Як здарылася, што больш за сто раённых газэт Беларусі, якія ў БССР у 90 працэнтах выпадкаў выдаваліся на беларускай мове, за гады кіраваньня Лукашэнкі сталі амаль спрэс расейскамоўнымі?
Фармальна яны захавалі свае беларускія назвы, але найчасьцей, апроч назвы, выходных дадзеных ды адной-дзьвюх заметак, па-беларуску вы ў іх нічога ня знойдзеце.
Марна шукаць нарматыўныя дакумэнты, зь якіх пачалася русыфікацыя. Ніхто пад прымусам да расейскай мовы нібыта не схіляў. Проста ў сярэдзіне 90-х гадоў, пасьля сумнапамятнага моўнага рэфэрэндуму 1995 году, калі адбывалася перарэгістрацыя СМІ, заснавальнікі «раёнак» адзін за адным пачалі ўносіць у статутныя дакумэнты зьмены. Была мова выданьня беларуская, сталі — беларуская і расейская. Маўляў, якія могуць быць прэтэнзіі? Усё згодна з генэральнай лініяй і дэкляраваным афіцыйным дзьвюхмоўем. Ну, а далей — як у тым анэкдоце, які любіў расказваць з гэтай нагоды сьветлай памяці Рыгор Іванавіч Барадулін:
— Што за каўбаса ў вас?
— Конь з курапаткай.
— А чаго ў ёй болей, каня ці курапаткі?
— Ды ўсяго пароўну: адзін конь — адна курапатка.
У часы БССР нікому не прыходзіла ў галаву выдаваць так званыя «дзьвюхмоўныя» газэты, у якіх адначасова друкаваліся б тэксты і па-расейску, і па-беларуску. Адзінай дзьвюхмоўнай лічылася газэта «Вячэрні Мінск», але ейнае дзьвюхмоўе заключалася ў тым, што адначасова выдаваліся дзьве вэрсіі: беларускамоўная і расейскамоўная. Беларускамоўная была стратная, і кіраўніцтва газэты неяк паспрабавала аспрэчыць мэтазгоднасьць яе існаваньня. Але, як ні дзіўна, атрымала ад партыйнага кіраўніцтва вокрык: пытаньне, маўляў, ідэалягічнае, нельга ўсё зводзіць да адных толькі грошай...
Мне давялося працаваць у шчучынскай раённай газэце «Савецкая вёска» — адразу пасьля ўнівэрсытэту, у сярэдзіне 80-х. Моўныя стандарты вытрымліваліся строга: па-беларуску павінны былі друкавацца ўсе матэрыялы, уключна з камэрцыйнымі абвесткамі, нэкралёгамі і віншаваньнямі. Выключэньняў не было ніякіх — апроч хіба што старонкі мясцовага літабʼяднаньня: расейскамоўным паэтам дазвалялася друкавацца на мове арыгіналу.
Канечне, у астатнім грамадзкім жыцьці райцэнтра панавала расейская мова: школы — абедзьве расейскамоўныя, справаводзтва, грамадзкія сьвяты, гарадзкое асяродзьдзе — усё па-расейску. А вось «раёнка» заставалася рэдкім асяродкам беларушчыны. І так — амаль ва ўсіх райцэнтрах. Выключэньне чамусьці было зроблена толькі для некалькіх буйных гарадоў у заходніх абласьцях — напэўна, зважаючы на тое, што там жыло шмат прыежджых з Расеі.
Так было да пачатку 90-х. І ў першыя гады незалежнасьці здавалася, што беларускамоўны друк неўзабаве стане дамінаваць у краіне. І тут дэпутат і рэдактар Ёсіф Паўлавіч Сярэдзіч стварае парлямэнцкую свабодалюбівую «Народную газету», у якой укараняе новы моўны падыход: тэксты друкуюцца часткова па-беларуску, часткова — па-расейску. Газэта, зважаючы на статус Вярхоўнага Савету на пачатку 90-х, фактычна лічылася галоўнай у дзяржаве. Новую моўную моду зь цягам часу пажадалі пераняць сотні раённых, гарадзкіх і абласных газэт. У рэчаіснасьці для большасьці зь іх гэта быў легальны спосаб паступовай русыфікацыі выданьняў.
Некалькі разоў я заводзіў пра гэта размову зь Ёсіфам Сярэдзічам. Ён звычайна адказвае: «Ці ж я думаў, што так атрымаецца!» і сам абураецца тым, да якога стану зьведзена так званае дзьвюхмоўе ў цяперашняй «Народнай газеце», «Рэспубліцы» і яшчэ некалькіх сотнях газэт у розных рэгіёнах Беларусі.
Размаўляў пра гэта і зь некалькімі рэдактарамі раённых газэт. Тыя, хто памятае, як адбываўся пераход на «дзьвюхмоўе», кажуць, што разьлічвалі на сурʼёзны рост накладаў. Спасылкі звычайна такія: «Ну, у нас жа ў раёне буйная вайсковая частка (прадпрыемства, чыгуначны вузел, расейская база). Мы ж павінны былі ўлічваць інтарэсы расейскамоўнай часткі насельніцтва».
— І што, спраўдзіліся чаканьні?
У адказ звычайна няпэўна паціскаюць плячыма.
У Беларусі на сёньня больш за 500 газэт і часопісаў, мовы выданьня якіх, згодна са статутнымі дакумэнтамі, — беларуская і расейская. У рэчаіснасьці абсалютная бальшыня іх — расейскамоўныя. У адказ на скаргі і заўвагі абаронцаў беларускай мовы чыноўнікі і рэдактары даюць стандартны адказ прыблізна такога зьместу:
«У адпаведнасьці з заканадаўствам аб сродках масавай інфармацыі не дапускаецца незаконнае ўмяшаньне ў дзейнасьць рэдакцыі. Пытаньні публікацый матэрыялаў на старонках друкаваных СМІ на той ці іншай мове вызначаюцца заснавальнікамі і кіраўніцтвам сродкаў масавай інфармацыі».
У перакладзе з чыноўніцкай мовы на беларускую гэта азначае: «На якой мове хочам, на такой і друкуем».
Сытуацыю лёгка мог бы выправіць усяго адзін радок у законе аб СМІ — пра тое, што ў зарэгістраваных як дзьвюхмоўныя выданьнях доля тэкстаў на беларускай мове павінна складаць ня менш за 50 працэнтаў. Але хто яе, такую папраўку, унясе і прыме?
«Чырвоны сцяг», «Чырвоны прамень», «Да новых перамог», «Святло Кастрычніка» і яшчэ некалькі соцень газэт, беларуская мова ў якіх захавалася хіба толькі ў гэтых нягеглых камуністычных назвах, пакуль што выходзяць, дзякуючы пераважна бюджэтнаму фінансаваньню. Амаль ва ўсіх наклады з году ў год толькі скарачаюцца. Расейская мова нікога не ўратавала.
Меркаваньні, выказаныя ў блогах, перадаюць погляды саміх аўтараў і не абавязкова адлюстроўваюць пазыцыю рэдакцыі.
