На пачатку ХХ стагодзьдзя беларускі філёзаф Ігнат Канчэўскі (Ігнат Абдзіраловіч) абазначыў дуалістычнасьць «Усход-Захад» як адну з самых важных характарыстык беларусаў. Яна наўпрост была матэрыялізаваная ў далейшай гісторыі Беларусі, калі адбыўся палітычны падзел краіны на Ўсходнюю і Заходнюю.
Калі першая была ў складзе СССР, а па сутнасьці — пад кіраваньнем Расеі зь яе культурнымі прыярытэтамі, дык другая, будучы ў складзе Рэчы Паспалітай, мусіла прымаць правілы гульні, улучна зноў жа з культурнымі, Польшчы. Эканамічны лад жыцьця таксама быў розны: усход жыў паводле сацыялістычнай мадэлі зь яе дзяржаўным кантролем і калектыўнымі гаспадаркамі, Захад — паводле капіталістычнай, рынкавай эканомікі з правам на прыватную ўласнасьць і ўласнае гаспадараньне.
Гэта падзяліла і мэнталітэт нацыі: на калектывізм, а значыць, індывідуальную безадказнасьць, і на ўласьніцтва. І нават пасьля абʼяднаньня нібыта ў адну дзяржаву — БССР — сьветагляд усходніх і заходніх беларусаў заставаўся адрозным. Па-рознаму яны ставіліся да Другой сусьветнай вайны, па-рознаму ўдзельнічалі ў ёй, па-рознаму рэагавалі на калектывізацыю, бальшавіцкі тэрор і іншыя працэсы гэтак званага савецкага будаўніцтва. Дый лад жыцьця, шанаваньне традыцыяў — усё гэта прыкметна розьнілася.
Але вяртаньне пры канцы ХХ стагодзьдзя сапраўднай дзяржаўнасьці, здавалася б, праблему «Ўсход — Захад» вырашыла. Беларусь цяпер — непадзельны субʼект. Дык ці пастаўленая кропка ў праблеме? Мо «дзьве душы» беларусаў засталіся толькі фактам гісторыі? Ці пакуль яны прыснулі, каб зноў заявіць пра сябе? Дуалізм беларусаў мае патэнцыю разбуральнасьці ці ратавальнасьці? Мы гутарым зь Цімафеем Акудовічам — маладым гісторыкам, станаўленьне якога як грамадзяніна, асобы, дасьледчыка адбывалася ўжо пасьля вяртаньня незалежнасьці.
— Цімох, усё маё жыцьцё прайшло з усьведамленьнем істотнай падзеленасьці беларусаў на ўсходніх і заходніх. Нават пражыўшы толькі 17 гадоў у Беларусі Заходняй, а затым пераехаўшы ў Менск, моцна адчуваў, дый сёньня яшчэ адчуваю розьніцу паміж культурамі беларусаў. Тэма гэтая так ці інакш на маёй памяці існавала ў інтэлектуальных, навуковых, палітычных дыскусіях. І раптам яна неяк затухла. З вашага гледзішча — чаму?
— І на маёй памяці ў 1990-х, на пачатку 2000-х гадоў размоваў пра тое, што Беларусь знаходзіцца на мяжы цывілізацыяў, паміж Усходам і Захадам, таксама было шмат. І гэта не былі проста шаблённыя фразы, але падставы для грунтоўных інтэлектуальных роздумаў. Як вынік — досыць шырока абмяркоўваліся нават супрацьлеглыя канцэпцыі, што нас працінае ня вэктар «Усход — Захад», а вэктар — «Поўнач — Поўдзень». Карацей, быў працэс асэнсаваньня.
А вось апошнія гадоў пятнаццаць гэтая тэма пачала зьнікаць з размоваў, разважаньняў і інтэлектуальных дасьледаваньняў. Я бачу дзьве відавочныя прычыны.
Па-першае, пра «Ўсход — Захад» залішне нагаварыліся ў 1990-х. Гэтая думка стала шаблённай і нецікавай.
Па-другое, у сытуацыі моцна цэнтралізаванай дзяржавы зьявілася вельмі падманнае адчуваньне, што ў нас гэтае пытаньне зьнікла. Беларусь нарэшце сфармавалася як адзіны непадзельны субʼект. І ставім кропку.
— Ці варта сёньня гаварыць пра «Ўсход — Захад»? Мо праблема ўсё ж вычарпаная пасьля адраджэньня незалежнай, цэласнай, унітарнай дзяржавы? Дый старэйшыя пакаленьні выміраюць, новыя перамяшаліся. У чым можа быць яе актуальнасьць? Навошта варушыць тое, што аджыло свой век?
— Але мне вось падаецца, што да гэтага пытаньня трэба паціху вяртацца. Тут шмат прычын. Першае, што, зразумела, адразу ўзгадваецца — гэта падзеі ва Ўкраіне і пасланьне нам, што калі ў палітыцы і культуры ня ўлічваць гэты гістарычны вэктар, то можа быць бяда. Прычым яшчэ раз падкрэсьлю, што ня толькі ў палітыцы, але і ў культуры.
Я нават удакладніў бы, што і ў эстэтыцы. Бо калі, напрыклад, дзяржава прадукуе выключна эстэтыку вышыванкі зь вельмі заходнім бэкграўндам, то гэта стамляе адзін бок, а калі, наадварот, дзяржаўная эстэтыка грунтуецца толькі на савецкіх сымбалях, гэта ўжо стамляе другі.
Але ёсьць і шэраг значна больш мірных, але важных праблемаў. Вось самая банальная, з гістарычнай сфэры. У шматлікіх размовах, дыскусіях і тэкстах пра вельмі важную для нас гістарычную падзею — Другую сусьветную вайну на тэрыторыі Беларусі — амаль ніколі не гавораць пра тое, што пэрыяд акупацыі на ўсходзе і на захадзе Беларусі — гэта досыць розныя зьявы, на якія ўплывалі розныя фактары. І праблема ня ў тым, што ня ведаюць, а ў тым, што ня ўлічваюць.
Да прыкладу, калі кажуць пра калябарацыю ці партызанку, не разьдзяляюць яе на ўсходнюю і заходнюю. А між тым існуе розьніца прынцыповая нават на ўзроўні тэрмінаў. Усходнік, выгадаваны ў СССР, калі ішоў у паліцыю, відавочна станавіўся калябарантам. А заходнік? Пад вялікім пытаньнем. Ня быў СССР для яго сваёй дзяржавай яшчэ аніяк. То бок нельга проста пісаць «калябарацыя на тэрыторыі Беларусі». Заўсёды трэба разьдзяляць. І гэта толькі адзін прыклад, які ляжыць на паверхні.
— Давайце крыху заглыбімся ў гісторыю. Зь якіх часоў беларусы пачалі падзяляць сябе на заходніх і ўсходніх? Якія гістарычныя (палітычныя, эканамічныя, культурныя) падставы гэтага падзелу? Што ў беларускай гісторыі было такога, што выразна адрозьнівае ўсход і захад краіны? Якія моманты гісторыі выявілі рознасьць паміж усходам і захадам?
— У пэўным сэнсе пра розьніцу можна казаць ад самага пачатку. Усходняя Беларусь стаяла на восі Ноўгарад — Кіеў і, адпаведна, была непасрэдна гэтак званай «рускай» тэрыторыяй, а Заходняя Беларусь зь вялікай колькасьцю балцкага насельніцтва, якое тут захоўвалася значна даўжэй, чым ва Ўсходняй, істотна ад яе адрозьнівалася. І калі ў Х стагодзьдзі ніякай мяжы «зьверху ўніз» мы правесьці ня можам, то ўжо бліжэй да XVI стагодзьдзя яна акрэсьліваецца досыць дакладна. Цяпер ёсьць нямала дасьледаваньняў, якія спрабуюць такую мяжу прапісаць падрабязна. Напрыклад, спрабуюць абазначыць Бярэзіну такой мяжой. Фармальна такой мяжы, вядома, не было, але шматлікія мэмуары, успаміны і іншыя жывыя дакумэнты ад XVI і да пачатку XX стагодзьдзя нам добра паказваюць, што дзесьці паміж Менскам і Барысавам тую мяжу бачылі ўсе жыхары Вялікага Княства Літоўскага.
Прыкладам могуць быць уражаньні Р. Джонстана — падарожніка XVIII стагодзьдзя:
«Тут губляецца рускі тып — жывая і апантаная весялосьць беднай Русі зьмяняецца на сьцюдзёную разважлівую халоднасьць іншых». Гэта ён Ляды праехаў. Тыя, што пад Менскам.
Далей, натуральна, вялікі ўплыў зрабілі дзяржаўныя межы, усталяваныя ў 1771–1793 і 1921–1939 гадох. Наш Усход заўсёды быў носьбітам і захавальнікам старой рускай традыцыі. Не Маскоўскай, а менавіта рускай. Гарадзкое самакіраваньне, праваслаўныя традыцыі, асаблівасьці звычаёвыя. А Захад — гэта традыцыі заходнія: магдэбурскае права, каталіцкія традыцыі і гэтак далей.
Банальная канстатацыя, зразумела. Але пры гэтым заўсёды прысутнічае спакуса назваць рускую спадчыну Ўсходу ці заходнюю спадчыну Захаду — наноснай часовай зьявай, якая не адпавядае нашай сапраўднай сутнасьці. Таму канстатацыю таго, што мы крыху «дваістыя», трэба паўтараць часта.
Наконт розьніцы. Зноўку скажу банальнасьць — Захад заўсёды цягнецца на Захад, а Ўсход — на Ўсход. Заходнія гарады заўсёды хіліліся да заходняй культуры, а Белая Русь часта хілілася да Масквы. У кожнай вайне на Ўсходзе знаходзіліся тыя, хто верыў, што цар дасьць больш свабоды і больш праваслаўя. Як жыхары Магілёва, напрыклад. У нас гэта спрабуюць падаць як асобныя інцыдэнты калябарацыянізму. Але мне падаецца, што гэта ўсё разам складаецца ў такую досыць доўгую традыцыю няверы ў свае сілы, у свае ідэалягічныя правы з боку ўсходнікаў.
— Мы казалі, кажам пра падзел у культуры, нават у мове. Таксама пра рознае ў мэнталітэце, культурных традыцыях, ладзе жыцьця. Гэта ўсё ўплывае, можа ўплываць на ідэалёгію сёньня?
— Так, канечне, уплывае. Тут зноўку ж можна шмат пра што гаварыць. Вельмі шмат пра што.
Вось, напрыклад, наша сучасная спроба сфармаваць адзіны набор сымбаляў для ўсёй Беларусі. Кірунак, зразумела, правільны. Але людзі часта забываюць, што мы, па сутнасьці, ствараем нешта новае, тое, чаго ў мінулым не было.
Адсюль вырастаюць шкодныя дыскусіі пра тое, што калісьці ў нас быў праўдзівы нацыянальны касьцюм, правільная беларуская мова, у якой не было і ня можа быць слова ровар/веласіпед (патрэбнае выкрасьліць), пра ліцьвінскасьць як пра выключна нашу (выключна ня нашу) традыцыю і шмат што яшчэ. Усё патрабуе ўдакладненьня.
Дзяленьне Беларусі на Ўсход — Захад — гэта такая прамежкавая плятформа паміж плятформай адзінай Беларусі (якая ёсьць і, дзякуй Богу, актыўна пашыраецца) і плятформай канкрэтных этнагістарычных рэгёнаў. То бок яна, з аднаго боку, насычана процьмай неідэалягізаваных сэнсаў — дыялектнымі асаблівасьцямі мовы, звычаямі, традыцыямі; але, зь іншага боку, напаўняецца канкрэтнымі ідэалягічнымі блёкамі: Літва — Русь, праваслаўныя — католікі, нават «сьвядомыя» — «ватнікі». Дык вось, на маю думку, у нас яшчэ не было спробы грунтоўнага асэнсаваньня гэтых «прамежкавых» рэгіёнаў Беларусі.
— Ці існуе сёньня розьніца ў самаідэнтыфікацыі ўсходнікаў і заходнікаў?
— Ёсьць відавочныя рэчы кшталту рэлігійных традыцыяў. Мне падаецца, што існуе сурʼёзная розьніца, на якую не асабліва зьвяртаюць увагу. Гэта маё бачаньне, якое склалася апошнім часам.
Сучасны заходнік мае больш дакладна сфармуляваную сыстэму ідэалягічных каардынатаў. Прычым як тых, што адрозьніваюць яго ад усходніка, так і тых, што ўпісваюць яго ў агульнабеларускую канструкцыю. Заходнік лёгка выдасьць вам гэтыя маркеры: акуратнасьць, адсутнасьць высокіх платоў, далікатныя спосабы забойства кабана, фота прадзеда, які служыў у польскіх уланах, і дзеда, які вайну прайшоў артылерыстам, драўляны куфар і зэдлік, зроблены тым жа дзедам, падшыўка «Нашай Нівы» за 1909 год, творы пісьменьніка, які родам зь ягоных мясьцін, касьцёл (царква), пабудаваны за часамі Рэчы Паспалітай, у якім ён быў хрышчаны. Прычым у заходніка ўсё гэта фармуецца ў досыць зразумелую ідэалягічную (беларускую) канструкцыю. Заходнік, калі надзяе шляхецкі кунтуш, вышываную сарочку ці гарадзкі сурдут старадаўняга крою, адразу ператвараецца ў свайго продка, які тут фундаваў храм, гандляваў на кірмашы, ці быў чыноўнікам.
Ва ўсходнікаў жа такіх маркераў няма. Дакладней, ёсьць усё тое ж самае, але яно чамусьці не становіцца ідэалягічнымі маркерамі. Усходнік, калі надзене вышываную кашулю, становіцца ці заходнікам, ці ўдзельнікам народнага танцавальнага ансамбля. Усходняя Беларусь, якая стагодзьдзямі была асобным гісторыка-этнаграфічным рэгіёнам у складзе ВКЛ, ня мае сваіх сымбаляў, маркераў, да якіх магла б прывязацца. А калі спрабуе іх знайсьці, дык часьцей за ўсё папросту бярэ нейкія імпэрскія, савецкія ці праваслаўныя сымбалі, якія сягаюць відавочна шырэй і ня маюць прывязкі да гэтай тэрыторыі.
Пры гэтым, калі вяртацца да тэмы дзяржаўнай эстэтыкі, то заходнік досыць спакойна можа захоўваць сваю эстэтыку, свае маркеры ў межах вельмі адрознай дзяржаўнай эстэтыкі. Жыць аўтаномна. А ўсходнік безь дзяржаўнай эстэтыкі становіцца нібы голы.
— У гэтым сэнсе, з вашага гледзішча, якая Беларусь больш вывучаная — Заходняя ці Ўсходняя? Якая Беларусь сёньня можа быць найбольш цікавай і важнай, скажам так, у ідэалягічным сэнсе? І ўвогуле — чаму сёньня важныя рэгіянальныя адметнасьці?
— Асабліва цікавая ў гэтым кантэксьце менавіта ўсходняя Беларусь — Белая Русь, як яна называлася доўгі час. Зараз — канкрэтна. Ёсьць ужо няблага распрацаваны трэнд «Беларусь — краіна замкаў». Але ж гэта не пра ўсю Беларусь, гэта пра заходнюю. «Беларусь — краіна сядзібаў» — тое ж самае. «Беларусь — спадчыньніца ВКЛ» — пры некаторых удакладненьнях, тое ж самае. А ў выніку — параўнайце турыстычны паток па ўсходзе і захадзе Беларусі. Нават калі прыбраць Мір і Нясьвіж, заходнія рэгіёны моцна наперадзе.
Пры гэтым праблема ня толькі ў большай насычанасьці Захаду помнікамі. Праблема ў тым, што Ўсход чамусьці зусім не зацікаўлены ў распрацоўцы сваіх маркераў. Хоць там ёсьць што ўзяць. Усходняя Беларусь больш архаічная ў вёсках — у строях, песьнях, абрадах там можна знайсьці яшчэ такія глыбіні, якіх на захадзе даўно ня знойдзеш.
Усход мае больш своеасаблівыя і цікавыя ўрбаністычныя традыцыі ў параўнаньні з заходнімі гарадамі. Варта толькі ўзгадаць, у якіх гарадах Беларусі былі свае гарадзкія летапісы, пра якія мы ведаем ці якія дайшлі да нас: Полацак, Віцебск, Магілёў.
Ці яшчэ прыклад. Так ці інакш, адным з найважнейшых гістарычных сымбаляў Беларусі становіцца шляхціч. Але гэта зноўку вельмі заходні вобраз. І ён становіцца ўсё больш заходнім з пашырэньнем моды на крылатых гусараў. А між тым менавіта на ўсходзе жылі панцырныя баяры — па сутнасьці, асобнае саслоўе, якое ахоўвала ўсходнія межы Беларусі. Ганарлівыя, мужныя, і часта нават праваслаўныя. Чым ня вобраз для раскруткі, для маркіраваньня сваёй рэгіянальнай асаблівасьці? Але гэтага няма.
Дый сама назва Беларусь, белыя кашулі і белыя магеркі — гэта ўсё ўсход. І гэта тое, на што ўсход можа заявіць свае правы і пачаць раскручваць як рэгіянальныя турыстычныя маркеры.
Прыкладаў можна прыводзіць шмат. Але відавочна, што ўсход ня вельмі дбае пра свае гістарычныя маркеры. Чамусьці ня вельмі яму гэта трэба. І ў выніку ці бярэ заходнія — і гэта тады называецца агульнабеларускімі маркерамі, ці пачынае браць усходнія — маскоўскія.
— Дзе і калі трэба шукаць гэтаму тлумачэньні, якія могуць быць прычыны гэтага?
— У літаратуры ХІХ стагодзьдзя досыць часта можна сустрэць апісаньне Беларусі таго пэрыяду, і гэта заўсёды вельмі змрочныя, сумныя краявіды. Спачатку думаеш, што гэта памылка. Пасьля — што гэта проста нейкі нездаровы погляд менавіта расейскіх падарожнікаў-дасьледчыкаў. Але пасьля высьвятляецца, што большасьць гэтых апісаньняў тычыцца найчасьцей менавіта Ўсходняй Беларусі.
То бок вельмі шмат фактараў паўплывала на тое, што ўсходняя Беларусь у часы ВКЛ і Рэчы Паспалітай стала адной вялікай памежнай зонай, дзе не сялілася шляхта, дзе не адбывалася ніякіх агульнадзяржаўных падзеяў, не разьвіваліся культурныя цэнтры. Пастаянныя войны з Масковіяй, пагарда да праваслаўя паступова выціскалі з гэтай зоны актыўных людзей.
Паказальны прыклад — Леў Сапега, які перамясьціў сваю рэзыдэнцыю з раёну Лукомля ў Ружаны. І ён быў не адзін такі. Шляхта цягнулася бліжэй да Вільні, забываючы пра палову сваёй краіны. Нейкая цывілізацыя трымалася тут толькі на буйных гарадах зь яшчэ рускімі традыцыямі самакіраваньня.
На шмат стагодзьдзяў Белая Русь сталася месцам, якое ня мела сваіх ідэалягічных маркераў, адкуль можна было толькі ўцячы ці на ўсход, ці на захад. Менавіта таму на Ўсходзе заўсёды знаходзіліся людзі, якія адчынялі брамы маскоўскім войскам — ці самі зьяжджалі ў Маскву, як гэта зрабіў Сімяон Полацкі.
— Вы кажаце, што выяжджалі, уцякалі... Але ж і вярталіся. Прынамсі заходнікі. І ўзбагачалі на радзіме яе культуру новым досьведам, ведамі. А ўсходнікі?
— Вельмі цікавае пытаньне. Тут зноўку маё досыць павярхоўнае назіраньне, але пакуль што яно выглядае слушна. Умоўныя заходнікі, калі траплялі за мяжу, заўсёды імкнуліся вярнуцца. Прычым не ў Варшаву ці Вільню, але менавіта на сваю Літву. Прыкладаў процьма. Дамейка, Міцкевіч, Дыбоўскія, Манюшка. Але ці шмат хто з тутэйшых усходнікаў, што зьехалі ў цэнтар і зрабілі там карʼеру, вярнуліся? Амаль няма такіх. Ведаем досыць шмат генэралаў расейскага войска — выхадцаў зь Беларусі. Ці зь іх хто вяртаўся на малую радзіму, ці выказваў калі да яе сантымэнт ва ўспамінах? Амаль ніхто.
Процьма беларусаў удзельнічалі ў Першай усясьветнай вайне, і на досыць высокіх пасадах, і шмат хто меў узнагароды. Але хто зь іх пасьля заканчэньня вайны спрабаваў уплываць на будучы лёс Беларусі? Найперш узгадваюцца заходнікі Булак-Булаховіч і, напэўна, Кіпрыян Кандратовіч.
Тое ж пра 1812 год. Шмат тутэйшых афіцэраў удзельнічалі ў той вайне з абодвух бакоў. Пры гэтым уланы з напалеонаўскага боку больш за 10 год туляліся па замежжы, каб вярнуцца і адваяваць радзіму. Генэрал Канопка, увайшоўшы ў родны Слонім, наладзіў баль у гонар свайго вяртаньня. А расейскі генэрал Чапліц (таксама родам са Слонімшчыны), які пасьля гэтага балю разьбіў Канопку, нідзе і ніяк не абазначыў, што ў кампаніі 1812 году ён вызваляў малую радзіму. Гэта ўсё прыватныя прыклады, але ў мяне яны сумарна склаліся ў агульную карціну.
— І чаму?
— Вось тут і пытаньне. Думаю, калі ўсурʼёз заняцца гэтым, то прычын шмат знойдзецца. Але хачу акцэнтавацца тут на той, што мне бачыцца з паверхні — з прычыны шматлікіх войнаў, разбурэньня тамтэйшай рускай традыцыі ўсходнікі шмат стагодзьдзяў успрымалі свой край проста як месца нараджэньня. І нават саромеліся яго.
Захавалася старая показка, што неяк Мікалай І пачаў распытваць салдат на пляцы, зь якіх яны губэрняў, і ўсе з гонарам, бадзёра адказвалі — з маскоўскай, з тамбоўскай і гэтак далей, а віцебскі сказаў: «Няма чым хваліцца, Ваша Вялікасьць, зь віцебскай я». Дык вось, калі зусім груба абазначаць, то рэкрут з Гарадзеншчыны так бы не сказаў. І тое самае тычылася шляхты і мяшчанаў.
— А ці не здаецца вам, што сучасная заходняя Беларусь ужо амаль нічым ня розьніцца ад усходняй? Перамяшалася насельніцтва, паўміралі носьбіты той культуры, што розьніла іх ад усходнікаў. І маркеры, пра якія вы кажаце, не спрацоўваюць, мяняюцца...
— Час пакажа. Але пакуль я тую розьніцу бачу. Ня ў побыце, відавочна, і не ў паводзінах канкрэтных людзей, але менавіта ў нейкіх зьявах, сымбалях, якія ўзьнікаюць ці не ўзьнікаюць на Ўсходзе. Найперш у сфэры турызму.
І яшчэ раз паўтару. Мы таксама носьбіты пэўных традыцыяў і эстэтык, і гэта трэба ўлічваць. Нельга ўсходніку ўбіваць у галаву, што ён нашчадак крылатых гусараў. Ён збунтуецца. І нельга заходніку бясконца расказваць пра тое, што Ленін на галоўнай плошчы яго мястэчка — «гэта наша гісторыя, і мы павінны яе помніць». У адказ ён будзе паціху ліць па помнік чырвоную фарбу. Хіба гэтая розьніца ў нас зьнікае?
— Гэта добра ці дрэнна? Мо Беларусь перамяшаная, без падзелу на ўсходнікаў і заходнікаў — больш пэрспэктыўная для захаваньня цэласнасьці і палітычнай, і эканамічнай, і культурнай? Ці варта і ці магчыма прышчапляць лепшае, што мелі заходнікі, усходнікам? І наадварот? Мо не прышчэпіцца? Не прышчапляецца ж... А час ляціць — глядзіш, і ня будзе чаго прышчапляць, бо забудзецца...
— Любая цэласная зьява складаецца з кавалкаў, любая нацыя — гэта лапікавая коўдра розных рэгіянальных супольнасьцяў, і гэтыя супольнасьці нікуды ня дзенуцца, як мне падаецца. Хоць і моцна трансфармуюцца.
— Як доўга будзе існаваць «дзьвюхдушная» Беларусь? Якія тут практычныя пэрспэктывы?
— Такая Беларусь існавала заўсёды. Гэта наша наканаваньне. Кожны раз гісторыя падае нам гэтую праблему: як сумясьціць у нас гэтыя дзьве душы пад новым соўсам? І калі адказ знаходзіцца, як на пачатку ВКЛ, ці ў XVI стагодзьдзі, ці на пачатку XX стагодзьдзя, то гэты край пачынае разьвіцца вельмі актыўна. Але калі рашэньнем праблемы абвяшчаецца перамога адной душы над другой, тады тут усё занепадае.
