(Вячаслаў Ракіцкі: ) “Абодва сёньняшнія экспэрты да апошняга часу працавалі ў Інстытуце гісторыі Нацыянальнай акадэміі навук. Цяпер кандыдат гістарычных навук Уладзімер Ісаенка — на пэнсіі, Алег Гардзіенка — супрацоўнік газэты “Наша ніва”. Першае пытаньне: што адбылося з гістарычнай навукай у канцэптуальным падыходзе да асьвятленьня падзеяў Другой усясьветнай вайны ў Беларусі за апошняе дзесяцігодзьдзе?”
(Уладзімер Ісаенка: ) “Цяпер пры асьвятленьні падзеяў той вайны ўжо не гавораць, што гэта была толькі Вялікая Айчынная вайна, а гавораць, што яна была часткай Другой усясьветнай вайны. Па-другое, ужо не выстаўляюць на першае месца, як раней, ролю камуністычнай партыі як арганізатара і натхняльніка ўсіх перамог, а кажуць, што перамог савецкі народ. Больш выразна падаецца роля палкаводцаў. І, натуральна, стала вядома шмат новых фактаў. Быў доступ да архіваў, адкрывалася магчымасьць на падставе новых фактаў заглыбіцца ў многія аспэкты той вайны. Але… На жаль, гэта ня вельмі адбылося. У мяне нават складаецца ўражаньне, што афіцыйныя гісторыкі наўмысна арыентуюцца на недасьведчаных людзей, якія, маўляў, павераць усяму, што ім ні сказалі б”.
(Ракіцкі: ) “На мяжы 1980—1990 гадоў адбылося шмат прарываў у асьвятленьні розных пэрыядаў беларускай гісторыі. У тым ліку, — і ў асьвятленьні падзеяў Другой усясьветнай вайны. І раптам у сярэдзіне 1990-х гадоў афіцыйная навука вельмі многае з адшуканага пачынае пераглядаць. У якім накірунку тое найперш робіцца? Можа, гэта вяртаньне да традыцыяў савецкай гістарычнай навукі?”
(Алег Гардзіенка: ) “Я не сказаў бы, што гэта менавіта вяртаньне да савецкага часу. Хутчэй за ўсё, гістарычная навука спынілася на падыходах 1990—1991 гадоў. Прыкладам, раней праблемы калябарацыі і ўдзелу дзеячаў нацыянальнага руху ў вайне былі пад забаронаю. Але ў 1990 годзе пачалі пра гэта казаць: маўляў, былі такія факты. Але, як мне здаецца, на тым самым узроўні размова пра гэта й засталася аж да сёньня. Мала дасьледуецца й праблема акупацыі. А вось у дасьледаваньні партызанскага й падпольнага рухаў прасунуліся некалькі далей. Тут дасьледаваньні больш падрабязныя. Я думаю, што насьпеў час перавыдаць кнігу Юрыя Туронка “Беларусь пад нямецкай акупацыяй”. Гэта праца ня страціла сваёй актуальнасьці. Дый увогуле гэтая тэма ў Беларусі амаль не дасьледавана. І тэма нацыянальных беларускіх арганізацыяў за часам вайны, калі не пад забаронаю, дык не вітаецца. Украінцы, літоўцы, палякі даўно ўжо адужалі гэтыя тэмы. Яны ўжо дасьледуюць больш глыбокія праблемы — прыкладам, ня проста “літоўцы ў нямецкіх кіроўных органах”, а міжнацыянальныя дачыненьні падчас фашыстоўскай акупацыі на тэрыторыі Літвы. А мы, на жаль, калі зьменіцца сытуацыя, будзем вымушаны пачынаць з чыстага аркушу”.
(Ракіцкі: ) “Калі я зразумеў вас дакладна, у сучаснай афіцыйнай гістарычнай навуцы адбываецца пэўная рэвізія пэўных пытаньняў, якія ўжо былі распрацаваны. Ці так гэта?”
(Гардзіенка: ) “Цяпер ужо ўвесь беларускі нацыянальны рух за часам акупацыі запісваецца ў шэрагі здраднікаў. Але, дзякуй Богу, дасьледаваньне не спыняецца. Прынамсі, дасьледчыкі могуць пра гэта згадваць, пісаць. Але такому мала даецца месца. У апошняй фундамэнтальнай кнізе “Беларусь у гады Вялікай Айчыннай вайны”, што выйшла ў Інстытуце гісторыі, там толькі адзін ці два разьдзелы гэтаму прысьвечаны. А калі зірнуць на колькасьць удзельнікаў партызанскага й падпольнага рухаў і на колькасьць удзельнікаў у нацыянальных руху й паліцыі, то гэтыя колькасьці (хай у другім выпадку іх было й крыху меней), але іх можна суадносіць. Паўтаруся: сёньня найперш дасьледуюцца партызанскі й падпольны рух, а ўсё астатняе — паводле рэшткавага прынцыпу”.
(Ісаенка: ) У асноўным я згодзен са спадаром Гардзіенкам. Але маю й крыху іншае меркаваньне. Справа ў тым, што Беларусь — партызанская рэспубліка. Гэта ўсім вядома. Але ці вывучалася партызанская рэспубліка так ужо дасканала? Я думаю, што вывучалася яна дрэнна. І вось чаму. Партызанскі рух на Беларусі — вельмі складаная праблема. У ім удзельнічалі людзі шмат якіх нацыянальнасьцяў. Але нічога не гаворыцца пра польскіх і ўкраінскіх партызанаў, якія дзейнічалі на тэрыторыі Беларусі. Пытаньні дзейнасьці АКА — Арміі Краёвай — толькі нядаўна былі ўзьняты, але абмяркоўваюцца яны прыглушана. Да партызанскага руху былі аднесены й такія партызаны, якія нікому не падпарадкоўваліся — ні савецкім уладам, ні органам лёнданскага эмігранцкага польскага ўраду. Яны былі самі па сабе, папросту хаваліся ў лесе. А некаторыя пасьпяхова рабавалі насельніцтва ў глухіх вёсках, куды немцы іншым разам і не маглі дабрацца. Я ўжо не кажу, што з дапамогаю органаў НКВД савецкаму ўраду трэба было ўзяць пад жорсткі кантроль увесь партызанскі рух на тэрыторыі Беларусі”.
(Ракіцкі: ) “Чаму раней у школах гісторыю вайны вывучалі па звычайным падручніку — і гэтага хапала? А цяпер запатрабавалася больш пашыранае яе вывучэньне? Нават напісаны асобны падручнік “Великая Отечественная война в контексте Второй мировой войны”. Дзеля чаго ўведзены, нібыта, асобны прадмет і якое ваша стаўленьне да яго?”
(Ісаенка: ) “Я вельмі дасканала вывучыў гэты падручнік. На кожнай старонцы дзьве-тры фактычныя памылкі. Паміж іншага, там напісана, што за два з паловаю гады да вайны было выпушчана восем тысяч танкаў і сямнаццаць тысяч самалётаў. Іх было ў чатыры разы болей, чым у немцаў. Але чамусьці 1939 год выкінулі. Усюды напісана, што ў студзені 1939 году выраблена гэта тэхніка, а ў гэтым падручніку — што ў сьнежні. Выкінулі цэлы год. І такіх грубых памылак шмат”.
(Гардзіенка: ) “У дзяржаве, дзе асноўнымі каштоўнасьцямі абвяшчаюцца парадак і стабільнасьць, трэба шукаць падмурак у мінулым савецкай Беларусі, да чаго можна было б апэляваць. А парадак і ў савецкай Беларусі, і ў Беларусі сучаснай асацыюецца са Сталіным і ягонай перамогай у вайне. Гэта — першае. Другое, чарговым разам эксплюатуецца міт пра Беларусь-партызанку. Так, гэта кепска, што ў падручніку шмат памылак. Але галоўная праблема ў ягоным ідэалягічным зьмесьце. І павялічаная колькасьць гадзін выклікана разуменьнем, што падручнікі чытаюцца толькі ў школе, — дарослыя людзі да іх ня будуць зьвяртацца. І гэта база будзе “ўбіта” школьнікам у галаву. І яны пойдуць з гэтымі ведамі, з тым самым мітам пра Беларусь-партызанку ў далейшае жыцьцё. У гісторыі Беларусі былі й ня менш значныя падзеі. Так, для вывучэньня першай усясьветнай вайны трэба мець столькі ж гадзінаў, бо яна яшчэ больш паўплывала на лёс Беларусі. Яна прынесла беларусам незалежнасьць, абвяшчэньне Беларускай Народнай Рэспублікі, прывяла да падзелу Беларусі ў 1918—1920 гадах”.
(Ракіцкі: ) “Спадар Ісаенка, ці згодны вы са спадаром Гардзіенкам, што гісторыя апошняй вайны пастаўлена на службу ідэалёгіі сучаснай беларускай дзяржавы?”
(Ісаенка: ) “У асноўным можна пагадзіцца. Але трэба ўлічыць яшчэ адно. Чалавеку хочацца чымсьці ганарыцца — прыкладам, сваімі традыцыямі, продкамі. Але чым можа ганарыцца сучасны беларус? Тым, што дагэтуль многія нашы людзі ня маюць уласнага жытла? Ці тым, што, калі ня будуць працаваць на сваіх сотках на лецішчах, — не забясьпечаць сабе харчаваньня? Гэтым ганарыцца ня будзеш. Застаецца ганарыцца толькі тым, што была прыналежнасьць да магутнай дзяржавы, якой усе баяліся. Вось чаму ідэолягі й афіцыйныя гісторыкі зьвяртаюцца да падзеяў Вялікай Айчыннай вайны. Але ці ўсімі падзеямі той вайны можна ганарыцца? Думаю, не…”
(Ракіцкі: ) “З вашага гледзішча, апошняя вайна для Беларусі была Другой усясьветнай ці Вялікай Айчыннай?”
(Гардзіенка: “Натуральна, Другой усясьветнай, нават з гледзішча храналягічных межаў. Пачалася яна 1 верасьня 1939 году ўдзелам беларускіх жаўнераў у Войску Польскім і рэпрэсіямі 1939—1941 гадоў. Фактычна вайна й ня скончылася 9 траўня 1945 году, бо працягваўся нацыянальны партызанскі рух”.
(Ісаенка: ) “Я, натуральна, згодзен. Але ня трэба забываць яшчэ й тое, што на тэрыторыі Беларусі адбывалася супрацьстаяньне саміх беларусаў. З аднаго боку, польскія падразьдзяленьні Арміі Краёвай, з другога — савецкая партызанка. Яшчэ адзін момант: змаганьне калябарацыяністаў з савецкімі партызанамі. Таму сытуацыя ў Беларусі выглядала падобнай да грамадзянскай вайны. Таксама беларусы змагаліся й на заходнім фронце. Частка беларусаў была на баку немцаў у супрацьпаветраных сілах Нямеччыны або ў той дывізіі, якая ваявала на тэрыторыі Францыі, а частка змагалася ў Варшаўскім паўстаньні і ў Арміі Андэрса. Для Беларусі пытаньне той вайны было надзвычай складаным. Магчыма, таму беларусы й іншыя народы, што насялялі Беларусь, паклалі ў той вайне такія вялікія ахвяры”.
(Ракіцкі: ) “Падсумоўваючы размову, мне падаецца, што абодва экспэрты шмат у чым пагаджаюцца. Перадусім, у тым, што гісторыя ўдзелу Беларусі ў Другой усясьветнай вайне пакуль яшчэ ня вывучана да канца. І другі момант: у апошняе дзесяцігодзьдзе гісторыя вайны ў значнай ступені ідэалягізавана. Ваш прагноз — калі ж урэшце рэшт будзе напісана праўдзівая, не ідэалягізаваная гісторыя апошняй вайны? І ці магчыма гэта ўвогуле?”
(Гардзіенка: ) “Калі гісторыкі адчуюць сябе свабоднымі, яны напішуць праўдзівую гісторыю вайны. Калі яны не адчуюць сябе свабоднымі, — ніякая зьмена рэжыму гэтаму не дапаможа”.
(Ісаенка: ) “На шчасьце, частка гісторыкаў ужо адчула сябе свабоднымі. У бальшыні сваёй яны жывуць на тэрыторыі Расейскай Фэдэрацыі. Але ёсьць такія й сярод нас. Брэсцкі гісторык Бяшанаў напісаў пра танкавы пагром 1941 году. Цудоўная праца! Я думаю, што гісторыю вайны можна напісаць толькі тады, калі будзе падавацца статыстыка й выкарыстоўвацца параўнальна-гістарычны мэтад. Калі факты ня будуць замоўчвацца, а будуць тлумачыцца. У гэтым і выявіцца павага да людзей, А пакуль — гэта дзіўна — і праз 60 гадоў пасьля завяршэньня вайны мы толькі падлічваем страты”.
(Ракіцкі: ) “Напэўна, ж варта пагадзіцца, што ўжо даўно прысьпеў час для аналізу ваенных падзеяў 20-га стагодзьдзя з пазыцый 21-га стагодзьдзя, а ня толькі для падлічваньня страт”.
(Уладзімер Ісаенка: ) “Цяпер пры асьвятленьні падзеяў той вайны ўжо не гавораць, што гэта была толькі Вялікая Айчынная вайна, а гавораць, што яна была часткай Другой усясьветнай вайны. Па-другое, ужо не выстаўляюць на першае месца, як раней, ролю камуністычнай партыі як арганізатара і натхняльніка ўсіх перамог, а кажуць, што перамог савецкі народ. Больш выразна падаецца роля палкаводцаў. І, натуральна, стала вядома шмат новых фактаў. Быў доступ да архіваў, адкрывалася магчымасьць на падставе новых фактаў заглыбіцца ў многія аспэкты той вайны. Але… На жаль, гэта ня вельмі адбылося. У мяне нават складаецца ўражаньне, што афіцыйныя гісторыкі наўмысна арыентуюцца на недасьведчаных людзей, якія, маўляў, павераць усяму, што ім ні сказалі б”.
(Ракіцкі: ) “На мяжы 1980—1990 гадоў адбылося шмат прарываў у асьвятленьні розных пэрыядаў беларускай гісторыі. У тым ліку, — і ў асьвятленьні падзеяў Другой усясьветнай вайны. І раптам у сярэдзіне 1990-х гадоў афіцыйная навука вельмі многае з адшуканага пачынае пераглядаць. У якім накірунку тое найперш робіцца? Можа, гэта вяртаньне да традыцыяў савецкай гістарычнай навукі?”
(Алег Гардзіенка: ) “Я не сказаў бы, што гэта менавіта вяртаньне да савецкага часу. Хутчэй за ўсё, гістарычная навука спынілася на падыходах 1990—1991 гадоў. Прыкладам, раней праблемы калябарацыі і ўдзелу дзеячаў нацыянальнага руху ў вайне былі пад забаронаю. Але ў 1990 годзе пачалі пра гэта казаць: маўляў, былі такія факты. Але, як мне здаецца, на тым самым узроўні размова пра гэта й засталася аж да сёньня. Мала дасьледуецца й праблема акупацыі. А вось у дасьледаваньні партызанскага й падпольнага рухаў прасунуліся некалькі далей. Тут дасьледаваньні больш падрабязныя. Я думаю, што насьпеў час перавыдаць кнігу Юрыя Туронка “Беларусь пад нямецкай акупацыяй”. Гэта праца ня страціла сваёй актуальнасьці. Дый увогуле гэтая тэма ў Беларусі амаль не дасьледавана. І тэма нацыянальных беларускіх арганізацыяў за часам вайны, калі не пад забаронаю, дык не вітаецца. Украінцы, літоўцы, палякі даўно ўжо адужалі гэтыя тэмы. Яны ўжо дасьледуюць больш глыбокія праблемы — прыкладам, ня проста “літоўцы ў нямецкіх кіроўных органах”, а міжнацыянальныя дачыненьні падчас фашыстоўскай акупацыі на тэрыторыі Літвы. А мы, на жаль, калі зьменіцца сытуацыя, будзем вымушаны пачынаць з чыстага аркушу”.
(Ракіцкі: ) “Калі я зразумеў вас дакладна, у сучаснай афіцыйнай гістарычнай навуцы адбываецца пэўная рэвізія пэўных пытаньняў, якія ўжо былі распрацаваны. Ці так гэта?”
(Гардзіенка: ) “Цяпер ужо ўвесь беларускі нацыянальны рух за часам акупацыі запісваецца ў шэрагі здраднікаў. Але, дзякуй Богу, дасьледаваньне не спыняецца. Прынамсі, дасьледчыкі могуць пра гэта згадваць, пісаць. Але такому мала даецца месца. У апошняй фундамэнтальнай кнізе “Беларусь у гады Вялікай Айчыннай вайны”, што выйшла ў Інстытуце гісторыі, там толькі адзін ці два разьдзелы гэтаму прысьвечаны. А калі зірнуць на колькасьць удзельнікаў партызанскага й падпольнага рухаў і на колькасьць удзельнікаў у нацыянальных руху й паліцыі, то гэтыя колькасьці (хай у другім выпадку іх было й крыху меней), але іх можна суадносіць. Паўтаруся: сёньня найперш дасьледуюцца партызанскі й падпольны рух, а ўсё астатняе — паводле рэшткавага прынцыпу”.
(Ісаенка: ) У асноўным я згодзен са спадаром Гардзіенкам. Але маю й крыху іншае меркаваньне. Справа ў тым, што Беларусь — партызанская рэспубліка. Гэта ўсім вядома. Але ці вывучалася партызанская рэспубліка так ужо дасканала? Я думаю, што вывучалася яна дрэнна. І вось чаму. Партызанскі рух на Беларусі — вельмі складаная праблема. У ім удзельнічалі людзі шмат якіх нацыянальнасьцяў. Але нічога не гаворыцца пра польскіх і ўкраінскіх партызанаў, якія дзейнічалі на тэрыторыі Беларусі. Пытаньні дзейнасьці АКА — Арміі Краёвай — толькі нядаўна былі ўзьняты, але абмяркоўваюцца яны прыглушана. Да партызанскага руху былі аднесены й такія партызаны, якія нікому не падпарадкоўваліся — ні савецкім уладам, ні органам лёнданскага эмігранцкага польскага ўраду. Яны былі самі па сабе, папросту хаваліся ў лесе. А некаторыя пасьпяхова рабавалі насельніцтва ў глухіх вёсках, куды немцы іншым разам і не маглі дабрацца. Я ўжо не кажу, што з дапамогаю органаў НКВД савецкаму ўраду трэба было ўзяць пад жорсткі кантроль увесь партызанскі рух на тэрыторыі Беларусі”.
(Ракіцкі: ) “Чаму раней у школах гісторыю вайны вывучалі па звычайным падручніку — і гэтага хапала? А цяпер запатрабавалася больш пашыранае яе вывучэньне? Нават напісаны асобны падручнік “Великая Отечественная война в контексте Второй мировой войны”. Дзеля чаго ўведзены, нібыта, асобны прадмет і якое ваша стаўленьне да яго?”
(Ісаенка: ) “Я вельмі дасканала вывучыў гэты падручнік. На кожнай старонцы дзьве-тры фактычныя памылкі. Паміж іншага, там напісана, што за два з паловаю гады да вайны было выпушчана восем тысяч танкаў і сямнаццаць тысяч самалётаў. Іх было ў чатыры разы болей, чым у немцаў. Але чамусьці 1939 год выкінулі. Усюды напісана, што ў студзені 1939 году выраблена гэта тэхніка, а ў гэтым падручніку — што ў сьнежні. Выкінулі цэлы год. І такіх грубых памылак шмат”.
(Гардзіенка: ) “У дзяржаве, дзе асноўнымі каштоўнасьцямі абвяшчаюцца парадак і стабільнасьць, трэба шукаць падмурак у мінулым савецкай Беларусі, да чаго можна было б апэляваць. А парадак і ў савецкай Беларусі, і ў Беларусі сучаснай асацыюецца са Сталіным і ягонай перамогай у вайне. Гэта — першае. Другое, чарговым разам эксплюатуецца міт пра Беларусь-партызанку. Так, гэта кепска, што ў падручніку шмат памылак. Але галоўная праблема ў ягоным ідэалягічным зьмесьце. І павялічаная колькасьць гадзін выклікана разуменьнем, што падручнікі чытаюцца толькі ў школе, — дарослыя людзі да іх ня будуць зьвяртацца. І гэта база будзе “ўбіта” школьнікам у галаву. І яны пойдуць з гэтымі ведамі, з тым самым мітам пра Беларусь-партызанку ў далейшае жыцьцё. У гісторыі Беларусі былі й ня менш значныя падзеі. Так, для вывучэньня першай усясьветнай вайны трэба мець столькі ж гадзінаў, бо яна яшчэ больш паўплывала на лёс Беларусі. Яна прынесла беларусам незалежнасьць, абвяшчэньне Беларускай Народнай Рэспублікі, прывяла да падзелу Беларусі ў 1918—1920 гадах”.
(Ракіцкі: ) “Спадар Ісаенка, ці згодны вы са спадаром Гардзіенкам, што гісторыя апошняй вайны пастаўлена на службу ідэалёгіі сучаснай беларускай дзяржавы?”
(Ісаенка: ) “У асноўным можна пагадзіцца. Але трэба ўлічыць яшчэ адно. Чалавеку хочацца чымсьці ганарыцца — прыкладам, сваімі традыцыямі, продкамі. Але чым можа ганарыцца сучасны беларус? Тым, што дагэтуль многія нашы людзі ня маюць уласнага жытла? Ці тым, што, калі ня будуць працаваць на сваіх сотках на лецішчах, — не забясьпечаць сабе харчаваньня? Гэтым ганарыцца ня будзеш. Застаецца ганарыцца толькі тым, што была прыналежнасьць да магутнай дзяржавы, якой усе баяліся. Вось чаму ідэолягі й афіцыйныя гісторыкі зьвяртаюцца да падзеяў Вялікай Айчыннай вайны. Але ці ўсімі падзеямі той вайны можна ганарыцца? Думаю, не…”
(Ракіцкі: ) “З вашага гледзішча, апошняя вайна для Беларусі была Другой усясьветнай ці Вялікай Айчыннай?”
(Гардзіенка: “Натуральна, Другой усясьветнай, нават з гледзішча храналягічных межаў. Пачалася яна 1 верасьня 1939 году ўдзелам беларускіх жаўнераў у Войску Польскім і рэпрэсіямі 1939—1941 гадоў. Фактычна вайна й ня скончылася 9 траўня 1945 году, бо працягваўся нацыянальны партызанскі рух”.
(Ісаенка: ) “Я, натуральна, згодзен. Але ня трэба забываць яшчэ й тое, што на тэрыторыі Беларусі адбывалася супрацьстаяньне саміх беларусаў. З аднаго боку, польскія падразьдзяленьні Арміі Краёвай, з другога — савецкая партызанка. Яшчэ адзін момант: змаганьне калябарацыяністаў з савецкімі партызанамі. Таму сытуацыя ў Беларусі выглядала падобнай да грамадзянскай вайны. Таксама беларусы змагаліся й на заходнім фронце. Частка беларусаў была на баку немцаў у супрацьпаветраных сілах Нямеччыны або ў той дывізіі, якая ваявала на тэрыторыі Францыі, а частка змагалася ў Варшаўскім паўстаньні і ў Арміі Андэрса. Для Беларусі пытаньне той вайны было надзвычай складаным. Магчыма, таму беларусы й іншыя народы, што насялялі Беларусь, паклалі ў той вайне такія вялікія ахвяры”.
(Ракіцкі: ) “Падсумоўваючы размову, мне падаецца, што абодва экспэрты шмат у чым пагаджаюцца. Перадусім, у тым, што гісторыя ўдзелу Беларусі ў Другой усясьветнай вайне пакуль яшчэ ня вывучана да канца. І другі момант: у апошняе дзесяцігодзьдзе гісторыя вайны ў значнай ступені ідэалягізавана. Ваш прагноз — калі ж урэшце рэшт будзе напісана праўдзівая, не ідэалягізаваная гісторыя апошняй вайны? І ці магчыма гэта ўвогуле?”
(Гардзіенка: ) “Калі гісторыкі адчуюць сябе свабоднымі, яны напішуць праўдзівую гісторыю вайны. Калі яны не адчуюць сябе свабоднымі, — ніякая зьмена рэжыму гэтаму не дапаможа”.
(Ісаенка: ) “На шчасьце, частка гісторыкаў ужо адчула сябе свабоднымі. У бальшыні сваёй яны жывуць на тэрыторыі Расейскай Фэдэрацыі. Але ёсьць такія й сярод нас. Брэсцкі гісторык Бяшанаў напісаў пра танкавы пагром 1941 году. Цудоўная праца! Я думаю, што гісторыю вайны можна напісаць толькі тады, калі будзе падавацца статыстыка й выкарыстоўвацца параўнальна-гістарычны мэтад. Калі факты ня будуць замоўчвацца, а будуць тлумачыцца. У гэтым і выявіцца павага да людзей, А пакуль — гэта дзіўна — і праз 60 гадоў пасьля завяршэньня вайны мы толькі падлічваем страты”.
(Ракіцкі: ) “Напэўна, ж варта пагадзіцца, што ўжо даўно прысьпеў час для аналізу ваенных падзеяў 20-га стагодзьдзя з пазыцый 21-га стагодзьдзя, а ня толькі для падлічваньня страт”.
