Днямі ў Менску прайшла прэзэнтацыя новай кнігі Алеся Краўцэвіча «Краіна пагранічча», у якой знаны гісторык дасьледуе фэномэн знаходжаньня беларусаў на культурным і палітычным памежжы. Сёньня ён — госьцем перадачы.
— Алесь, дык чаго больш дае Беларусі гэтая сытуацыя пагранічча — шкоды ці карысьці?
— Як на сёньняшні дзень выглядае — больш шкоды. Мы і сёньня знаходзімся ў стане няпэўнасьці нашай дзяржавы, нашай культуры. Як і раней, не сыходзяць з парадку дня пытаньні — ці будзе беларуская дзяржава, ці застанецца беларуская культура жывой, трывалай і г. д. І ў гэтым вялікая шкода пагранічнага разьмяшчэньня. А станоўчы момант — гэта тое, што ў нас утварылася ўнікальная культура, на сынтэзе заходніх і ўсходніх уплываў і нашай самабытнасьці. Невыпадкова ў нас нарадзіўся Скарына, які першы на ўсёй гэтай прасторы надрукаваў кніжку на сваёй мове. Невыпадкова тут узьнікла найлепшая кадыфікацыя права ў Эўропе — Статут ВКЛ. Ён узьнік менавіта на паграніччы, бо мы розных канфэсій, розных вераў, а жылі па адных законах. І гэты статут нас яднаў у адзіны народ. Са знакам мінус можна разглядаць і тое, што мы знаходзімся ў самым блізкім суседзтве з агрэсіўнай Расеяй. Палякі часта гавораць, што яны былі шчытом Эўропы, баранілі Эўропу ад Расеі. Насамрэч гэтым шчытом былі мы — Вялікае Княства, Беларусь. Ад канца XV-га да канца XVІІІ стагодзьдзя на нашых землях ішло змаганьне. Сюды ішлі орды маскавітаў, і тут яны спыняліся, іх тут стрымлівалі 200 гадоў. Палякі сядзелі за нашымі сьпінамі, а падчас Люблінскай уніі адхапілі палову нашай тэрыторыі.
— Сытуацыя пагранічча выпрацавала ў беларусаў незвычайную талеранцыю да ўсяго чужаземнага. Да чаго прыводзіць празьмерная талеранцыя, мы сёньня бачым на прыкладзе Францыі. Ці не пара беларусам больш настойліва адстойваць сваё? Іначай «тут нам і гамон», як пісаў Уладзімер Караткевіч.
— Ты маеш пэўную рацыю. Але я ўзгадаю мястэчка, дзе жылі і дзе пахаваныя мае бацькі. Нашы суседзі — каталікі, мы — праваслаўныя. Калі былі сьвяты праваслаўныя, нашы суседзі не працавалі, каб нас не пакрыўдзіць, каб паказаць нам сваю павагу. А калі наставалі сьвяты каталіцкія, то не працавалі ўжо мае бацькі. Калі памерла мая бабка, то суседзі-каталікі памагалі яе хаваць. Калі памерла бабка-суседка, то майго бацьку папрасілі несьці паперадзе працэсіі каталіцкі крыж на могілкі. З аднаго боку, гэта хораша. З другога боку, празьмерная талеранцыя прывяла да таго, што беларусы згодныя на любую ўладу, мы паддаемся любому ўціску. І гэта страшна. І тут нам сапраўды патрэбен здаровы нацыяналізм.
— Але ці магчыма мэнталітэт, які фармаваўся стагодзьдзямі, зьмяніць цягам аднаго пакаленьня? Больш у нас папросту часу няма.
— Я лічу, што гэта магчыма зрабіць праз мэтанакіраваную дзяржаўную палітыку выхаваньня элітаў. Беларусы 400 гадоў жылі паводле статуту ВКЛ. І таму мы адрозьніваемся па мэнтальнасьці ад тых жа расейцаў. Прыкладам, у Расеі турма — гэта бяда, як ураган ці навальніца. У беларускай мэнтальнасьці зусім іншае: турма не бывае незаслужанай. У Беларусі цяпер пашыраецца расейскі падыход у юрыспрудэнцыі, калі няма судоў справядлівых, калі міліцыянты крывапрысяжнічаюць перад судом. Гэта жахліва. Нам трэба ад гэтага пазбаўляцца. Мы маем магчымасьць зрабіць добрую рынкавую эканоміку на паграніччы. Яе ўвесь час беларусы рабілі — і ў сярэднявеччы, і ў новыя часы. Калі ў нас будзе добры ўзровень жыцьця, калі ў нас зьявіцца выхаваная ў гонары за сваю краіну эліта, калі нашая талерантнасьць спалучыцца з павагай да законаў, атрымаецца нешта цікавае.
— Яшчэ адна праява сытуацыі пагранічча — уніяцкая царква. Нядаўна ў Горадні актыўна распаўсюджваліся антыўніяцкія ўлёткі, выдадзеныя ў Жыровіцкім манастыры, які належыць РПЦ. Як ты да гэтага ставісься як гісторык, як гарадзенец?
— Ня будзем забываць, што функцыянэры Расейскай праваслаўнай царквы з часоў Пятра І — дзяржаўныя чыноўнікі. Яны нібы фармальна аддзеленыя ад дзяржавы, але фактычна гэта частка расейскага дзяржапарату, у тым ліку тыя, якія знаходзяцца ў Беларусі. Невыпадкова мітрапаліт Павал езьдзіць на аўто зь дзяржаўнымі расейскімі нумарамі і ня мае беларускага грамадзянства. Для РПЦ унія — як чырвоная ануча для быка. Гэта ненармальна, для мяне гэта, прабачце, як паталёгія. Нават у некаторых беларускіх патрыётаў, праваслаўных, я назіраў гэтае агрэсіўнае непрыняцьце уніі, хіба, перанятае ад расейскіх сьвятароў. Я лічу, што кожны мае права выбіраць канфэсію на свой густ. Мне падабаецца ўніяцкая царква, бо там беларуская мова дамінуе, у адрозьненьне ад каталіцкага касьцёлу ці праваслаўнай царквы. Як бы там ні было, усё роўна Расейская праваслаўная царква ў Беларусі ёсьць часткай расейскага дзяржаўнага апарату. Для беларусаў аб’яднаньне на рэлігійнай глебе не павінна быць асноўным. Беларусь — краіна пагранічча. У нас ня можа быць монарэлігіі, якая нас аб’яднае, як расейцаў яднае праваслаўе, або палякаў — каталіцызм. Мы не павінны зьвяртаць увагу на тое, хто якой веры. Нас зьяднае ня вера.
— А што?
— Мова. Беларуская мова. Беларусы — мадэрная нацыя, а мадэрная нацыя — супольнасьць людзей, якія гавораць на адной мове. Мы сёньня можам пачуць ад гэтак званых палітычных патрыётаў, што ўсё гэта састарэла. Маўляў, «мы патриоты настоящие, политические, хоть и говорим по-русски». Гэта туфта. Для мяне адназначна: калі чалавек гаворыць па-беларуску — гэта грамадзянін Беларусі. Няважна, якога ён паходжаньня — грузінскага, расейскага ці кітайскага. Для мяне ён — беларус. Зь ім можна будаваць гэтую краіну. А калі чалавек мае вышэйшую адукацыю і адказвае мне па-расейску, я ня маю да яго глыбокай павагі.
— Нядаўна выйшла кніга Віктара Цемушава «На ўсходняй мяжы Вялікага Княства Літоўскага». Нашы продкі ўмацоўвалі тую самую мяжу. Рэспубліка Беларусь фактычна адкрытая на ўсход. А на тваю думку, якой мае быць беларуска-расейская мяжа?
Расейцы ў большасьці сваёй ніколі не пагодзяцца з тым, што беларусы — ня частка «русского мира».
— Для мяне найлепшым прыкладам адносінаў зь вялікім суседам зьяўляецца Фінляндыя. Сябраваць, але мець шчыльна закрытую граніцу. Выказваць сяброўства, дэкляраваць нэўтральнасьць, але — з-за плоту. Калі Беларусь хоча ацалець як незалежная краіна, дзе жыве народ з самабытнай культурай, яна павінна быць сябрам Эўразьвязу і мець на ўсходзе такую мяжу, якую мы сёньня маем з Польшчай і Літвой. І трэба, каб нашу паветраную прастору баранілі самалёты НАТА. Вось тады Расея ніколі не асьмеліцца на нас напасьці. А так... Расейцы ў большасьці сваёй ніколі не пагодзяцца з тым, што беларусы — ня частка «русского мира». І яны будуць сюды лезьці, перакананыя, што мы іх тут чакаем з абдымкамі. І пераканаць расейцаў, што гэта зусім ня так, можа толькі калючы дрот на мяжы.
— Госьцяй «Вольнай студыі» нядаўна была твая калега Сьвятлана Куль-Сяльверстава, якую разам з архэолягам Генадзем Семенчуком сёлета звольнілі з Гарадзенскага дзяржунівэрсытэту імя Купалы. У сувязі з гэтым зноў шмат гаворыцца пра «сьпіс Шапіры», які складаецца з шаснаццаці выкладчыкаў ГарДУ. Што стаіць за гэтым сьпісам?
Сямён Шапіра вымасьціў сабе дарогу з Горадні ў Менск касьцямі гарадзенскіх гісторыкаў.
— Я непасрэдна ведаю ўсіх выкладчыкаў, якія былі звольненыя абсалютна беспадстаўна. Скажу адно: Сямён Шапіра вымасьціў сабе дарогу з Горадні ў Менск касьцямі гарадзенскіх гісторыкаў. Ён павінен быў давесьці свайму начальніку, што ён у Горадні спраўны. Ён ня мог гэтага зрабіць у эканоміцы. Узяўся за ідэалёгію і давёў, што хоць тут трымае ўсіх на кароткай аброці. Правёў гучную справу звальненьня гісторыкаў і па касьцях гэтых гісторыкаў трыюмфальна вярнуўся ў Менск. Гэтая справа будзе да канца жыцьця за ім цягнуцца. Звольненыя выкладчыкі не былі апазыцыянэрамі, яны былі гатовыя супрацоўнічаць з уладай, у тым ліку і Куль-Сяльверстава, якая ніколі не канфліктавала з уладай. І прафэсар Швэд таксама ня быў у канфрантацыі з уладай. Што да таго сьпісу... Памятаю, калі яшчэ я быў прарэктарам Гарадзенскага ўнівэрсытэту, КДБ падавала сьпісы «ненадзейных» тагачаснаму старшыні аблвыканкаму Дубко. Гэта звычайная практыка. КДБ сочыць за выкладчыкамі ВНУ, хто ня ў той канфэрэнцыі ўдзельнічаў, хто ня тое сказаў на лекцыі, і студэнты данесьлі...
— Ты на свае вочы бачыў тыя сьпісы?
— Не, мне пра іх расказвалі. У тых сьпісах «ненадзейных» я быў на другім месцы. На першым быў Аляксандар Мілінкевіч. Такія сьпісы — даўняя бальшавіцкая практыка кантролю тых інстытуцый, якія маюць шырокі ўплыў на масавую сьвядомасьць. Паўтаруся, Сямён Шапіра штучна разьдзьмуў «справу гісторыкаў», каб яна прагучала на ўсю краіну. Яна прагучала — і ўдзячны дыктатар за ручку вярнуў яго ў Менск. Гэта подласьць з боку Шапіры.
— Вернемся да кнігі «Краіна пагранічча», дзе ты дужа крытычна ацэньваеш дзейнасьць рэдактара і аўтара кніг на гістарычную тэму Анатоля Тараса. А якой павінна быць папулярная кніга па гісторыі?
— Яна павінна быць найперш прафэсійнай. Хоць неабавязкова аўтар мусіць быць гісторыкам. Прыгадаем сьветлай памяці Кастуся Тарасава. Яго кнігі —узор гістарычна-папулярнай літаратуры. Ці кнігі таго ж Уладзімера Арлова. Калі ж гаварыць пра Тараса, то гэта дрэнна адукаваны, але вельмі актыўны, нават агрэсіўны дзядок, які можа пісаць на любую тэму. Ён пісаў пра падводныя лодкі, пра адзінаборствы, цяпер вырашыў, што добра будуць прадавацца кнігі па гісторыі, і піша пра гісторыю. Яму ўсё роўна, пра што і на якім узроўні пісаць. Галоўнае — з дапамогай рэклямы ўпіхнуць кнігі пакупніку. А чытач, асабліва масавы, ён як дзіця. Падманваць чытача неабазнанага — як падманваць дзіця. Гэтым якраз спадар Тарас і займаецца.
— Неўзабаве ў Эўрапейскім гуманітарным унівэрсытэце мае быць абраны новы рэктар. У сьпісе прэтэндэнтаў — і твая кандыдатура. Калі табе ўдасца перамагчы ў конкурсе, якім будзе першае распараджэньне новага рэктара ЭГУ?
— Трэба будзе агледзецца на месцы. Прызнацца, я пра гэта ня думаў. Скажу хіба, што ня будзе распараджэньня, каб з заўтрашняга дня ўсе загаварылі па-беларуску. Паглядзім. Я не хачу, каб мяне ўспрымалі такім цэрбэрам, які будзе на ўсіх брахаць. Ня трэба ніякіх рэвалюцый, трэба рабіць справу паступова, ісьці малымі крокамі, каб не паламаць лёсы людзей.
