Разумная стыхія
Думаю, гэта быў прэцэдэнт, бо нічога падобнага не прыгадваецца. Звычайна былі лідэры, якія рыхтавалі масавы выхад на вуліцы, калі ж гэта быў стыхійны выхад, ён часьцяком ператвараўся ў бунт, масавыя беспарадкі з пагромамі. У нашым выпадку лідэры калі і былі, дык або намінальныя, або ў турме, або за мяжой. Тэлеграм-каналы спрабавалі каардынаваць, але на справе гэта выглядала неяк пост-фактум — многія толькі пасьля даведваліся, напрыклад, як называўся марш, якім яны прайшлі. Не было і бунту, наадварот, шэсьці праходзілі падкрэсьлена карэктна.
Сотні тысяч людзей выйшлі на вуліцы па ўсёй краіне, каб сказаць: «Мы ёсьць! З намі трэба гаварыць», то бок адчулі сябе маральнай большасьцю, крыніцай улады, палітычным суб‘ектам. І гэтым зьдзівілі найбольш — у ролі альтэрнатывы рэжыму выступіла ўсё грамадзтва. Гэта была разумная самакіраваная стыхія.
Разьвітаньне з СССР
Вядомы з часоў Яфрэма Сакалова і яго выступу на плошчы Незалежнасьці ў Менску выраз «Ня трэба палітызаваць» як заклінаньне паўтарае цяперашні рэжым — напрыклад, віцэ-прэм‘ер ураду завяршыў гэтымі словамі свой выступ на пахаваньні Каліноўскага ў Вільні. Гучаць яны ўвесь час і ў афіцыйнай прапагандзе.
Між іншым, людзі на вулічных маршах спрэс прызнаваліся журналістам, што раней палітыкай не цікавіліся. Былі й такія, хто казаў, што раней заўсёды галасаваў за Лукашэнку. То бок адбылося далучэньне да палітыкі вялікае колькасьці народу — што палохала ўлады на выхадзе з СССР і палохае сёньня. З чаго можна зрабіць выснову, што гэта завяршальны этап выхаду найлепшай савецкай рэспублікі з СССР.
Мабілізацыю справакавала ўлада
Першым штуршком, які прымусіў людзей крытычна паставіцца да ўлады, стала рэакцыя апошняй на пандэмію, на пакуты і сьмерці, калі зьверху не прагучала ні слова падтрымкі і надзеі, а сыпаліся адно абразы і пагрозы. Матыў непавагі ўлады да народу пасьля будзе часта гучаць у галасах вуліцы на журналісцкіх стрымах. Другі штуршок — праца блогераў, якія паказвалі рэальнае жыцьцё ў краіне, цалкам адрознае ад карцінкі афіцыйнай прапаганды.
Наступны крок — вылучэньне пераканаўчых кандыдатаў у прэзыдэнты, якім людзі паверылі, і арышт гэтых кандыдатаў. Далей — відавочны для ўсіх падман на выбарах з таемнымі ўцёкамі з участкаў выбарчых камісіяў і татальнымі арыштамі і катаваньнямі людзей, якія прыйшлі паглядзець выніковыя пратаколы. Пасьля гэтага адбыўся выбух, сотні тысяч выйшлі на вуліцы па ўсёй краіне.
Гэта была дэманстрацыя народнага адзінства і супольнай візіі будучыні краіны. Ні лідэры думкі — палітыкі, грамадзкія актывісты, журналісты — ніхто ўвогуле не чакаў такіх масавых шэсьцяў.
Адзінства беларускай гісторыі
З гледзішча адзінства беларускай гісторыі паўстаньне 2020-га цалкам упісваецца ў доўгі шэраг паўстаньняў, якія адбываюцца ў Беларусі з часоў падзелаў Рэчы Паспалітай. Дэтанатар гэтых паўстаньняў нязьменны — непавага да чалавека.
Мне даводзілася чытаць шмат мэмуарыстыкі пра паўстаньні XIX стагодзьдзя, і я бачу, што народная маса ў сваіх праявах не зьмянілася — тая самая эўфарыя на зломе шчасьця яднаньня і трагедыі сьмерці, тыя самыя жаночыя маршы з кветкамі і «фенечкамі», тая самая здольнасьць да самаарганізацыі магдэбурскага некалі народу. Не адрозьніваецца і рэакцыя сыстэмы, якой супрацьстаяць людзі — з часоў сярэднявечча гэта тыранія, якая ня ведае эўрапейскай гуманістычнай традыцыі, адмаўляе ўсё нацыянальнае беларускае, ігнаруе законы, выкарыстоўвае нічым не апраўданы гвалт.
На маю думку, гэта ня вецер, які пэрыядычна вяртаецца, а той стрыжань, калектыўнае несьвядомае, якое адлюстравалася ў беларускай культуры за вякі. Бясконцае адмаўленьне беларусам у праве людзьмі звацца, быць паўнавартаснай нацыяй, сумневы ў праве на незалежнасьць, забалботваньне нацыянальных тэмаў — усё разам адпала, як шалупіньне, у якое больш не паверыць ніхто.
«Беларус беларусу беларус»
У вулічных маршах нарадзіліся этапныя тэзісы, як, напрыклад, «беларус беларусу беларус», людзі аддзялілі сябе ад улады (амон б‘е беларусаў) і ад Расеі («Пуцін, ня лезь!»). То бок беларусы адчулі сябе самадастатковай супольнасьцю, дзе першая каштоўнасьць — чалавек. Паводле духу адбылося вяртаньне ў часы Статутаў ВКЛ — свайго, тутэйшага гуманізму. Людзі вярнулі сабе нацыянальныя герб, сьцяг і купалаўскі лёзунг «Жыве Беларусь!», скандавалі «Далучайся!». Што да мовы, дык, на мой погляд, стаўленьне да яе ў масы беларусаў зьмянілася з абыякава-нэўтральнага ці нэгатыўнага на пазытыўнае. Дваровыя супольнасьці цалкам прысьвячалі свае сходы выступам беларускіх культурніцкіх лідэраў. У турмах людзі развучвалі беларускія песьні.
Моцна русыфікаваная нацыя адчула, што мае патэнцыял быць сабою.
Беларускі пратэст 2020 году ня меў геапалітычнага вымярэньня, бо, думаю, гэта ў першую чаргу быў не пратэст, а працэс абуджэньня нацыі, пра што шмат казалі самі людзі, эўфарыя яднаньня беларусаў.
Расколу няма
Усе беларусы, нібыта, падзяліліся на «ябацькаў» і «змагароў». Але расколу няма, бо і першыя, і другія кажуць пра нежаданьне вайны, пра незалежнасьць і захаваньне дзяржаўнасьці, пра народнае адзінства. На стрымах з праўладных мітынгаў «ябацькі» ў адзін голас асуджалі катаваньні ў турмах, пры тым падкрэсьліваючы, што нападаць на праваахоўнікаў нельга. Але пра тое самае кажуць і «змагары».
Расколу няма, ёсьць магнэтызм, інэрцыя, звычка жыць пры Лукашэнку. Які б ён ні быў. Людзі зьвязваюць сваё звыклае жыцьцё з асобай кіраўніка, пры якім «пражылі ўсё жыцьцё», ім здаецца, што сьвет абрынецца, калі яго ня стане. Памятаю, цалкам сабе разумныя кабеты плакалі, калі памёр Брэжнеў, напрыклад.
Паколькі ўсе хочуць аднаго, іх падзяляе толькі асоба Лукашэнкі. Калі ён зьнікне, мы пабачым, што «ябацькаў» і «змагароў» нішто не падзяляе. Яны проста беларусы, схільныя да парадку, людзкага абыходжаньня і законнасьці.
Сёньня пры ўсёй напружанасьці ў грамадзтве, якую стварае рэжым, беларусы суіснуюць у звычайных публічных прасторах, ніяк не пазначаючы свае прыхільнасьці, яны не варагуюць у транспарце, у крамах ці на вуліцах. Нават на маршах 2020 году «ябацькі» і «змагары» хадзілі па сваіх маршрутах пад сваімі сьцягамі, мірна прамінаючы адны адных.
Непрадказальны народ
Падзей 2020-га ня мог прадказаць ніхто. Дакладней, цалкам прадказальнымі былі паводзіны рэжыму, але зусім непрадказальна паводзіў сябе народ. Гэта было народнае волевыяўленьне, пра якое немагчыма шкадаваць, калі твой унутраны покліч з гэтым волевыяўленьнем супадае. Мы бачылі, што мяняецца эпоха, мяняюцца людзі, што людзі робяць выбар на карысьць цывілізацыі, а ня барбарства. Людзі патрабуюць павагі да сябе, да свайго выбару, да свайго мірнага пратэсту, да свайго адзінства, да сваёй палітычнай суб‘ектнасьці. Усё, што супрацьстаяла і супрацьстаіць гэтаму, умомант абясцэнілася. І нязьмерна вырасла цана гэтых народных патрабаваньняў.
Безумоўна, я шкадую людзей, якія трапілі пад гэты бесчалавечны малох. І вельмі высока цаню іхную ахвяру. Разумею, што нават калі яны пацярпелі выпадкова, іхная ахвяра не выпадковая.
Якія ўрокі зь беларускіх падзеяў 2020 году?
Для мяне ўрок — у абнаўленьні словаў. Самыя простыя словы, як напрыклад «дабро» і «зло», напоўніліся рэальным зьместам. Мы жылі ў той рэальнасьці, якую Янка Купала апісаў фразай «мяшаецца праўда і зло». Ён пісаў гэта пра рэальнасьць Расейскай імпэрыі, у пачатку XX стагодзьдзя.
Мы бачым, што на працягу ўсёй гісторыі праўда і зло там ня толькі мяшаліся, а нязьменна сыходзілі зьверху, ад улады. Дабро і зло мяшаліся ў сталінскія часы, калі «Весёлые ребята» спалучаліся з ГУЛАГам. І мы жылі ў такой вось імпэрскай стылістыцы да 2020 году. Прынамсі, гэта была звыклая для ўсіх візія стылістыкі дачыненьняў народу і ўлады, калі і дабро і зло паходзіць ад улады, а ад народу не паходзіць нічога. А на выспачцы бясьпекі паміж дабром і злом можна цалкам сабе камфортна існаваць, як камфортна існавалі два міністры, два лібэралы і беларусафілы Латушка і Макей, а разам зь імі — і абсалютная большасьць беларускага народу. І вось выспачка перастала існаваць.
Энэргія абсалютнага дабра ў 2020 годзе сыходзіла ад народу, а абсалютнае зло — ад улады. І абодва міністры зрабілі свой выбар і апынуліся па розныя бакі таго, што перастала мяшацца.
То бок гэта было антыімпэрскае паўстаньне, як, зрэшты, і ўсе папярэднія паўстаньні ў гісторыі Беларусі. Паўстаньне супраць мяшаньня праўды і зла, за палітычную суб’ектнасьць беларускага народу, за тое, што мы ёсьць і з намі трэба гаварыць.
Беларусам давядзецца пасьля гэтага капітальна абнавіць свой слоўнік сэнсаў і свае палітычныя актыўнасьці. Напрыклад, ці можна спадзявацца на дапамогу Расеі, калі там тая самая стылістыка дачыненьняў народу і ўлады, ад якой у 2020 годзе беларусы адмовіліся як ад варожай сабе?
Тое самае можна сказаць пра «дыялёг» з уладамі, якога так хацелі людзі і на які проста ня здатны дыктатар. Цяпер гэтая ілюзія зьнікла, як і цалкам разьвеяўся давер людзей да рэжыму. Нават калі рэжым спыніць рэпрэсіі, давер ня вернецца, бо гэты досьвед закрануў практычна ўвесь народ.
Мірны характар паўстаньня паказвае, што людзі здольныя цярпець і надалей, пакуль рэжым не дэградуе сам. Але цяпер яны пільна сочаць за гэтым працэсам і рознымі спосабамі будуць спрыяць яму, разумеючы ягоную сутнасьць. Ці можа зло ў чыстым выглядзе існаваць доўга? І ці ня ёсьць гэтае «сваё» зло абавязковай умовай станаўленьня нацыі, калі яна мусіць яго выгадаваць і пераадолець? І ці сваё гэта зло? Апошняе пытаньне, можа, самае важнае ў рэфлексіі беларусаў на паўстаньне 2020 году.
Юры Дракахруст аб праекце «Неверагодны 2020-ы»
Падзеі 2020 году, як іх ні называй і чым ні лічы — рэвалюцыяй, паўстаньнем, забурэньнямі, мяцяжом, калектыўнай аблудай ці калектыўным прасьвятленьнем — былі вялікімі падзеямі беларускай гісторыі.
Магчыма, час для канчатковых ацэнак не прыйшоў. Але пэўны этап палітычнага працэсу скончыўся, скончыўся прыкладна на мяжы 2020 і 2021 гадоў, і натуральнай уяўляецца спроба асэнсаваць, зразумець гэты этап, адрэфлексаваць ня толькі і ня столькі палітычнае, колькі антрапалягічнае і нацыянальнае значэньне, вымярэньне «неверагоднага 2020-га».
Усе аўтары (жыхары Беларусі і замежжа, жанчыны і мужчыны, пісьменьнікі і палітычныя аналітыкі, гісторыкі і сацыёлягі), даючы розныя адказы, зыходзяць усё ж з пастуляту, што леташнія падзеі былі найперш вынікам і этапам унутранага разьвіцьця беларускага грамадзтва.
Як укладальнік я прапанаваў аўтарам 7 пытаньняў наконт «неверагоднага 2020-га», але пазначыў, што выбар формы артыкулу — за імі. Яны маглі проста адказаць на прапанаваныя пытаньні. Іншыя альбо ўскосна адказвалі на тыя 7 пытаньняў, альбо выкладалі сваё бачаньне як адказы на свае пытаньні наконт леташніх падзеяў.
На мой погляд, самымі важнымі пытаньнямі, такімі, якія выклікалі найбольш гарачыя завочныя спрэчкі паміж аўтарамі, былі два — пра раскол грамадзтва і пра цану пратэсту.
- 2020 год засьведчыў, што Беларусь — адзіная, адзіная супраць Лукашэнкі і яго касталомаў і прыслужнікаў, ці леташнія падзеі прадэманстравалі наяўнасьць дзьвюх Беларусяў зь вельмі адрознымі каштоўнасьцямі, інтарэсамі і памкненьнямі?
- Тое, што адбылося ў 2020 годзе — ці варта яно было сьмерцяў, пакутаў, зьняволеньняў, зламаных лёсаў?
