспандэнтаў Радыё Рацыя. На сёньняшні дзень дзяржава на іх зарабіла 146 мільёнаў беларускіх рублёў. Менавіта гэту суму дзяржава скрала з нашага бюджэту, за якую мы маглі б зьняць добры дакумэнтальны фільм, ці нейкія цікавыя праграмы.
Ракіцкі: Як БАЖ абараняе журналістаў, і чаму не зьнікае імпэт да такой небясьпечнай працы ў маладых рэпартэраў?
Янчук: Я заўсёды жартую, што ў нашай краіне ў такія часы, як сёньня, журналіст — гэта не прафэсія, журналіст — гэта дыягназ. Калі нехта зрабіў для сябе выбар быць журналістам і змагацца за праўду, то ён падсеў на гэтую іглу і ўжо ня зьлезе зь яе. Невыпадкова, што ў Беларускай асацыяцыі журналістаў, нягледзячы на ўсе лютаваньні ўладаў, на ўсе фінансавыя і арганізацыйныя праблемы існаваньня незалежнай журналістыкі, на сёньняшні дзень захоўваецца каля 1200 чальцоў. Гэта тыя людзі, на якіх трымаецца вольнае слова ў Беларусі. І ўвесь час да нас прыходзяць новыя людзі, якія займаюцца свабоднай журналістыкай. Заўсёды, калі журналіста затрымліваюць, ён тэлефануе і ў юрыдычны аддзел БАЖу, і ў сваю рэдакцыю. І мы разам пачынаем, кажучы простымі словамі, падымаць шум. Сёлета вясною ў нас быў такі выпадак, калі ў адным пакоі нашых затрыманых журналістаў дапытвалі міліцыянты, а за сьцяною іхны начальнік праглядаў сайты незалежных СМІ, сачыў, ці яны ўжо далі пра затрыманьне інфармацыю. І як убачыў, што далі, вырашыў адпусьціць журналістаў. Вось так дзейнічае ў нашай краіне сыстэма абароны журналістаў.
Ракіцкі: Ці паляпшаецца сытуацыя са свабодай працы незалежных журналістаў у краіне? Нібыта сёлета адбылася адліга ў Беларусі. Зьмяняецца надвор’е да дэмакратыі. Ёсьць падставы для аптымізму?
Янчук: На жаль, наша краіна існуе ў замкнёным цыкле гэтак званых прэзыдэнцкіх выбараў. Кожныя пяць гадоў пасьля таго, як трэба зноў легітымізаваць кіраўніка краіны, улады пачынаюць шукаць спосабы, каб палепшыць стасункі з суседзямі і заходнімі краінамі. Да таго ж ім патрэбна палепшыць фінансавае становішча краіны. І тое, што мы і сёлета назіраем, гэта ня болей, чым касмэтыка. Я ня думаю, што і сёлетнія крокі зьяўляюцца сур’ёзнымі, якія прывядуць да сыстэмных пераменаў. Гэтымі крокамі сыстэму, якую ўсталявала аднаасобная ўлада, рэфармаваць практычна немагчыма. Але, натуральна, памяншэньне рэпрэсіяў сёлета мы назіралі. Колькі гэта працягнецца, мы пабачым, але прынамсі ад жніўня гэтага году не было ніводнага штрафу паводле артыкулу 22.9, які мы тут ужо згадвалі. І будзем спадзявацца, што і новы год мы сустрэнем бяз гэтых штрафаў.
Ракіцкі: Да каго апэлюеце найперш? Да заходніх калегаў, міжнародных арганізацыяў ці нават урадаў? Вы, прыкладам, нямала езьдзіце па Эўропе. Мае гэта плён?
Янчук: На жаль, такія ўлады, як беларуская, разумеюць толькі моцныя аргумэнты. Да іх не даходзяць аніякія заклікі да шанаваньня правоў чалавека. Таму дзейнасьць скаардынаванага ўплыву на беларускія ўлады з боку нашых замежных партнэраў, перадусім, моцных міжнародных арганізацыяў, эўрапейскіх і трансатлянтычных структураў, — адзіны аргумэнт, які мы можам сёньня выкарыстоўваць, каб зрабіць жыцьцё журналістаў у нашай краіне хоць крыху лягчэйшым. Беларусь зьяўляецца сябрам Эўрапейскай фэдэрацыі журналістаў і Міжнароднай фэдэрацыі журналістаў. Яны неаднаразова прыходзілі нам на дапамогу ў сапраўды вельмі крызысных сытуацыях. І гэты ўплыў вельмі адчувальны. Я думаю, што гэту практыку міжнароднага адвакацтва, міжнароднай дапамогі беларускім журналістам трэба працягваць. Будзем спадзявацца, што надыдзе і той час, калі колькасьць пяройдзе ў якасьць.
Ракіцкі: Ці спрабуеце вы ісьці да ўладаў, шукаць агульную мову, ці кампрамісу? Прыкладам, як гэта робіць Таварыства беларускай мовы, крок за крокам пераконваючы ўлады?
Янчук: Увесь час БАЖ робіць спробы дыялёгу з уладай. І мы не ідзем да ўладаў проста зь нейкімі словамі. Мы рыхтуем гатовыя зьмены ў заканадаўчыя акты, цэлыя законапраекты прапануем, якія зробяць беларускае мэдыйнае заканадаўства больш адпаведным эўрапейскім і сусьветным стандартам. Але беларускія ўлады заўсёды нашы прапановы спускаюць на тармазох. Яшчэ не было аніводнай ініцыятывы, якая б пасьпяхова скончылася. Мы ўвесь час сустракаемся з гумоваю сьцяною. Нібыта нейкія спробы выслухаць нас і ёсьць, але пасьля іх няма аніякіх канкрэтных крокаў. У нас ляжыць цэлы пакет зьменаў у заканадаўстве, якія зрабілі б наша жыцьцё больш эўрапейскім, а працу журналістаў больш камфортнаю.
Ракіцкі: А самі журналісты, ці адчуваюць сябе свабоднымі? Ці разумеюць яны, што такое свабода слова? І ці гатовае беларускае грамадзтва атрымліваць свабодную інфармацыю?
Янчук: Я думаю, што іншага шляху, апроч атрыманьня свабоднай інфармацыі, да кантролю за эфэктыўнасьцю дзейнасьці дзяржаўных органаў улады, проста не існуе. Вядома, заўсёды, як кажуць журналісты, свабода акрэсьліваецца даўжынёю ланцуга. І гэты ланцуг можа быць і вельмі доўгім, і вельмі кароткім. Улада намагаецца трымаць нас, журналістаў, на вельмі кароткім ланцугу, а мы заўсёды будзем з гэтага ланцуга зрывацца, таму што задачаю чацьвёртай улады ў дзяржаве зьяўляецца вельмі ўважлівае сачэньне за рукамі і палітыкаў, і ўладаў, і недзяржаўных органаў таксама, грамадзкіх арганізацыяў, палітычных партыяў, улучна з апазыцыйнымі. Апошнім таксама ад нас дастаецца за неэфэктыўнасьць іхняй дзейнасьці. І гэта асноўная функцыя журналістаў у дзяржаве.
Ракіцкі: А вам не падаецца, што ў самім беларускім грамадзтве ўжо нават зьнікла разуменьне значэньня свабоды слова? Як разбураць гэтае ўсьведамленьне людзей, якім нібыта незалежная, аб’ектыўная інфармацыя і непатрэбная?
Янчук: Мы разумеем, што пасьля дваццаці гадоў існаваньня ў сытуацыі несвабоды і ў сытуацыі сталага скарачэньня зоны свабоды людзі насамрэч пачынаюць думаць больш пра каўбасу, чым пра свабоду. Але, калі вы памятаеце, у 2001 годзе, калі зачынялі апошні расейскі свабодны тэлеканал НТВ, які тады належаў Гусінскаму, а пасьля стаў належыць Газпраму, вядоўца апошняй свабоднай праграмы, здаецца, гэта быў Асокін, сказаў: «Падумайце двойчы перад тым, як гэта зрабіць, бо спачатку зьнікне свабода, пасьля зьнікне і каўбаса. А пасьля зьнікнуць і тыя, хто спачатку забраў свабоду, а пасьля і каўбасу». То бок, тыя ўладары, якія гэта зрабілі, бо незадаволенымі былі і тыя, каму хацелася свабоды, і тыя, каму хацелася каўбасы. Зараз, як мне падаецца, мы пераходзім да таго пэрыяду, калі ў Беларусі ўсе пачынаюць разумець, што спачатку ўлады забралі свабоду, а цяпер у выніку крызісных працэсаў у эканоміцы і ў палітычным, і грамадзкім жыцьці, скасьцяненьня гэтай палітычнай сыстэмы, краіна апынулася ў глыбокім эканамічным крызысе, пачала зьнікаць і каўбаса. А адсюль застаецца адзін крок да таго, каб зьніклі і ўладары, якія выклікалі гэту сытуацыю. І таму, хоча ўлада, ці ня хоча, людзям трэба нагадваць пра свабоду і даваць больш свабоды для іхняга жыцьця, бо інакш ня будзе ні гаспадаркі, ні палітыкі, ні, можа, крый Божа, і краіны Беларусь.
