Янка (Іван Андрэевіч) Філістовіч нарадзіўся 14 студзеня 1926, у в. Паняцічы, цяпер Вілейскі раён. Сябра Рады БНР, удзельнiк антысавецкага руху ў Беларусі, адзін зь лідараў Беларускай Незалежніцкай Арганізацыі Моладзі ў Францыі.
9 верасьня 1951 г. вярнуўся ў Беларусь (быў дэсантаваны з амэрыканскага самалёта) з мэтай арганізацыі патрыятычных сіл для барацьбы з бальшавікамі.
У 1952 г. камандаваў на Маладзечаншчыне партызанскай групай, выдаў адзін нумар газэты «Жыве Беларусь!». У верасьні 1952 г. Філістовіч быў арыштаваны і расстраляны МГБ («министерство государственной безопасности», як у той час называлася колішняе НКВД. Пазьней будзе пераназванае ў КГБ).
У пачатку 1990-х актывісты дэмакратычных сілаў падымалі пытаньне рэабілітацыі Філістовіча, аднак у дасланым адказе было сказана, што падстаў для перагляду справы няма.
У цяперашні час многія беларускія гісторыкі і грамадзка-палітычныя актывісты лічаць Філістовіча героем.
Янку Філістовічу прысьвечаная кніга Аляксандра Лукашука «Вяртаньне нацыяналіста». Спампаваць яе можна тут.
Рыхтуючы ў 2015 годзе новае выданьне кнігі, Аляксандар Лукашук напісаў камэнтар, у якім адказаў на новыя спробы паставіць пад сумнеў асобу Янкі Філістовіча, у тым ліку і абвінаваціць яго ў ваенных злачынствах.
«...Цікавасць да Янкі Філістовіча пасля публікацыі толькі вырасла. Яго вілейскія землякі — краязнаўцы з суполкі «Край» прайшліся яго сцежкамі і запісалі цікавыя ўспаміны сваякоў і суседзяў, афіцыйным гісторыкам далі некаторыя матэрыялы следства, недаступныя мне, і праз паўтара дзесяцігоддзя пасля «Вяртання нацыяналіста» яны паспрабавалі перамаляваць партрэт.
Рыхтуючы гэтую кнігу да друку, я прагледзеў больш-менш усё, што з’явілася на гэтую тэму за паўтара дзесяцігоддзя, ад публікацыў у выданнях КГБ Беларусі, афіцыйным і незалежным друку да інтэрнэт-блогаў, а таксама ўпершыню за гэтыя гады перачытаў «Вяртанне нацыяналіста».
У выніку я пакінуў «культавы» тэкст амаль без зменаў, удакладніўшы некаторыя дэталі, і палічыў вартым даць шэраг спасылак, цытатаў і дакументаў у зносках і гэтым пасляслоўі. Яны пашыраюць кантэкст, прыадкрываюць больш складаны феномэн героя і матывацыі яго паводзінаў і даюць асноўныя пазіцыі сучаснай палемікі, у т. л. афіцыйнай.
Спробу абвінаваціць Я.Ф. у ваенных злачынствах робіць у часопісе адміністрацыі прэзідэнта «Беларуская думка» даследнік Алег Ліцкевіч. Атрымаўшы доступ да архіву КГБ, аўтар прыводзіць новыя дэталі, друкуе невядомыя раней дакументы справы, удакладняе даты і месцы, звязаныя са службай Я.Ф. у 13 батальёне СД — і робіць выснову, што яго расстралялі менавіта за ваенныя злачынствы. (З цытатамі з крымінальных справаў іншых асобаў, уласнымі здагадкамі, ускоснымі аргументамі, але без прамых дакументальных сведчанняў, якія б доказна выходзілі за межы тэрміну «калабарацыя», у якой за савецкім часам вінавацілі цэлыя народы, а пра злачынства пражывання на акупаванай тэрыторыі ў анкетах пыталіся аж да 1991-га года.)
У часопісе «ARCHE» яму адказвае Алесь Юркавец: «Усю праўду пра беларускі пасляваенны антысавецкі рух мы зможам даведацца толькі тады, калі гэтая тэма перастане быць полем бескампраміснага ідэалагічнага змагання, а ўсе архіўныя дакументы, якія яе датычаць, будуць выведзеныя з ведамаснага захавання і стануць даступныя любому даследчыку».
Гэта слушна, але гэта не ўсё. Справа не толькі ў даступнасці архіваў ці нават кампетэнтнасці і сумленнасці даследнікаў — справа ў каштоўнасцях.
Даўно ўжо і нудна і агідна чытаць аўтараў, якія не бачаць злачынстваў і фундаментальнага зла савецкай улады і па-ранейшаму ацэньваюць гістарычныя падзеі ў цалкам скампраметаванай імперскай камуністычнай сістэме каштоўнасцяў. У сістэме, у якой няма месца чалавеку і Беларусі.
Калі тут што і цікава, дык гэта як розняцца ацэнкі сённяшніх аматараў шыць расстрэльны артыкул пад выглядам гістарычнага каментара і меркаванні прафесійных супрацоўнікаў КГБ, якія ў 1952-53 непасрэдна і канкрэтна займаліся справай Я.Ф. — дарэчы, у час, калі ў Беларусі актыўна ішло выяўленне калабарантаў і суды над імі.
Удзельнік вайны, палкоўнік МГБ Рыгор Трапш, які вёў следства ў справе Я.Ф., дапытваў яго, сведкаў, правяраў архіўныя дакументы, звязаныя з 13 батальёнам СД, у размове са мной летам 1993 года пад дыктафонны запіс адказаў на наўпроставае пытанне пра ўдзел Я.Ф. у злачынствах упэўнена і без ваганняў: «Крыві на ім няма». Трапш лічыў, што Я.Ф. «не зрабіў нічога такога, за што можна даць расстрэл».
Яшчэ адно сведчанне з боку КГБ прыводзіцца ў выдадзенай у Мінску ў 2006 годзе кнізе «Щит и меч отечества», якую падрыхтаваў аўтарскі калектыў у складзе «кіраўнікоў і супрацоўнікаў падраздзяленняў цэнтральнага апарата КГБ, Інстытута нацыянальнай бяспекі і беларускай грамадскай арганізацыі ветэранаў КГБ «Честь». Частка, прысвечаная Я.Ф., сканчаецца ацэнкай ветэрана вайны, генерала КГБ Івана Лысакоўскага, які асабіста браў удзел у аперацыі захопу, а пасля даслужыўся да намесніка старшыні КГБ у Беларусі, да выхаду на пенсію ў 1988 годзе шмат гадоў узначальваў вышэйшыя курсы КГБ СССР ў Мінску (дзе, дарэчы, вывучалі справу Я.Ф. на занятках): «І.Л. Лысакоўскі лічыў, што прысуд быў крайне суровы. На яго думку, Філістовіч не быў ворагам беларускага народа, ён стаў ахвярай амбіцый лідараў беларускіх эмігранцкіх цэнтраў».
Чэкісты сталінскага гарту, палкоўнік і генерал КГБ, аказаліся больш дакладнымі, аб’ектыўнымі, чым сучасны цывільны даследнік.
І яшчэ. Жанр мастацкага даследавання, у якім напісаны, напрыклад, «Архіпелаг ГУЛАГ», ва ўмовах несвабоды бярэ на сябе шмат іншых функцый, у тым ліку гістарычнай навукі — але гэта праблема гістарычнай навукі, а не аўтара.
Шасцітомны слоўнік беларускай мовы дае тры асноўныя тлумачэнні дзеяслова «вярнуцца»: прыйсці назад у тое месца, адкуль выйшаў; зноў з’явіцца, узнікнуць; зноў заняцца ранейшай справай.
А спрагаецца ў будучым часе ён так:
Я вярнуся Ты вернешся Ён вернецца Мы вернемся
Клічнік ці пытальнік чытач можа паставіць сам. Для аўтара, аднак, прыйшоў час кропкі».
