Беларуская трагедыя-2020 і постсавецкі транзыт
Першыя дзесяцігодзьдзі пасьля распаду СССР былыя савецкія рэспублікі, якія атрымалі незалежнасьць, шмат у чым разьвіваліся на падмурку і ў каляінах, якія былі закладзеныя яшчэ савецкай імпэрыяй. Гэта тычылася розных бакоў жыцьця, але асабліва кантрасна праяўлялася ў іх элітах.
У 1990–2000-я гады на палітычных сцэнах новых краінаў дамінавалі «прадукты» савецкай сыстэмы: і ўладныя, і апазыцыйныя колы амаль татальна складаліся зь людзей, што атрымалі менавіта савецкую адукацыю і сацыялізацыю. Таму постсавецкі пэрыяд па вызначэньні быў транзытны, падчас яго кожная незалежная рэспубліка мусіла выбудаваць свой нацыянальны падмурак разьвіцьця, у тым ліку — паўнавартасную нацыянальную эліту, здольную эфэктыўна кіраваць дзяржавай у якасна новых і ўсё менш прадказальных умовах ХХІ стагодзьдзя.
Працэсы, якія адбываліся ў Беларусі ў 2014–2020 гадах, давалі няпэўную, але ўсё ж надзею на тое, што ва ўмовах беларускага аўтарытарызму ўдасца падрыхтаваць краіну да новага — ужо пост-постсавецкага — этапу разьвіцьця. Бо галоўным пытаньнем для Беларусі ў кантэксьце постсавецкага транзыту было і застаецца ня тое, калі сыдзе Аляксандар Лукашэнка, а ў якім стане на момант яго сыходу будзе краіна: грамадзтва, палітычная сыстэма, эканоміка і зьнешняя палітыка.
Адзін варыянт — гэта грамадзтва, у якім не абвостраная праблема ўнутранага расколу і дзе на гэтай падставе павольна фармуюцца агульнанацыянальная эліта і грамадзянская супольнасьць; палітычная сыстэма, якая зьніжае градус рэпрэсіўнасьці; а таксама дывэрсыфікаваныя эканоміка і зьнешняя палітыка. І зусім іншы варыянт — гэта яшчэ большы грамадзкі раскол, заточаная на актыўнае зьнішчэньне апанэнтаў палітычная сыстэма і амаль цалкам залежныя ад аднаго вэктару зьнешняя палітыка і эканоміка.
Вядома, абодва варыянты «крайнія», а рэчаіснасьць амаль заўсёды аказваецца зьмяшанай. Але відавочна, што чым бліжэй да першага варыянту, тым больш шанцаў на пасьпяховы транзыт у постлукашэнкаўскую эпоху мела б Беларусь.
Менавіта ў першым кірунку, як бы хто гэта сёньня ні адмаўляў, краіна відавочна пачала рухацца пасьля 2014 году. Дастаткова паглядзець хаця б на дынаміку яе інтэрнацыяналізацыі і грамадзкай актыўнасьці. Дарэчы, якраз гэты працэс прывёў да таго, што летам 2020 году шмат хто ў грамадзтве літаральна забыў пра тое, што такое аўтарытарная ўлада і на што яна здольная ў палітычным процістаяньні.
Але трэнд выбудоўваўся ў параўнальна спрыяльных зьнешніх і ўнутраных умовах. Каб мець шанец на яго працяг і пашырэньне, грамадзтву (маюцца на ўвазе як улады, так і іх апанэнты) было неабходна рэалістычна ацаніць палітычныя дылемы, што паўсталі перад ім у нашмат менш спрыяльных умовах 2020 году.
Па-першае, важна было асэнсаваць і прыняць расклад сілаў унутры Беларусі па стане на пачатак 2020 году: улада ўжо не была настолькі моцная, каб перамагчы ў лабавым сутыкненьні на «раз-два-тры», але апазыцыя яшчэ ня мела рэальных перадумоваў, каб зьнесьці кансалідаваны аўтарытарны рэжым. Гэта найгоршы з магчымых раскладаў для краіны. Бо, і гэта па-другое, з улікам геапалітычнага становішча Беларусі любы ўнутраны канфлікт, які не вырашаецца хутка, па вызначэньні ператвараецца ў геапалітычны.
Іншымі словамі, унутрыбеларускія апанэнты натуральным чынам пачынаюць шукаць падтрымкі ў геапалітычных антаганістаў — Расеі і Захаду, а тыя, у сваю чаргу, гэтак жа натуральна пачынаюць прасоўваць свае канкуруючыя інтарэсы. І тады ўжо ня мае ніякага значэньня, ці быў у пратэстаў зьнешнепалітычны складнік, бо геапалітызацыя непазьбежна зьмяняе першапачатковыя расклады, сутнасьць канфлікту і склад яго актараў.
У прыватнасьці, яна аўтаматычна ператварае папулярныя сярод шматлікіх камэнтатараў развагі пра палітычную суб’ектнасьць пратэсту ў інфантыльныя фантазіі. Бо экзальтаваным грамадзтвам без належнай палітычнай структурызацыі надзвычай лёгка маніпуляваць, і таму яно па вызначэньні ня можа быць сапраўдным суб’ектам у геапалітызаваным канфлікце. Прынамсі, у беларускіх умовах.
Па-трэцяе, абвастрэньне і геапалітызацыя ўнутранага расколу — гэта рух у адваротны бок ад пабудовы палітычнай нацыі, пра якую парадаксальным чынам пачалі гаварыць прыхільнікі пратэсту пасьля жніўня 2020 году. Падсьвядомае жаданьне абгрунтаваць, што шматлікія чалавечыя трагедыі і надрыў краіны былі не дарма, лёгка зразумець. Але, на жаль, рэчаіснасьць супрацьлеглая: палітычную нацыю, якая раней паўнавартасна не складалася з прычыны расколу і ўразьлівасьці да зьнешніх узьдзеяньняў, проста немагчыма пабудаваць празь яшчэ большы раскол і непазьбежную геапалітызацыю ўнутранага канфлікту.
Нарэшце, грамадзтву неабходна было прадбачыць яшчэ адно непазьбежнае наступства лабавога сутыкненьня з аўтарытарнай уладай: пасьля любой няўдалай спробы рэвалюцыі пачынаецца контрарэвалюцыя, якая ўкачвае ў асфальт усе былыя сацыяльна-палітычныя дасягненьні. На контрарэвалюцыйных эмоцыях аўтарытарная ўлада ня надта клапоціцца пра тое, што гэта вядзе да яшчэ большай дэградацыі краіны па ўсіх кірунках.
Няздольнасьць беларускага грамадзтва ўсьвядоміць гэтыя элемэнтарныя ўводныя, на жаль, і адлюстроўвае нашыя агульныя «дасягненьні» за тры дзесяцігодзьдзі постсавецкай незалежнасьці.
З 2014 году, калі пачаліся павольныя станоўчыя зрухі ў грамадзка-палітычным жыцьці, прайшло яшчэ зусім мала часу. Таму цяжка было спадзявацца на нейкі калектыўны розум адказнай нацыянальнай эліты, якая б магла асэнсаваць стратэгічныя выклікі і разам дамовіцца пра тое, як прадухіліць найгоршае. У такіх умовах апошняй надзеяй Беларусі маглі стаць асобныя палітыкі ці інтэлектуалы, калі б хоць частка зь іх заявіла ўголас пра відавочныя выклікі і іх яшчэ больш відавочныя разбуральныя наступствы для краіны.
На жаль, адным не хапіла прафэсійнай кампэтэнтнасьці і разуменьня рэальнага стану рэчаў у дзяржаўнай сыстэме і грамадзтве. Іншыя проста пабаяліся пайсьці супраць папулістычнай хвалі нянавісьці, якую і ўлада, і яе апанэнты пачалі, як тыя браты-блізьняты, разганяць на фоне каранавіруснага крызісу. А некаторыя, відаць, проста вырашылі скарыстацца з сытуацыі, каб палепшыць сваё асабістае становішча: прасунуцца вышэй па кар’ернай лесьвіцы ў сыстэме ці набраць болей лёгкіх лайкаў у экзальтаваным грамадзтве.
У любым выпадку праз год пасьля пачатку беларускай трагедыі-2020 мы маем роўна тое, што і маглі мець. Мэтафарычна кажучы, Беларусь выйшла ў адчыненае вакно на 20-м паверсе, і прызямленьне не магло быць мяккім. Відавочна, што разбурэньні будуць мець доўгатэрміновыя наступствы, а падарваная знутры краіна — цяпер як ніколі лёгкая здабыча для зьнешніх гульцоў.
Ці ставіць гэта гістарычны крыж на беларускай дзяржаўнасьці і незалежнасьці? Хочацца верыць, што яшчэ не. Хоць мы і вельмі блізка да гэтага падышлі, праваліўшы постсавецкі транзыт. Тым ня менш пры жаданьні нават з самых складаных сытуацый можна знайсьці выйсьце, і шматлікія дзяржавы гэта ня раз даказвалі. Але ж цяпер ужо ня ўсё залежыць толькі ад нас. Таму застаецца спадзявацца, што Беларусі зноў пашанцуе, як у 1991 годзе.
Юры Дракахруст аб праекце «Неверагодны 2020-ы»
Падзеі 2020 году, як іх ні называй і чым ні лічы — рэвалюцыяй, паўстаньнем, забурэньнямі, мяцяжом, калектыўнай аблудай ці калектыўным прасьвятленьнем — былі вялікімі падзеямі беларускай гісторыі.
Магчыма, час для канчатковых ацэнак не прыйшоў. Але пэўны этап палітычнага працэсу скончыўся, скончыўся прыкладна на мяжы 2020 і 2021 гадоў, і натуральнай уяўляецца спроба асэнсаваць, зразумець гэты этап, адрэфлексаваць ня толькі і ня столькі палітычнае, колькі антрапалягічнае і нацыянальнае значэньне, вымярэньне «неверагоднага 2020-га».
Усе аўтары (жыхары Беларусі і замежжа, жанчыны і мужчыны, пісьменьнікі і палітычныя аналітыкі, гісторыкі і сацыёлягі), даючы розныя адказы, зыходзяць усё ж з пастуляту, што леташнія падзеі былі найперш вынікам і этапам унутранага разьвіцьця беларускага грамадзтва.
Як укладальнік я прапанаваў аўтарам 7 пытаньняў наконт «неверагоднага 2020-га», але пазначыў, што выбар формы артыкулу — за імі. Яны маглі проста адказаць на прапанаваныя пытаньні. Іншыя альбо ўскосна адказвалі на тыя 7 пытаньняў, альбо выкладалі сваё бачаньне як адказы на свае пытаньні наконт леташніх падзеяў.
На мой погляд, самымі важнымі пытаньнямі, такімі, якія выклікалі найбольш гарачыя завочныя спрэчкі паміж аўтарамі, былі два — пра раскол грамадзтва і пра цану пратэсту.
- 2020 год засьведчыў, што Беларусь — адзіная, адзіная супраць Лукашэнкі і яго касталомаў і прыслужнікаў, ці леташнія падзеі прадэманстравалі наяўнасьць дзьвюх Беларусяў зь вельмі адрознымі каштоўнасьцямі, інтарэсамі і памкненьнямі?
- Тое, што адбылося ў 2020 годзе — ці варта яно было сьмерцяў, пакутаў, зьняволеньняў, зламаных лёсаў?
