Быць або ня быць Беларусі
У леташніх падзеях ад самага іх пачатку ўвесну самым вусьцішным відовішчам была гатовасьць процьмы сумленных і шчырых людзей падманвацца і сьпяшацца верыць сумнеўным прапановам і асобам, часам фактычным no-name. Ужо сама ідэя дасягненьня пераменаў праз падтрымку нетранспарэнтных палітычных праектаў на леташніх выбарах, пасьля доўгае маргіналізацыі апазыцыі і пры захаваньні існуючых рамкавых умоваў выбараў, была аблуднай ці нават абсурднай.
Далей усё толькі пагаршалася. Напрыклад, апанэнты рэжыму хуценька адмовіліся ад маральнай вышэйшасьці, праўды — наймагутнейшага аргумэнта, які доўга быў у іх руках. Замест таго каб, як і раней, указаць на фальсыфікацыі выбараў, некаторым колам удалося супраць фантастычных вынікаў галасаваньня, абвешчаных уладамі, высунуць мала чым лепшае ў сваёй перабольшанасьці сьцьверджаньне пра перамогу пэўнай асобы.
Падобным чынам была страчаная і маральная вышэйшасьць у пытаньні гвалту, якую апазыцыя мела дзесяцігодзьдзямі, адмаўляючыся ад яго і не дапускаючы яго інцыдэнты ў сваіх шэрагах. Гэтым разам лідэры пратэстаў вырашылі проста заплюшчыць вочы на ўсё. Не дапамагло, у выніку толькі разгром, мноства ахвяраў, і краіна ў паўблякадзе і імкліва траціць сувэрэнітэт.
Нехта скажа — а інакшага выйсьця і не было ў выпаленай беларускай палітычнай сфэры. У тым і справа, што было, і вынікае яно зь вядомага правіла — не сядаць гуляць з махляром, асабліва калі навокал — яго дужэйшыя саўдзельнікі ў ашуканстве.
Выйсьцем было (і павінна быць) вымаганьне зьменаў рамкавых умоваў палітычнай дзейнасьці і правядзеньня выбараў у краіне. Інакш кажучы, стварэньня магчымасьцяў для высоўваньня і грамадзкага абмеркаваньня абгрунтаваных і транспарэнтных палітычных альтэрнатываў, у тым ліку праз разгортваньне паўнавартасных палітычных партый, СМІ ды іншай інфраструктуры для публічнай палітыкі перад (sic!) правядзеньнем справядлівых выбараў.
Адпаведныя магчымасьці павінны быць ня проста створаныя, але і павінны пэўны час праіснаваць, каб у краіне пасьпелі паўстаць структуры для фармуляваньня і адстойваньня палітычных альтэрнатываў. Гэты шлях — адзінае беларускае выйсьце з сытуацыі, усе іншыя вядуць да замежнай інтэрвэнцыі і страты сувэрэнітэту ці нават грамадзянскага канфлікту.
Няма сумневу, што байкот выбараў меў шанцы прымусіць улады — якія, як выглядае, дзесьці зь сярэдзіны 2010-х думалі пра трансфармацыю — да крокаў у гэтым напрамку, бо дэлегітымізаваў бы дзейную ўладу і націснуў бы на яе нашмат больш, чым буйнамаштабныя, але дрэнна арганізаваныя леташнія пратэсты.
Да таго ж сам па сабе байкот быў рэалістычным сцэнарам. Бо калі ўжо за невядомую асобу, высунутую палітычнымі сіламі з блытанымі і спрэчнымі палітычнымі і эканамічнымі афіліяцыямі прагаласавала гэтулькі выбарцаў — не за яе якасьці і вартасьці альбо праграму, а дэманструючы пратэст цяперашняму кіраўніцтву — то ёсьць падставы меркаваць, што байкот падтрымала б яшчэ болей людзей. Задакумэнтаваць і выкарыстаць яго для палітычнага ціску ў інтарэсах пераменаў можна было нашмат лягчэй і зь меншымі стратамі, чым пры тым варыянце дзеяньняў, які быў абраны летась.
То бок праз сваю палітычную недасьведчанасьць грамадзтва і яго вялізныя сэгмэнты лёгка паддаліся маніпуляцыям з боку і ўладаў, і шэрагу іншых сілаў і структураў, наконт прыхільнасьці якіх дэмакратыі ці незалежнасьці ёсьць сумневы. Больш канкрэтныя прычыны гэтага паталягічнага стану — навідавоку.
Па-першае, адсутнасьць разьвітых палітычных і каляпалітычных інстытуцыяў — прычым і на баку апазыцыі, і на баку ўлады. Гэта, напрыклад, вядзе да негатовасьці пасьлядоўна выбудоўваць альтэрнатыўныя палітычныя рухі і высоўваць ды доўгатэрмінова раскручваць самастойных і транспарэнтных палітычных лідэраў — кшталту палітычнай кампаніі Аляксандра Мілінкевіча. Дзейны рэжым таксама відавочна мае праблемы зь пераадоленьнем пэрсаналізацыі і імправізацыйнасьці — і на тым баку нават рэальна існуючых жыцьцяздольных палітычных арганізацый (а ня зборышчаў начальнікаў) няма.
Па-другое, адсутнасьць гатовасьці да пошукаў кампрамісу зь іншымі палітычнымі сіламі ў краіне, калі абвастраецца сытуацыя вакол яе. Часу на тое ставала, бо карані цяперашняга крызісу былі заўважаныя цяперашнім кіраўніцтвам Беларусі яшчэ пару гадоў таму. Але не, калі засьмярдзела смаленым — запрасілі расейскія войскі. Такі падыход ператварае краіну з супольнага дому ў прахадны двор. А што з другога боку, як там адказвалі, напрыклад, на навіны пра рух расейскіх войскаў на мяжы, ці на прыезд вялізнай дэлегацыі расейскага ўраду, каб выбіць зь дзейнага беларускага ўраду рэшткі незалежнасьці, ці на падпісаньне беспрэцэдэнтнай угоды, якая стварыла ўмовы для ўводу расейскіх унутраных войскаў? А ніяк, супакойваньнем прыхільнікаў, што нічога там страшнага, ну і новымі пратэстамі супраць дзейнага ўраду.
Пра гэтыя праблемы — бязладнасьці і безадказнасьці — не гаворыцца, гаворыцца пра Лукашэнку. Бясспрэчная пэрсаналізацыя рэжыму сапраўды спрыяе простаму і хібнаму тлумачэньню ўсіх праблемаў. Лукашэнка нясе адказнасьць за сытуацыю ў цэлым, але як наконт канкрэтных нягодніцтваў? Супярэчлівыя пачуцьці ўзьнікаюць, як бачыш цяперашняе апазыцыянэрства «былых»: дырэктараў ПВТ і амбасадараў, шматгадовых журналістаў прэзыдэнцкага пулу, шматгадовых аўтараў таго, што лічылася дзяржаўнай ідэалёгіяй, або спартовых знакамітасьцяў, выгадаваных уладай.
Карціць спытаць: а хто цябе, паночку, прымушаў пісаць, скакаць і ўхваляць тое, што, як ты кажаш, было табе не даспадобы? Гэта ж вы і стваралі таго «калектыўнага Лукашэнку», а з вамі разам — процьма людзей на менш публічных пасадах — часам дзесяцігодзьдзямі. Але ніхто і не зьбіраецца заклікаць іх да адказу (гаворка не пра люстрацыі, а менавіта пра адказнасьць!).
Апатэозам у гэтым сэнсе для мяне быў пазытыўны расказ шанаванага мной беларускага інтэлігента пра тое, як ён пабачыў сярод пратэстоўцаў сына нядаўна асуджанага за хабарніцтва службоўца з найбліжэйшага прэзыдэнцкага атачэньня. Цымус быў у тым, што той хабарнік, рэкрутаваны некалі ў беларускія сілавыя структуры з-за ўсходняе мяжы, пасьля першае Плошчы прыходзіў у камэру да гэтага калегі, падзівіцца — за кампанію зь яшчэ нейкімі расейскімі калегамі — на «здабычу» — у тым ліку на калегу, злоўленага за дастаўку ежы пратэстоўцам.
Праблема адсутнасьці пачуцьця адказнасьці за ўчыненае яскрава бачная па такім адметным зьявішчы, як адсутнасьць у нашай краіне мэмуараў як такога сабе аргумэнтаванага тлумачэньня — нармальнай практыкі ў самых розных краінах. Іранскі шах, паміраючы ў выгнаньні, сьпяшаўся дапісаць свае мэмуары «Адказ гісторыі» (і тлумачэньне суайчыньнікам) пра тое, што ж ён рабіў, можа, ня так, калі ўрэшце ў краіне перамаглі ісламісты.
А як там у нас з адказам гісторыі і суайчыньнікам? У лепшым выпадку пару слоў скажуць — маўляў, заўсёды ведалі пра «крывавы рэжым», ну і пасьля шматгадовай службы вырашылі зь яго сысьці. Лічаныя беларускія службоўцы нават на вышэйшым узроўні (прыкладам, Пятро Краўчанка і Мечыслаў Грыб) паспрабавалі разгорнута патлумачыцца за сваю дзейнасьць на дзяржслужбе ці ў палітыцы.
Журботна выглядае справа і з крытычнай журналістыкай, якая магла б уздымаць гэтыя тэмы. Мне згадваецца, як колькі гадоў таму ў адным беларускім ангельскамоўным СМІ мы распачалі сэрыю палітычных партрэтаў. Расьпісаўшы розных калярэжымных асобаў, задумаліся над разборам апазыцыйных дзеячоў. І спыніліся. Бо зразумелі, што пісаць пра Віктара Лукашэнку ці Віктара Шэймана бясьпечней, чым рызыкаваць сутыкнуцца з гневам некаторых апазыцыйных асяродкаў. Гневам, які таксама вынікае з той самай безадказнасьці за свае ўчынкі, якая даўно існуе ў беларускай палітыцы і давяла Беларусь да цяперашняга крызісу. Але пра брак крытычнасьці ў СМІ, не зьвязаных зь беларускім урадам, і іх гатовасьць стаць у акоп палітычнага змаганьня таксама не гаворыцца. Але яна відавочная, бо што казаць, калі многія апазыцыйныя журналісты і мэдыяактывісты, якія зь люпай разглядалі пасьля Данбасу і Крыму біяграфіі беларускіх генэралаў, мякка кажучы, ня выявілі асаблівай цікавасьці да рэальна злоўленых пад Менскам галаварэзаў (прычым літаральных!) вядомага пуцінскага прыдворнага бізнэсоўца. Маўляў, міма ляцелі, і ўвогуле ёсьць больш важныя справы для асьвятленьня.
Напрыканцы варта закрануць яшчэ адну праяву безадказнасьці, якая, раўналежна з пагромам апазыцыі, дэстабілізацыяй дзяржавы і ростам вонкавага ўмяшаньня, спрычынілася да катастрофы ў міжнародным становішчы краіны, калі пачалося і працягваецца згортваньне нягеглай беларускай дзяржаўнасьці. Катастрофа тая была прадказальная — але ўсьлед за армянскай апазыцыяй яе беларускія адпаведнікі паўтаралі бессэнсоўную фразу: маўляў, геапалітыкі ў іх пратэстах няма, таму баяцца няма чаго. Але па сутнасьці гэта была спроба зьняць зь сябе адказнасьць за наступствы ўласных дзеяньняў.
2020-ы паказаў і армянам, і беларусам, што можна адмаўляць геапалітыку, але ўрэшце яна нагадае пра сваё існаваньне самым балючым чынам. Забывацца пра факт свайго пражываньня ў шматмільённым моры цюрскіх народаў армянам аказалася гэтаксама згубна, як і беларусам — пагарджаць сваім існаваньнем побач з цэнтрам вялізнай дзяржавы з усясьветнымі амбіцыямі. Вось і маем у выніку крызісу цяпер расчыненую браму для ўводу Крамлём войскаў і fait accompli беспасярэдняй расейскай вайсковай прысутнасьці ў краіне — рэчы, якія цяжка было сабе ўявіць яшчэ пару гадоў таму.
Падсумоўваючы, можна сказаць, што падзеі 2020 году білі па рэжыме, а ўдарылі па Беларусі і беларусах, а менавіта па дзяржаўнасьці. І гэта працягваецца. Горш за тое, ва ўмовах сёньняшняй канфрантацыі, дэманізацыі і палярызацыі немагчыма задаць з гэтай нагоды нават самыя простыя пытаньні ніводнаму з бакоў. Дый хто задасьць — усе сталі ў той ці іншы акоп. Пакуль гэта так застанецца — беларуская рэспубліка працягне каціцца ў небыцьцё.
Юры Дракахруст аб праекце «Неверагодны 2020-ы»
Падзеі 2020 году, як іх ні называй і чым ні лічы — рэвалюцыяй, паўстаньнем, забурэньнямі, мяцяжом, калектыўнай аблудай ці калектыўным прасьвятленьнем — былі вялікімі падзеямі беларускай гісторыі.
Магчыма, час для канчатковых ацэнак не прыйшоў. Але пэўны этап палітычнага працэсу скончыўся, скончыўся прыкладна на мяжы 2020 і 2021 гадоў, і натуральнай уяўляецца спроба асэнсаваць, зразумець гэты этап, адрэфлексаваць ня толькі і ня столькі палітычнае, колькі антрапалягічнае і нацыянальнае значэньне, вымярэньне «неверагоднага 2020-га».
Усе аўтары (жыхары Беларусі і замежжа, жанчыны і мужчыны, пісьменьнікі і палітычныя аналітыкі, гісторыкі і сацыёлягі), даючы розныя адказы, зыходзяць усё ж з пастуляту, што леташнія падзеі былі найперш вынікам і этапам унутранага разьвіцьця беларускага грамадзтва.
Як укладальнік я прапанаваў аўтарам 7 пытаньняў наконт «неверагоднага 2020-га», але пазначыў, што выбар формы артыкулу — за імі. Яны маглі проста адказаць на прапанаваныя пытаньні. Іншыя альбо ўскосна адказвалі на тыя 7 пытаньняў, альбо выкладалі сваё бачаньне як адказы на свае пытаньні наконт леташніх падзеяў.
На мой погляд, самымі важнымі пытаньнямі, такімі, якія выклікалі найбольш гарачыя завочныя спрэчкі паміж аўтарамі, былі два — пра раскол грамадзтва і пра цану пратэсту.
- 2020 год засьведчыў, што Беларусь — адзіная, адзіная супраць Лукашэнкі і яго касталомаў і прыслужнікаў, ці леташнія падзеі прадэманстравалі наяўнасьць дзьвюх Беларусяў зь вельмі адрознымі каштоўнасьцямі, інтарэсамі і памкненьнямі?
- Тое, што адбылося ў 2020 годзе — ці варта яно было сьмерцяў, пакутаў, зьняволеньняў, зламаных лёсаў?
