Лінкі ўнівэрсальнага доступу

«Неверагодны 2020-ы». Вадзім Мажэйка: «Імёнамі ахвяраў-2020 некалі назавуць вуліцы і плошчы»


"Марш вызваленьня палітвязьняў", Менск, 4 кастрычніка 2020
"Марш вызваленьня палітвязьняў", Менск, 4 кастрычніка 2020

Радыё Свабода зьвярнулася да беларускіх інтэлектуалаў з просьбай падзяліцца іх бачаньнем і разуменьнем падзеяў 2020 году, адказаць у шырокім сэнсе на пытаньне «Што гэта было?». Сёньня прапануем вашай увазе адказы аналітыка Беларускага інстытуту стратэгічных дасьледаваньняў Вадзіма Мажэйкі

Людзьмі звацца — 2020. Раскол паміж грамадзтвам і дзяржаўнай сыстэмай

2020 год стаў яскравай праявай назапашаных супярэчнасьцяў паміж беларускім грамадзтвам і арганізацыйна-прававой сыстэмай дзяржавы. Калі глядзець стратэгічна, то ў гэтым няма нічога дзіўнага.

Беларуская дзяржава як інстытут — з прынятай у ёй культурай і практыкай кіраваньня, з прынцыпамі функцыянаваньня прадстаўнічай улады і мэханізмамі адвакатаваньня — з кожным годам была ўсё болей няздольная адпавядаць запытам грамадзтва. Гэты стан быў непазьбежны, бо сыстэма ўлады часоў Лукашэнкі заўсёды арыентавалася на тое, каб па магчымасьці пазьбягаць зьменаў. Зрэшты, з наратывам вяртаньня ў мінулае Лукашэнка і прыйшоў да ўлады.

Вадзім Мажэйка, аналітык Беларускага інстытуту стратэгічных дасьледаваньняў (BISS), палітычны кансультант, кандыдат (PhD) культуралёгіі
Вадзім Мажэйка, аналітык Беларускага інстытуту стратэгічных дасьледаваньняў (BISS), палітычны кансультант, кандыдат (PhD) культуралёгіі


Аднак спыніць час — задача апрыёры невыканальная. Пакуль дзяржава імкнулася захаваць і адрадзіць мінулае (ад эканамічнай палітыкі да сымбаляў), грамадзтва і бізнэс-сэктар непазьбежна імкнуліся наперад.

Напрыклад, нэасавецкая ўладная мадэль імкнулася забясьпечыць кантраляванасьць эканамічнага жыцьця, кааптуючы ў эліты ня толькі «чырвоных дырэктараў» з прамысловых гігантаў, але і прадстаўнікоў буйнога бізнэсу. Аднак гэты падыход не спрацоўваў у дачыненьні да індывідуальных прадпрымальнікаў, малога і сярэдняга бізнэсу, доля якога ўзрастала. Тым болей па-за сыстэмай заставаліся працаўнікі IT-сфэры, стартапаў, шэрынгавай эканомікі.

Падобныя працэсы назіраліся і ў іншых сэктарах, ад арт-індустрыі да дабрачыннасьці. У 2020 годзе выразьнікам інтарэсаў усіх гэтых групаў стаў Віктар Бабарыка. І хоць ягоная асоба грала важную ролю, аднак запыт грамадзтва быў тут першасны: на аналягічны электарат былі скіраваныя кампаніі і Валерыя Цапкалы, і Сяргея Чэрачня.

Роля дзяржавы гіпатэтычна магла б узрастаць у сацыяльнай палітыцы, клопаце пра ўразьлівыя групы (ад пэнсіянэраў да жыхароў зьбяднелых рэгіёнаў), якія схільныя разьлічваць на дзяржаву як абаронцу і арбітра.

Аднак на практыцы сацыяльны кантракт у Беларусі, наадварот, скарачаўся — з прычыны неэфэктыўнасьці эканамічнай палітыкі і сыстэмы дзяржкіраваньня. Наступствам гэтых працэсаў стала тое, што ў 2020 годзе выразьнікам інтарэсаў гэтай часткі грамадзтва — уразьлівай ды патэрналісцкай — замест Лукашэнкі стаў Сяргей Ціханоўскі. Зноў-такі, акрамя Ціханоўскага, былі і іншыя рэгіянальныя блогеры, уздымаў падобныя тэмы і Андрэй Дзьмітрыеў.

Сяргей Ціханоўскі і Аляксандр Лукашэнка, каляж
Сяргей Ціханоўскі і Аляксандр Лукашэнка, каляж

Такім чынам, асноўны раскол у 2020 годзе адбыўся паміж беларускім грамадзтвам і дзяржаўнай сыстэмай Лукашэнкі. Грамадзтва дасьпела да пераменаў, якія можна ахарактарызаваць як імкненьне да справядлівасьці і павагі з боку дзяржавы, сапраўднага прадстаўніцтва ва ўладзе, магчымасьці ўплываць на прыняцьцё важных рашэньняў. Каротка апісаць, чаго захацелася цяпер беларусам, можна словамі Янкі Купалы векавой даўнасьці: «Людзьмі звацца». І пытаньне было толькі ў тым, калі зьявяцца неабходныя ўмовы і трыгеры.

Прэзыдэнцкая выбарчая кампанія і сама па сабе была такім трыгерам, аднак у 2020 годзе ёй папярэднічала некалькі іншых. Самым блізкім па часе стаў каранавірус, які прадэманстраваў нежаданьне і/альбо няздатнасьць дзяржавы дапамагаць людзям у крызісныя часы — і разам з тым здольнасьць грамадзтва вырашаць праблемы самастойна, праз гарызантальную камунікацыю валянтэрскіх ініцыятываў. Дый увогуле каранакрызіс пагрузіў грамадзтва ў пэўны міжчасавы стан, дзе ўсё ня як раней. Аднак важным чыньнікам зьяўляецца і больш працяглы пэрыяд пацяпленьня 2014–2020 гг.

Сьвяткаваньне Дня волі, Менск, 25 сакавіка 2018
Сьвяткаваньне Дня волі, Менск, 25 сакавіка 2018

У кантэксьце анэксіі Крыму і збройнага канфлікту на Данбасе беларуская дзяржава была зацікаўленая ў пэўным паляпшэньні адносінаў з Захадам, а галоўнае — займела для гэтага магчымасьць без унутрыпалітычнай трансфармацыі. Грамадзтва ж не было гатовае рызыкаваць незалежнасьцю дзеля імклівых палітычных зьменаў, і ў выніку прэзыдэнцкая кампанія-2015 не суправаджалася масавымі пратэстамі. Адпаведна, замест масавых рэпрэсіяў грамадзка-палітычныя ініцыятывы атрымалі пэрыяд адноснай лібэралізацыі, а ў культурнай сфэры — мяккай беларусізацыі. Гэты пэрыяд дазволіў будаваць структуры, весьці асьветніцкую працу, ладзіць буйныя кампаніі — як #БНР100.

Менавіта дзякуючы гэтаму нацыянальна-культурныя пытаньні (як мова альбо сьцяг) у 2020 годзе не былі актуальнымі падчас агітацыйнай кампаніі, аднак актуалізаваліся падчас пратэстаў. Пакуль людзі адчувалі сабе ў кантэксьце мяккай беларусізацыі, гэта задавальняла запыт значнай часткі грамадзтва. Але калі твар дзяржавы зьмяніўся, то грамадзтва выдатна адчула, пад якімі сьцягамі пратэставаць і на якой мове сьпяваць песьні рэвалюцыі («Правілы», «Мы не народзец», «Гэта мы», «Муры»).

Як сьведчыць «Індэкс ідэнтычнасьці» BISS, вулічныя акцыі пасьлявыбарчага пэрыяду суправаджаліся папулярызацыяй рэлевантных для ідэнтычнасьці сымбаляў і ўзмацненьнем пачуцьця нацыянальнай супольнасьці.

Сілавікі шукаюць людзей, якія схаваліся пасьля акцыі на «плошчы Пераменаў» у памяць пра Рамана Бандарэнку, 15 лістапада 2020
Сілавікі шукаюць людзей, якія схаваліся пасьля акцыі на «плошчы Пераменаў» у памяць пра Рамана Бандарэнку, 15 лістапада 2020

Разам з тым геапалітычная тэматыка так і ня стала значным фактарам у беларускіх пратэстах. Падтрымка Пуціным Лукашэнкі зьнізіла грамадзкія сымпатыі да Расеі, а вэктар вымушанай эміграцыі і зьнешнепалітычнай актыўнасьці Сьвятланы Ціханоўскай прымусіў беларусаў зьвяртаць болей увагі на Захад (у тым ліку чакаць ад Эўропы падтрымкі, у прыватнасьці санкцыяў супраць рэжыму). Аднак унутрыпалітычныя пытаньні — ад спыненьня гвалту да стану эканомікі — хвалююць беларусаў у разы болей.

2020 стаў для Беларусі годам гістарычных зьменаў, а разам з тым і цяжкіх выпрабаваньняў (як гэта звычайна і бывае ў гісторыі). Немагчыма не шкадаваць тых, хто загінуў, мірных пратэстоўцаў і палітвязьняў, тысячы людзей са зламанымі целамі і зламанымі лёсамі. Імёнамі Рамана Бандарэнкі, Аляксандра Тарайкоўскага і іншых ахвяраў-2020 некалі назавуць вуліцы і плошчы, а досьвед катаваньняў на Акрэсьціна застанецца траўмай пакаленьня.

Аляксандар Тарайкоўскі, Аляксандар Віхор, Генадзь Шутаў і Раман Бандарэнка, якія былі забітыя ці загінулі падчас пратэстаў у 2020 годзе
Аляксандар Тарайкоўскі, Аляксандар Віхор, Генадзь Шутаў і Раман Бандарэнка, якія былі забітыя ці загінулі падчас пратэстаў у 2020 годзе

Аднак агулам 2020 год выклікае пачуцьцё не шкадаваньня, а гонару за прыналежнасьць да беларускай нацыі. Гэта досьвед, які немагчыма сьцерці з памяці, як бы да гэтага ні імкнуліся ўлады. Сталасьць як кожнага асобнага чалавека, гэтак і ўсяго грамадзтва вымяраецца, сярод іншага, тым, каб паводзіць сабе годна і рабіць тое, што лічыш патрэбным, нават калі ведаеш, што гэта цяжкі шлях. І ў 2020 годзе беларускае грамадзтва прадэманстравала, што пасталела.

Юры Дракахруст аб праекце «Неверагодны 2020-ы»

Падзеі 2020 году, як іх ні называй і чым ні лічы — рэвалюцыяй, паўстаньнем, забурэньнямі, мяцяжом, калектыўнай аблудай ці калектыўным прасьвятленьнем — былі вялікімі падзеямі беларускай гісторыі.

Магчыма, час для канчатковых ацэнак не прыйшоў. Але пэўны этап палітычнага працэсу скончыўся, скончыўся прыкладна на мяжы 2020 і 2021 гадоў, і натуральнай уяўляецца спроба асэнсаваць, зразумець гэты этап, адрэфлексаваць ня толькі і ня столькі палітычнае, колькі антрапалягічнае і нацыянальнае значэньне, вымярэньне «неверагоднага 2020-га».

Усе аўтары (жыхары Беларусі і замежжа, жанчыны і мужчыны, пісьменьнікі і палітычныя аналітыкі, гісторыкі і сацыёлягі), даючы розныя адказы, зыходзяць усё ж з пастуляту, што леташнія падзеі былі найперш вынікам і этапам унутранага разьвіцьця беларускага грамадзтва.

Як укладальнік я прапанаваў аўтарам 7 пытаньняў наконт «неверагоднага 2020-га», але пазначыў, што выбар формы артыкулу — за імі. Яны маглі проста адказаць на прапанаваныя пытаньні. Іншыя альбо ўскосна адказвалі на тыя 7 пытаньняў, альбо выкладалі сваё бачаньне як адказы на свае пытаньні наконт леташніх падзеяў.

На мой погляд, самымі важнымі пытаньнямі, такімі, якія выклікалі найбольш гарачыя завочныя спрэчкі паміж аўтарамі, былі два — пра раскол грамадзтва і пра цану пратэсту.

  • 2020 год засьведчыў, што Беларусь — адзіная, адзіная супраць Лукашэнкі і яго касталомаў і прыслужнікаў, ці леташнія падзеі прадэманстравалі наяўнасьць дзьвюх Беларусяў зь вельмі адрознымі каштоўнасьцямі, інтарэсамі і памкненьнямі?
  • Тое, што адбылося ў 2020 годзе — ці варта яно было сьмерцяў, пакутаў, зьняволеньняў, зламаных лёсаў?

Ігар Лосік Кацярына Андрэева Ірына Слаўнікава Марына Золатава Андрэй Кузьнечык
XS
SM
MD
LG