«У параўнаньні зь Беларусьсю Расея вельмі лібэральная краіна. У нас лайтовы рэжым, калі на ваш паглядзець. Гэта ў параўнаньні», — Аксана Шалыгіна, паплечніца і бліжэйшы сябар мастака Пятра Паўленскага, некалькі дзён правяла ў Беларусі, працуючы над спэктаклем Свабоднага тэатру, у якім Пётар будзе адным з трох галоўных герояў.
Пасьля акцыі «Пагроза» 9 лістапада 2015 году, калі Паўленскі падпаліў дзьверы будынку ФСБ на Лубянцы, мастак знаходзіцца ў турме і патрабуе перакваліфікаваць сваю справу са «зьнішчэньня і пашкоджаньня культурнай спадчыны» на «тэрарызм». Аўтару такіх гучных акцыяў, як «Шво», «Туша» і «Фіксацыя», ужо ўдалося зрабіць з суду над сабой паказальны акт мастацкага выяўленьня.
Аксана, сузаснавальніца і выдавец часопіса «Палітычная прапаганда», распавядае, як яны зь Пятром жывуць у сучаснай Расеі.
— Я пачула частку вашай гутаркі з Машай Алёхінай, і вы там сказалі, што «калі эміграваць, дык толькі ў Беларусь»? Чаму? Такое нячаста пачуеш.
— У Расеі таксама складана жыць, але ў параўнаньні зь Беларусьсю гэта вельмі лібэральная краіна. Там досыць мяккі рэжым у параўнаньні з вашым. Тут настолькі ўсё закрыта і так шмат тэмаў, якія можна капаць і рабіць бачнымі. Шмат матэрыялу для працы. Наяўнасьць сьмяротнага пакараньня мяне ўразіла моцна, як ніколі. Гэта тэма небясьпечная, але пра яе трэба гаварыць адкрыта.
— То бок гэта была б пратэстная эміграцыя? Паехаць туды, дзе яшчэ горш, дзе ёсьць праблемы?
— Так, туды, дзе ёсьць пытаньні, зь якімі можна працаваць. Ня ў сытую ж Эўропу ехаць. Я ў Беларусі знаходжуся і разумею, што тут зьнішчылі ўсіх — хто мог і хацеў супраціўляцца рэжыму. Канечне, як чалавеку, які знаходзіцца ў супрацьстаяньні з уладай, мне тут ёсьць пра што падумаць. І прыкладна зразумець, куды рухаецца Расея. Каб нават тыя, хто яшчэ застаўся тут — зусім ужо панылая большасьць, індыфэрэнтная і аморфная, цалкам прыціснутая страхам і існуючым рэжымам, — каб яны неяк адчувалі, што такое жыцьцё — гэта не жыцьцё. Што сэнс чалавечага існаваньня — гэта абвяржэньне рэжыму. Не сьцьвярджэньне яго і замацаваньне ў іхных страхах, а наадварот — абвяржэньне. Рух у кірунку вызваленьня. Пабудова свайго ўласнага жыцьця па сваіх законах.
— Нам здавалася, што ў нас у параўнаньні з Расеяй усё яшчэ ня так кепска. Што вас прымусіла зрабіць такія высновы?
— Я пабачыла прарэджаны горад. Адчуваньне, што зь людзей высмакталі жыцьцё. Паныла. Вочы пустыя. Вуліцы пустыя. Няма рытму гораду абсалютна. «Хлапец зь дзяўчынай» пачкамі гуляюць за ручкі, як актыўнае нагадваньне пра традыцыйныя сямейныя каштоўнасьці, так мярзотныя мне. Няма гумару, няма весялосьці. Усё ціха і кшталту «мірна». Камуністычныя будынкі, шыльды — усё гэта душыць, калі ты разумееш, што так працуе машына прапаганды. І гэтая насьмешка са свабоды — «праспэкт Незалежнасьці»...
Усё гэта вялікая дэкарацыя ўлады аднаго ці не аднаго чалавека, які змог зрабіць зачыстку тых, хто нязгодны. І я б хацела ўдакладніць, што справа не ў адным чалавеку, тырану. Ён ніхто, па сутнасьці. У яго даўно няма асобы, ён проста пальчатка на руцэ ўлады як апарата па здабываньні грошай і ажыцьцяўленьні гвалту. Калі ў Расеі яшчэ буяе тэрор супраць насельніцтва, то ў вас проста генацыд.
Чаму Пётар зрабіў акцыю «Пагроза»? Таму што ёсьць тэрарыстычная баявая арганізацыя, скіраваная на тое, каб тэрарызаваць насельніцтва Расеі праз страх, закрыцьцё людзей у турмы, заказныя забойствы.
Алег Сянцоў, які будзе адным з пэрсанажаў будучай тэатральнай пастаноўкі, атрымаў 20 год. Яму цяпер сорак, лепшыя і самыя актыўныя свае 20 год ён будзе там, выйдзе старым. Яму зьнішчылі жыцьцё, яго сьцерлі. І мы цудоўна разумеем, што кожны з нас, займаючыся палітычным мастацтвам, можа ў любы момант апынуцца на ягоным месцы. І ўсьведамленьне гэтага спакойна спаць не дае. Ты проста ня можаш ані маўчаць, ані жыць так, як яны табе кажуць, бо хто ты пасьля гэтага?
А тут (у Беларусі. — АД), я думаю, прынята згодніцтва, кампраміс і адсежваньне па дамох. Камунікуючы з рознымі людзьмі, з таксістамі, напрыклад, я разумею, што горад абясточаны. У яго аднятая свабодная воля. Пётар казаў у сваёй акцыі: «Жыцьцё вартае таго, каб пачаць за яго змагацца». Тут пра гэта не ідзе размова. Проста выжываньне і існаваньне, вось што я бачу вакол. Хоць я ведаю, што ў кожным чалавеку — чым менавіта і займаецца мастацтва — можна запаліць агонь барацьбы і жаданьне сарваць гэтую бессэнсоўную пошлую дэкарацыю ўлады.
— Часта кажуць, што ў Беларусі страх разьліты ў паветры. Вы гэта адчуваеце?
— Канечне, адчуваю. Мне тут вельмі неспакойна знаходзіцца. Бо душная абстаноўка. Я моцна адчуваю ўсялякую небясьпеку, пачынаю ўнутрана напружвацца і закрывацца. Тут гэта ўвогуле паўсюль.
Людзі вельмі стрыманыя эмацыйна. Можа, гэта нацыянальная рыса характару. Ня ведаю, трэба больш пакамунікаваць. Але адчуваньне, што чалавек сьвядома нешта ў сабе падаўляе і выдае табе ўжо халодныя правераныя словы, прапушчаныя праз розум. Гэта або іронія, сьцёб, або ўжо самае страшнае — падумаць, што рэальна чалавек так можа выказвацца.
Адзін момант у Расеі нам здавалася, што Апакаліпсіс вось-вось здарыцца. Пасьля нам стала зразумела, што ён ужо здарыўся і мы знаходзімся ў працэсе Апакаліпсіса. Што п... наступіў і ўсе гэта перажываюць. А тут (у Беларусі. — АД) я бачу постапакаліптычны сындром. Калі ўжо ўсіх выпаліла, усё вымерла, і засталіся вялыя нейкія праявы жыцьця. Але, магчыма, тыя, хто выжыў, і прынясуць новую моцную кроў.
— Як цяпер Пётар?
— Пятра перавялі ў іншае СІЗА. Пакуль што ён асвойваецца там. У камэры 13 чалавек. Умовы нібыта нармальныя. Кажа, што рэжым у новым СІЗА іншы, больш «чырвоны» (гэта калі адміністрацыя мае ўладу над арыштантамі, там кіруе закон адміністрацыі, а не зладзейскі закон)
Сыстэма пабудаваная так, каб пачынаючы ад падʼёма і да адбою зьняволены ведаў, хто ён і дзе ягонае месца. У любы момант могуць зайсьці ў камэру з вобшукам, і ты мусіш паводзіць сябе вельмі пакорна, выкрыкваць сваё прозьвішча, артыкул, выходзіць на праверку, трымаць рукі за сьпінай. Нельга ляжаць на ложку пад коўдрай удзень. То бок нагляд паводзіць сябе як твой гаспадар, а ты мусіш яму пакорліва падпарадкоўвацца.
А Пётар сыстэму абвяргае і нічога ня робіць з таго, што яны кажуць. І яны бясьсільныя перад гэтым. За той час, што ён быў у Бутырцы, ён атрымаў усяго тыдзень карцэра, бо ўжо пачаў нават лямпачкі біць і ў яго былі сурʼёзныя канфлікты з наглядам. Ён іх проста зьбіваў, а яны яго ў адказ ня могуць крануць, бо зь ім нельга так. Ён знаходзіўся пад адмысловай аховай, у яго ў камэры вісела відэакамэра, якая ўвесь час фіксавала ягоныя паводзіны.
Але ён свабодны чалавек і жыў там, нібыта ён свабодны. Ён цяпер жыве ў турме, а я на волі. На мне нейкія абавязкі, якія былі раней на ім. Падтрымліваю яго як магу, разгойдваю сытуацыю і распавядаю пра палітычнае мастацтва. Калі людзі даведваюцца пра Пятра і гэтую сытуацыю, то, апроч падтрымкі, гэта нічога не выклікае.
Я ніколі не кажу «вызваліце Пятра». Кажу пра тое, што крымінальная справа не зьяўляецца праблемай. Гэта палітычнае мастацтва. Гэта дзьверы ў мэханізмы ўлады, дзе можна таксама працаваць і набіраць неабходны матэрыял, каб рабіць яго пасьля бачным для іншых.
Нават цяпер ужо матэрыялу ў крымінальнай справе па акцыі «Пагроза» больш чым дастаткова. У мяне ёсьць відэазапіс акцыі з самой Лубянкі. Гэта іншы погляд. Так ніхто б ня змог зьняць з журналістаў. А сьледзтва мне прадстаўляе відэафіксацыю акцыі. Гэта пра тое, як дзейнічае палітычнае мастацтва на больш глыбокім узроўні.
— У мяне заўжды было адчуваньне Пятра як чалавека, які здольны ствараць вакол сябе прастору, якую ён лічыць правільнай. У той жа час супраць Пятра ўся праваахоўная сыстэма і як мінімум 80 працэнтаў насельніцтва Расеі. Вы казалі ўжо, што гатовыя ісьці да канца — гэты канец што азначае?
— Да фізычнага канца. Чалавека можна нэўтралізаваць, прымусіць эміграваць, напалохаць тэрмінам, выслаць з краіны — у кайданках пасадзіць у самалёт і вывезьці. Толькі тады. Ці калі яго проста ліквідуюць, калі яго ня стане як цела. Больш нічога. Мы ніколі ня зьедзем па сваёй волі. Нават калі будзе небясьпека фізычнай расправы. Але пра гэта даведаюцца ўсе.
У Расеі пакуль няма «беспредела». У нас людзі пакуль не зьнікаюць з вуліц проста так. Пакуль што да гэтага не дайшло. Калі гэта пачнецца, гэта вельмі кепскі паварот падзеяў. Трэба будзе з гэтым змагацца.
— Пакуль вы пра гэта ня думаеце?
— Не. Мы больш як на месяц ніколі не плянуем. На месяц — гэта ўжо шмат. На тыдзень-два.
— І вы, і Пётар займаецеся палітычным акцыянізмам. Цела для такога мастака — гэта турма ці інструмэнт мастацтва?
— Я адразу скажу, што я не называю сябе ані мастачкай, ані акцыяністкай. Я іншымі рэчамі займаюся.
А калі пра Пятра казаць, то ў акцыях, дзе ён аголены і нешта робіць са сваім целам, ён кажа пра турму паўсядзённасьці. Так, цела — як турма, як псыхатурма, дзе чалавек сам сябе заганяе ў рамкі і рукамі ўлады ажыцьцяўляе сам над сабою гвалт, кантроль і прымус. А вось, напрыклад, калі была акцыя «Свабода», яна была зьдзейсьненая калектыўным субʼектам. Там ішла размова пра магчымасьць вызваленьня з турмы паўсядзённасьці.
І цела — гэта інструмэнт. Ня думаю, што можна вызваліцца ад цела, але можна вызваліцца ад думкі, ад страху, ад нежаданьня штосьці рабіць. І гэта можна зрабіць з дапамогай цела.
Перад акцыямі якраз адбываецца вельмі сурʼёзная барацьба з самім сабой. Тыдзень ці дні перад акцыяй — самы сурʼёзны час, калі адбываецца сапраўднае змаганьне. З навязанымі нормамі паводзінаў, з клопатам пра бясьпеку ўласнага цела. Гэта досыць моцнае напружаньне, у працэсе якога і адбываецца рух у кірунку вызваленьня. А далей ужо справа тэхнікі, трэніроўкі, дэталёвае прадумваньне часу, месца, дня.
— То бок палітычны акцыянізм — гэта не спантанная акцыя, а дакладна падрыхтаваная дзея? Ёсьць нават рэпэтыцыі?
— Заўжды. Узьнікае ідэя, мы яе абмяркоўваем, робіцца зразумела, што гэта тое, што трэба ў дадзены момант. Далей гэта тэхнічнае ажыцьцяўленьне. Прыйсьці, сесьці на Красную плошчу і скінуць зь сябе адзеньне за 30 сэкунд ня так проста (Аксана распавядае пра акцыю Пятра «Фіксацыя», калі ён прыбіў сваю машонку да бруку на Краснай плошчы. — АД). На тое, каб чалавек навучыўся хутка скідаць адзеньне, можа пайсьці два тыдні. Нават шыецца пэўнае адзеньне, каб усё імгненна адбылося.
З «Аддзяленьнем» мы жорстка пралічыліся. (Падчас акцыі аголены Паўленскі забраўся на дах інстытуту імя Сэрбскага зь вялікім нажом і адрэзаў сабе мочку вуха. — АД) Мы думалі, што ў нас будзе 40 сэкунд, а першая ахова выйшла праз 25 хвілін. Мы думалі, што ўсё скончыцца імгненна, а ўсё скончылася празь дзьве з паловай гадзіны, калі прыехалі ўсе магчымыя і немагчымыя службы, уключаючы МНС, паліцыю, хуткую дапамогу, усе дактары-псыхіятры зь Сербскага. Яны хадзілі вакол і казалі: «Гэта ваш ці наш?» Вырашалі, хто яго забярэ на свой бок. У выніку псыхіятрыя забрала.
— Я прачытала нядаўна «Рэвалюцыйны этуд», і вы там прадстаўлены чалавекам, які парушае ўсе магчымыя і немагчымыя нормы, жыве па сваіх законах. Як вы самі вызначаеце свае межы — дзе посьпех, а дзе няпосьпех? Што добра і што кепска? Калі вы добрая маці і дзе ў вас нешта не атрымалася?
— Посьпех — гэта калі ты зрабіў тое, што заплянаваў. Гэта самае галоўнае. Усё астатняе ўвогуле ня важна. Мы не пралічваем рэакцыю ў СМІ. Клічуцца нейкія фатографы, але мінімальна, каб не было разброду і каб ніхто нікога лішняга з сабой не прывёў. Калі ўдаецца ажыцьцявіць задуманае — гэта посьпех.
Чаму Пеця цяпер у такім добрым душэўным стане? Таму што ён зрабіў тое, што заплянаваў — ён падпаліў гэтыя дзьверы. Ёсьць гэтаму сьведчаньні — відэадакумэнтацыя і фота. Задача пастаўленая, выкананая. А тое, што адбываецца пасьля, ужо частка вялікага працэсу па сьцьверджаньні межаў і формаў палітычнага мастацтва, якое неразрыўнае з нашым жыцьцём.
— Але вы апісваеце таксама, як вы жывяце зь Пятром, і гэта абсалютна не нарматыўная сямʼя, якая парушае ўсе стандартныя ўяўленьні пра шлюб. А як вы вызначаеце, што вам добра?
— Ну чаму, мы мужчына і жанчына, цалкам сабе нарматыўная. Мы не выкарыстоўваем паняцьця «сямʼя» — у нас гэта блізкае кола людзей. Нашы дзеці — гэта таксама частка блізкага кола, нашы баявыя таварышы. Яны пакуль што маленькія, але яны ўсё разумеюць і вельмі адэкватна ставяцца.
Так, у нас свабодныя стасункі. Мы да гэтага прыйшлі, бо мы доўга разам ужо, і замыкацца адзін на адным і абмяжоўваць свабоду адзін аднаго было б дзіўна. У пэўны момант стала зразумела, што мы не належым адзін аднаму, што мы ня ўласнасьць адзін аднаго, не кантралёры і не дыктатары адзін аднаму. Тады стаў зразумелы вэктар руху ў гэтым пытаньні. Але гэта было ня так проста. Я страціла частку цела ў гэтым працэсе разуменьня і сьцьверджаньня гэтай пазыцыі ў жыцьцё. (Каля года таму Аксана сякерай адсекла сабе частку мезенца. — АД).
Мы спрабуем выбудоўваць сваю форму жыцьця, якая адрозьніваецца ад таго, што дзяржава хоча ад нас. Усе гэтыя апараты і структуры, кшталту школы, царквы, інстытуту шлюбу і сужэнскай вернасьці, усе гэтыя традыцыі... Нам гэта сумна. Нам падабаецца, калі ўсё весела і жыва. Калі мы самі вырашаем, што нам на дадзены момант важна.
Што тычыцца дзяцей, асабістых стасункаў, то гэта не спантанныя рашэньні. Мы да ўсяго прыходзім у выніку размоваў і жыцьцёвых сытуацыяў. Я бачу шмат няшчасных людзей, здрадаў, хлусьні, разьбітых семʼяў, дзе дзеці пакутуюць. Мы думаем — як жа, гэта ж, наадварот, няшчасьце. А чаму б не заставацца разам, абсалютна прызнаючы адзін за адным права на ўласнае цела, і ад гэтага робіцца толькі лепш? Стасункі разьвіваюцца і мацнеюць. Ёсьць такая задача — быць і працаваць разам. І дзяцей разьвіваць.
Мы не працуем афіцыйна. Гэта сьвядомы выбар, каб займацца справай, якая нам цікавая і важная. Грошы — гэта другое пытаньне. Мы будзем лепш галадаваць, чым падпрацоўваць недзе і нейкім чынам усё ж схіляцца на адно калена. Што такое «праца» — гэта ты час свой аддаеш. А гэта самае каштоўнае, што ў цябе ёсьць. Ты можаш яго на сваю справу патраціць і прасунуць яе яшчэ далей.
Нам важная эканоміка дару. Напрыклад, часопіс, які мы выдаём, мы спачатку самі шукаем грошы на друк, пасьля бясплатна распаўсюджваем. І нам важная менавіта такая пасьлядоўнасьць.
— Вы так шчыра апісваеце сваё жыцьцё, у тым ліку зь дзецьмі (у Аксаны і Пятра дзьве дзяўчынкі пяці і васьмі год. — АД) Вы не баіцеся, што ўлады гэтым скарыстаюцца?
— Не, не баюся. А чаго мне баяцца? Што дзяцей забяруць?
— Так.
— Я не аддам. Буду адстрэльвацца, а дзяцей ня дам. Вывезу, схаваю, ніхто іх ніколі ня знойдзе. Уступлю ў адкрытае супрацьстаяньне. У такой барацьбе ўсе сродкі добрыя. Дзяцей мы не ўспрымаем як мэханізм ціску на нас. Тады ўжо гэта будуць ня нашы любімыя дзеці, нашы сябры, а проста мэханізм ціску дзяржавы на нас.
— Вас разумеюць людзі вакол? Падтрымліваюць?
— Я сустракаю цяпер вельмі шмат цудоўных людзей, якія дапамагаюць матэрыяльна, даюць месца, дзе жыць, дапамагаюць зь дзецьмі. Да таго, што мяне цяпер няма ў горадзе, а хтосьці займаецца дзецьмі, робіць за мяне перадачку Пятру, займае чаргу ў турму, каб адвакат трапіў. Мне вельмі важна, каб захоўваліся дамоўленасьці і адвакат хадзіў да Пятра кожны тыдзень. Я лічу гэта важным для падтрыманьня камунікацыі Пятра з воляй.
— Як я разумею з эпізоду з пальцам, фізычны боль вас не палохае?
— Гэта мінімальнае перажываньне фізычнага дыскамфорту часовага. Самае страшнае для мяне — гэта здаць сваю пазыцыю. Тады я буду ліквідаваная як адзінка, і далей можна ня жыць. Не ўяўляю, як можна жыць без пазыцыі. Навошта тады ўставаць раніцай, у чым сэнс твайго існаваньня?
Толькі твая пазыцыя кажа пра тое, хто ты і для чаго жывеш.
