10 сьнежня, калі кароль Швэцыі Карл Густаў ХVI уручаў Нобэлеўскую прэмію Сьвятлане Алексіевіч у Стакгольмскай канцэртнай залі, у беларускім мястэчку Капаткевічы, што на Гомельшчыне, вучні і настаўнікі мясцовай школы таксама ўзьняліся і аплядысмэнтамі віталі ганараваньне беларускай пісьменьніцы.
Менавіта з Капаткевіцкай сярэдняй школы пачыналіся першыя крокі Сьвятланы Алексіевіч у вялікую літаратуру, каб трыюмфальна адзначыцца ў Стакгольме.
Тут Сьвятлана вучылася з восьмай па адзінаццатую клясу, тут атрымала атэстат сталасьці, тут рабіла свае першыя літаратурныя крокі — ад сачыненьняў да вершаў. Сяброўкі згадваюць нават песьню пра баян па-над ракою, напісаную Сьвятланай.
Тэлемост са Швэцыяй
Зь ініцыятывы пэдагогаў школы, і найперш загадчыцы навучальнай часткі Натальлі Каліцькі, у той самы час, калі ў Стакгольме швэдзкі кароль уручаў прэмію Алексіевіч, у кабінэце беларускай мовы й літаратуры зладзілі паседжаньне літаратурнай кавярні — з гарбатай, печывам, мандарынамі. Сабралася тут каля двух дзесяткаў вучняў і пэдагогаў. Настрой прыўзьняты: выпускніца школы атрымлівае першага ў гісторыі Беларусі Нобэля. У Стакгольме ўручаюць — у Капаткевічах бачаць цырымонію ўжывую.
Павал хаця й вучыцца толькі ў сёмай клясе, але добра абазнаны ў сусьветных навінах: «Сёньня, 10 сьнежня ўручаюць Нобэлеўскую прэмію Сьвятлане Алексіевіч. Спачатку яна вучылася ў Івашкавічах, а поўную школу скончыла ў нас, у нашай Капаткевіцкай сярэдняй школе. Прэмію ўручаюць тым, хто зрабіў вялікае дасягненьне ў літаратуры, матэматыцы, хіміі, фізыцы. Мы ёю моцна ганарымся і стараемся добра вучыцца. Па беларускай літаратуры ў мяне дзевяць за чвэрць».
Адзінаццаціклясьнік Мікалай: «Сабраліся паглядзець на выпускніцу нашай школы — беларусы ж Нобэлеўскую прэмію атрымалі. Гонар за школу, бо яна вучылася ў нашай школе. Такія дасягненьні трэба трансьляваць па афіцыйных тэлеканалах».
Юнак кажа, што чытаў Алексіевіч: «„Цынкавыя хлопчыкі“ — кніжку пра Аўган. Але там ня столькі пра Аўганістан, колькі пра постваеннае жыцьцё, пра цяжкія страты. Людзі вярталіся з вайны, ім трэбы было неяк жыць. Многія пілі. Былі хваляваньні, цяжка было. І як усё гэта іх маці перажывалі».
Празь інтэрнэт на вялікім экране над кляснай дошкаю ўжывую трансьлявалася ўрачыстая цырымонія ўручэньня Нобэлю сёлетнім ляўрэатам.
Чула капаткевіцкая літкавярня і словы швэдзкага пісьменьніка Пэра Вэстбэрга, старшыні Нобэлеўскага камітэту па літаратуры — у прамове пра творчасьць беларускі Вэстбэрг адзначаў: «Яе сюіта зь пяці кнігаў, якія апісваюць катастрофы 20-га стагодзьдзя — гэта літаратурны і маральны шэдэўр Алексіевіч. Узгадаваўшыся ў культуры смутку, больш сканцэнтраванай каля лясоў Беларусі, — краіны, дзе быў забіты кожны чацьверты — яна мае любоў да маленькіх людзей, а не да вялікіх ідэяў. Вусны аповед — гэта крыніца літаратуры. З дапамогай памяці людзі захоўваюць абрысы існаваньня».
Да ўрачыстасьці ў калідоры і школьным музэі пасьпелі аформіць стэнды пра творчасьць і ганараваньне Нобэлеўскай прэміяй сваёй выбітнай выпускніцы. Школьная дзятва спрабавала нават афармляць вокладкі кніг Алексіевіч — паводле свайго разуменьня і мастацкіх здольнасьцяў.
У школе захоўваецца і тры кнігі з дараванымі подпісамі Сьвятланы Алексіевіч — «У вайны не жаночае аблічча», «Апошнія сьведкі», «Чарнобыльская малітва». У адной зь іх напісана: «Для бібліятэкі — Капаткевіцкай сярэдняй школы. Маім землякам-чытачам — зь вераю ў нашу будучыню. 9.IХ.04 г.»
Некаторыя свае кнігі Алексіевіч перадавала ў Капаткевічы праз сваю школьную сяброўку Надзею Коржык, у дзявоцтве Шут. Яна таксама прыехала ў школу, каб празь інтэрнэт падзівіцца на цырымонію ў Стакгольме, парадавацца за Сьвятлану, а заадно распавесьці дзецям пра сваю сяброўку.
Сама Надзея Ціханаўна жыве ў Івашкавічах — гэта за пяць кілямэтраў ад Капаткевічаў. Догі час працавала тут у бібліятэцы-клюбе, цяпер — вясковая стараста на грамадзкіх пачатках. У Івашкавічах, дарэчы, пасьля пераезду з Буда-Кашалёўскага раёну, жыла і сям’я настаўнікаў Алексіевіч. Бацька Сьвятланы, франтавік, быў дырэктарам мясцовай сямігодкі, выкладаў гісторыю, а маці — нямецкую мову. У Петрыкаўскі раён яны пераехалі, бо ў тутэйшых Камаровічах — малая радзіма Аляксандра Алексіевіча, дзе патрабавала дагляду ягоная маці, бабуля Сьвятланы.
Надзея Коржык згадвае: «У школу ў Капаткевічы мы чатыры гады хадзілі пешшу. Пяць кілямэтраў — гэта цэлую гадзіну трэба было ісьці туды і гадзіну назад. І мы па гэблі, па старым шляху, пешшу й хадзілі. І хлопцы з намі. Мы сябравалі, яна добра сачыненьні пісала. І мне дапамагала. І вершы пісала. Ідзём і пра ўсё гутарым. Яна такая была не па гадах разумніца, што нават іншым разам мы зьдзіўляліся. Добразычлівая такая — усім раіла, калі што ведала. Дапамагала. Мы з мамай трымалі карову, і я насіла малако ім. Сям’я настаўніцкая — трое дзяцей. Сьвятлана — старэйшая, сярэдняя Тамара і меншы Сашка».
Бэз і груша-дзічка на месцы дома Алексіевічаў
Івашкавічы — вёска плытагонаў на Пцічы ды смалакураў. Гэта як бы асобныя хутаркі, параскіданыя на выспачках, якія нярэдка дзе-нідзе злучаюць грэблі, абсаджаныя вербалозамі. І назвы гэтых хутароў: Куток, Забалоцьце. Алексіевічы жылі блізу рэчкі ў саўгасным доме на дзьве сям’і. Іх суседзі — загадчык вясковага клюбу Папкоў з жонкай-брыгадзірам. Цяпер гэтага дома няма — толькі кусты бэзу засталіся і невялікая груша-дзічка.
Коржык: «Сышліся мы са Сьвятланай хіба з-за таго, што былі падобныя добрыя душы. Яна любіла рабіць дабро людзям і я не адставала. Я сірата, толькі з маці жыла. Я й цяпер не цураюся людзям дапамагчы. І такая ж Сьвятлана. Яна мяне й на ровары навучыла катацца. І цяпер на ім ежджу. Тады ж ровараў не было, толькі ў іх быў — і яна мне давала яго. І на рэчку хадзілі купацца, загараць. І жаніхі нашы за намі бегалі. Адзін хлопец, які яе праводзіў, стаў маім мужам».
Надзея паказвае бібліятэку-клюб, якую нядаўна зачынілі назаўжды з прычынаў немэтазгоднасьці, там яны бралі кніжкі:
«Тут, лічыце, дзяцінства са Сьвятланай прайшло. Хадзілі кніжкі выпісвалі ды чыталі. Яна брала пераважна клясычную літаратуру, як у мяне ў вершы ёсьць: „Яна ведала клясыкаў ня толькі творы, але й жыцьця гады“. Таксама й беларускіх чытала — Коласа, Купалу, Багдановіча. Старалася, бо ведала, што будзе паступаць на журналістыку. У самадзейнасьці ўдзельнічала. Ну, і нас хлопцы дахаты праводзілі. Ёй жа далей трэба было ісьці ў бок ракі адной, і яна пагаджалася. Але дарогі не хапала, каб нагаварыцца. Яна сама цікаўная была, дый іншым было цікава зь ёй пагутарыць. Нават цяпер сёй-той кажа, што праводзіў, бо дарога і паўз могілкі ішла. Іншы згадвае, што на лодцы вазіў. Прывітаньне просяць перадаць. Калі да крамы прыходжу, заданьні такія даюць».
Коржык адгукаецца і на ўласныя кнігі школьнай сяброўкі, цяперашняй Нобэлеўскай ляўрэаткі:
«Мяне ўразіла што — яна сваёй душой дабрэннай усё, пра што пісала, прапускала празь сябе, мне так падаецца. Нават пра вайну, „У вайны не жаночае аблічча“, якую тут многія чыталі». Я і сама плакала, калі чытала. Мая маці — удава. І Сьвятлана бачыла сама, як цяжка даводзілася жыць у вёсцы ўдовам — гарод, соткі, сям’я. І дзяцей жа трэба было гадаваць. Гэта цяпер адно ці двое дзяцей, а тады ж па чацьвёра было па пяцёра. У Сьвятланы свой погляд на рэчы«.
Двойка за Наташу Растову
Яшчэ адна школьная сяброўка Алексіевіч — Тамара Еўтушэнка з Капаткевіч. Яна чатыры гады сядзела за адной партай са Сьвятланай. Кажа, што калі зразумела, што ў тае можна нешта падгледзець, асабліва па мове ці літаратуры, бо матэматыку Сьвятлана не шанавала, то села зь левага боку. Так зручней.
Тамара была выхавацелькай у доме-інтэрнаце, колішняй школе. А цяпер працуе ў шапіку, прадае розныя побытавыя інструмэнты, электратэхніку ды дзіцячыя цацкі.
Згадвае, як настаўніца рускай мовы і літаратуры, уляпіла Сьвятлане двойку за сачыненьне пра вобраз Наташы Растовай з «Вайны і міру» Талстога:
«Дадуць нейкае сачыненьне — Наташа Растова як станоўчы вобраз. Яна ж, наадварот, апіша яго як вобраз адмоўны — і адстойвае сваё меркаваньне. Прыходзіць настаўніца ў клясу — а мы ж і без таго ведаем, што Сьвятлана ў нас найлепшая па рускай мове і літаратуры — ды кажа: „Сьвятлане — двойка“. Усё — як гэта? А настаўніца й кажа, што ў Сьвятланы зусім іншае меркаваньне пра гэты вобраз».
Чаму Алексіевіч ня піша па-беларуску
Беларускую мову й літаратуру выкладала ў той час Аляксандра Антанішына, цяпер 86 гадовая жыхарка Капаткевічаў на заслужаным адпачынку. Яна згадвае Алексіевіч як цікаўную вучаніцу, якая асабліва не вылучалася, хоць няблага яна ведала і прадмет, які вяла Аляксандра Максімаўна.
«Пыталася ў мяне — як гэта зразумець „вобраз народу“ і яго характарыстыку? Кажа, што разумее таго ж Андрэя Лабановіча — асобны вобраз. А вобраз народу — не разумею. Я тады, маладая настаўніца, тлумачыла, тлумачыла. Пыталася рады нават у старэйшай настаўніцы. Ня ведаю, зразумела яна, ці не».
Цікаўлюся, а ці можна знайсьці хоць нейкае тлумачэньне таму, што Алексіевіч ня стала беларускамоўнай пісьменьніцай, хаця і Адамовіча і Быкава называе сваімі настаўнікамі?
«Я так мяркую, у той час, у шасьцідзесятыя гады, усе пераходзілі на расейскую мову. Дзяржава рабіла некаторыя спробы ўкараніць беларускую, але ўсюды адмаўляліся, у школу пастаянна тэлефанавалі. Усе перахадзілі на рускую мову, і Сьвятлана таксама перайшла на яе. Яна, па сутнасьці, скончыла рускую школу», — тлумачыць былы пэдагог Капаткевіцкай сярэдняй школы.
