Нядаўна выйшаў з друку 100-ы том «Беларускага кнігазбору» — выдавецкай сэрыі клясычнай беларускай літаратуры, якую распрацаваў і ўжо амаль чвэрць стагодзьдзя ажыцьцяўляе пісьменьнік і выдавец Кастусь Цьвірка. Гэтае выданьне стала зыходным пунктам нашай гутаркі пра самую сэрыю і пэрыпэтыі вакол яе.
— Спадар Цьвірка, віншую вас з выхадам 100-га тому «Беларускага кнігазбору» — «Выбраных твораў» Дуніна-Марцінкевіча…
— Дзякую.
— Я паглядзеў, калі выйшаў першы том «Беларускага кнігазбору» — «Выбраныя творы» Яна Чачота, 1996 год — і прыкінуў, што тады вам было столькі гадоў, колькі мне цяпер. Я ў маім сёньняшнім узросьце занішто не асьмеліўся б плянаваць выдавецкую сэрыю з 200 тамоў, ня кажучы пра тое, каб яшчэ брацца за яе ажыцьцяўленьне. Таму маё першае пытаньне будзе пра час, калі вы задумалі гэтую сэрыю. На якія тэрміны вы разьлічвалі? Вы тады думалі, што выданьне 100 тамоў можа заняць вам 23 гады?
— Я тады ня думаў, колькі часу гэта зойме. Мы пачыналі гэты праект з нуля і зусім ня ведалі, колькі тамоў выдадзім. Але была надзея, што беларусы адгукнуцца і што разам мы гэта будзем рабіць. І, як бачыце, многія беларусы з розных бакоў адгукнуліся, дапамаглі, і наша сэрыя ідзе. Палавіна ўжо зроблена. Сто тамоў выйшла, сто тамоў яшчэ наперадзе. І я ўжо ўзяўся за гэтую другую сотню, ужо працую…
— Вы з самага пачатку плянавалі, што будзе менавіта дзьвесьце тамоў? Ці, можа, вы плянавалі спачатку сто тамоў, а потым, маўляў, паглядзім?
— Не, я адразу плянаваў дзьвесьце тамоў. Таму што трэба было паказаць, і сьвету, і самім сабе, што ў нас вялікая беларуская літаратура, што мы багаты народ.
— Хто канкрэтна адгукнуўся на вашу выдавецкую ідэю тады на пачатку і сказаў: давайце рабіць?
— Па-першае, я знайшоў чалавека, які ўзяўся за справу па-сапраўднаму. Гэта Генадзь Вінярскі. І вось мы па сутнасьці ўдваіх пачалі і працуем па сёньня…
— Дзе вы знайшлі спадара Вінярскага ў той момант?
— Я знайшоў яго выпадкова. Ён працаваў у Доме літаратара мэтадыстам па арганізацыі розных літаратурных вечароў і сустрэч. Мы там пазнаёміліся. Перад гэтым я зрабіў плян-праспэкт выданьняў, якія я задумаў. Я паказаў яму гэты плян, і ён таксама захапіўся гэтай справай, і вось мы ўзяліся за яе.
— Ці вы паказвалі гэты сьпіс яшчэ некаму іншаму? Была нейкая шырэйшая выдавецкая рада, акрамя вас?
— Я паказваў многім. Паказаў Серафіму Андраюку ў выдавецтве «Мастацкая літаратура», ён таксама ўзгарэўся гэтым. Паказаў Нілу Гілевічу, які тады працаваў у Вярхоўным Савеце, і мы прасядзелі больш за гадзіну над маім плянам-праспэктам, марачы пра яго ажыцьцяўленьне. Я быў бы шчасьлівы, сказаў мне тады Гілевіч, калі б убачыў хоць адзін том пры маім жыцьці. А ён убачыў іх шмат, і прытым самога сябе ў гэтай сэрыі…
— Першыя тамы «Беларускага кнігазбору», калі не памыляюся, выходзілі пры пэўнай падтрымцы з боку дзяржавы. Але потым гэтая падтрымка абарвалася. Вы можаце крыху расказаць, як гэта адбывалася?
— Тады быў такі чалавек, як Станіслаў Антонавіч Нічыпаровіч, намесьнік міністра ў Міністэрстве культуры і друку. Гэта наш беларус, і ён ухапіўся за гэта. Але спачатку я ўзяў Васіля Зуёнка, старшыню Саюзу пісьменьнікаў, і зайшоў зь ім да віцэ-прэм’ера ў пытаньнях культуры, тады ім быў Уладзімір Замяталін. Пасядзелі мы зь ім, паказалі яму наш выдавецкі плян, а ён паклаў яго, як кажуць, пад сукно. Ён убачыў у нашым сьпісе слова «абрусіцелі»… О! нашто нам такія выданьні?! — і паклаў наш сьпіс пад сукно…
Раз Замяталін так зрабіў, то я пайшоў да Нічыпаровіча. І ён, нягледзячы на рэакцыю свайго шэфа, узяў і падпісаў у друк першыя нашы тамы. І сэрыя пайшла. Але дзяржава падтрымала толькі тры ці чатыры першыя тамы, пасьля апомніліся, што гэта прыватнае выдавецтва, і падтрымку адрэзалі. Але й тады дзяржава давала ўсяго 50% сродкаў патрэбных для выданьня, а астатняе мы шукалі самі.
— А з продажу вы вярталі сабе нейкія кошты?
— Ведаеце, першыя тамы мы выдалі вялікімі тыражамі. Напрыклад, зборнік «Філяматы і філярэты» разышоўся тыражом дзесяць зь лішнім тысяч. Куплялі і арганізацыі, і людзі. «Спрос ошеломительный!» — сказала мне дзяўчына ў «Акадэмкнізе», калі я запытаўся, як прадаюцца нашы кнігі. І вось з грошай за продаж мы фінансавалі выданьне наступных тамоў.
— Гучыць абсалютна фантастычна — распрадаліся дзесяць тысяч асобнікаў! А цяпер, калі мінула 20 гадоў, выдаўцы і аўтары маюць праблемы з распродажам і сотні асобнікаў беларускай кнігі…
— Так, тады было 10 тысяч, а цяпер том Язэпа Лёсіка мы выдалі тыражом усяго 400 экзэмпляраў.
— Вы помніце нейкіх спонсараў вашай сэрыі, акрамя міністэрства на самім пачатку?
— Ну так, дапамагалі нам амэрыканскія эмігранты, сярод іх Вітаўт Кіпель. А вось некаторыя спонсары зь Беларусі, прадпрымальнікі, дапамагалі нам з умовай, што мы ня будзем гаварыць пра іх дапамогу, ня будзем называць іх прозьвішчы. Баяліся нашых вярхоўных камандзіраў…
Наша сэрыя пачалася ў самы неспрыяльны момант, калі ў нас пачалася прэзыдэнцкая рэспубліка. Мы і цяпер адчуваем вялікія цяжкасьці, але, праўда, дзякуючы былому прэзыдэнту Акадэміі навук Міхаілу Ўладзіміравічу Мясьніковічу мы цяпер выдаем гэтыя кнігі празь дзяржаўнае выдавецтва «Беларуская навука».
— То бок вы цяпер зноў атрымалі дзяржаўную падтрымку, калі я добра вас разумею. Ці маглі б вы расказаць пра мэханізм выдаваньня «Беларускага кнігазбору» сёньня? Хто цяпер вырашае, якая кніга мае выйсьці ў сэрыі і калі — толькі вы, ці вам ужо трэба лічыцца зь меркаваньнем Акадэміі навук?
— Мы зрабілі так. Я склаў плян і пайшоў зь ім да Івана Васільевіча Саверчанкі, доктара філялягічных навук, прафэсара, які ўзначальвае Інстытут літаратуразнаўства. Мы зь ім параіліся, як і са згаданым ужо Нічыпаровічам, які памагаў нам раней, а цяпер стаў намесьнікам дырэктара выдавецтва «Беларуская навука». Потым мы дайшлі да сакратара Акадэміі навук па гуманітарных навуках Аляксандра Аляксандравіча Кавалені. І мы стварылі Раду «Беларускага кнігазбору» ў Акадэміі навук.
У Раду ўвайшлі Адам Мальдзіс, Ірына Багдановіч, Вячаслаў Чамярыцкі, Уладзімер Васілевіч, Міхась Тычына і іншыя. Мы зьбіраемся, я ім прапаноўваю плян, што выдаць, і калі няма нейкіх пярэчаньняў, выдавецтва выдае гэтыя кнігі паводле прапанаванага пляну. Кожны том рыхтую я сам: шукаю аўтара-складальніка, які піша ўступны артыкул і камэнтары, і я гэта рэдагую. Потым у выдавецтве «Кнігазбор», якое мы стварылі з Генадзем Вінярскім, наша кампутаршчыца робіць вёрстку кнігі, яе пераглядае карэктар і яшчэ раз я, Генадзь шукае ілюстрацыі, і потым адпраўляем так падрыхтаваны макет кнігі ў «Беларускую навуку».
— Ці здаралася вам, што вы нешта прапанавалі «Беларускай навуцы», а яны сказалі — «не, гэтага ня выдадзім»?
— Пакуль што не. Мы выдаём у асноўным клясыку, і там асабліва няма да чаго чапляцца. Што праўда, быў выпадак, калі да тому Ўладзімера Караткевіча чапляўся ўжо былы дырэктар выдавецтва, які ўбачыў, што Караткевіч піша там пра Васіля Быкава, і прысьвячае яму верш, і ў ілюстрацыях Караткевіч фігуруе разам з Быкавым. Ну і гэты дырэктар кажа нам: гэта трэба выкінуць… Таму што ў той час была цэлая паласа такіх нэгатыўных выступленьняў супраць Быкава, па радыё і ўсюды. Тады я сказаў — выбачайце, я ня буду нічога мяняць, мы выдадзім кнігу ў іншым месцы. І мы выдалі яе самі, пры дапамозе спонсараў. Гэта быў толькі адзін такі выпадак.
— Што ў вашых бліжэйшых выдавецкіх плянах?
— Пляны ў нас велізарныя, яшчэ ж 100 тамоў наперадзе, толькі давайце нам грошы! Але «Беларуская навука» таксама мае свае абмежаваньні і можа выдаць чатыры-пяць пазыцый зь «Беларускага кнігазбору» ў год…
— Слухайце, дык выданьне вашай сэрыі працягнецца яшчэ гадоў дваццаць…
— Мы так заплянавалі, і я таксама так заплянаваў сябе, каб пажыць столькі і абавязкова закончыць выданьне. Так што выбачайце мне…
— Ну, калі ўжо так моцна хочаце, дык выбачаю… А калі сур’ёзна, дык я захапляюся вашай актыўнасьцю і жыцьцярадаснасьцю…
— Ведаеце, гэта важная праца, важная справа. Мы паказваем, што мы беларусы. Літаратура — гэта грунт нашай нацыі, грунт нашай культуры і нацыі. Чаму хаваць гэта або трымаць абы-дзе? Трэба паказваць. Я думаю так. А як вы, Ян, думаеце?
— Безумоўна, вы маеце рацыю. І я пагаджаюся з вамі ня толькі таму, што я беларус. Я пагаджаюся з вамі як чалавек, які любіць літаратуру і безь яе не ўяўляе сабе жыцьця…
— Я вам не адказаў канкрэтна наконт нашых выдавецкіх плянаў. З эмігранцкіх аўтараў я б хацеў выдаць такіх аўтараў, як Уладзімер Дудзіцкі, Міхась Кавыль, Алесь Салавей, Юрка Віцьбіч, Аляксандра Саковіч, Леў Гарошка, Яўхім Кіпель, Вітаўт Кіпель, Зора Кіпель, і гэтак далей.
Таксама хацелася б паказаць і нашу Беласточчыну — Беларусь, якая апынулася за нашай мяжой. Мы ўжо выдалі Алеся Барскага, я пляную яшчэ Сакрата Яновіча, Міколу Гайдука, Яна Чыквіна і, магчыма, яшчэ каго-небудзь. Я думаю, іх таксама трэба выдаць, праўда?
— Было б няблага…
— Ну і сучасных пісьменьнікаў таксама трэба было б выдаць. Так што матэрыялу на сто новых тамоў назьбіраецца. І дзьвесьце тамоў будзе.
— А маглі б вы назваць некаторыя прозьвішчы сучасных пісьменьнікаў, якія ўжо заслужылі таго, каб увайсьці ў вашу сэрыю?
— Ну, з маладзейшымі мы пакуль што пачакаем. Але тыя, якія ўжо сказалі сваё слова ў літаратуры, павінны быць у «Беларускім кнігазборы»: Сьвятлана Алексіевіч, Уладзімер Арлоў, Раіса Баравікова, Генрых Далідовіч, Аляксей Дудараў, Леанід Дранько-Майсюк, калі назваць толькі з пачатку альфабэту…
— Мы ўвесь час гутарылі пра вашу выдавецкую дзейнасьць, але на заканчэньне я хачу запытацца ў вас пра тое, што вы пішаце самі. Бо ж пішаце, праўда?
— Нядаўна я выдаў у выдавецтве «Харвест» кнігу прозы «Воўчая выспа». Там мой раман «Воўчая выспа» пра тое, як раскулачаны чалавек уцёк з Сыбіру і як за ім ганяліся. Там таксама ёсьць апавяданьні і аповесьці, дакумэнтальныя аповесьці, і пра сучаснае, і пра перажытае з вайну.
Таксама нядаўна ў «Харвесьце» выйшла мая кніга «На скрыжалях вякоў», у якую ўвайшлі мае гістарычныя творы: апавяданьні «Край легенд» і невялікі раман, які называецца «Януш Радзівіл, або Вайна з Масковіяй». Попыт быў нармальны, кніга разышлася, і з «Харвесту» звоняць — давайце яшчэ раз выдадзім. І вось нядаўна яны перавыдалі. Я ў гэтай кнізе паспрабаваў папулярна расказаць пра гісторыю Беларусі. Алег Трусаў сказаў мне, што рэкамэндуе сваім студэнтам вывучаць па ёй гісторыю Беларусі, а потым задае ім пісаць па ёй курсавыя.
І яшчэ адну кніжку я выдаў, у выдавецтве «Беларуская навука» — называецца яна «Зорка філяматаў». Пра мае падарожжы па мясьцінах Адама Міцкевіча, Яна Чачота, Уладзіслава Сыракомлі, Францішка Багушэвіча і іншых.
— Дык ці вы маеце яшчэ час, каб чытаць іншых?
— Калі я выдаю нейкага аўтара, дык я перачытваю яго амаль поўнасьцю. Каб чаго-небудзь не прапусьціць. Чытаць даводзіцца многа. І па гісторыі, і па літаратуры, і клясыку. А каб лягчэй засынаць, то я бяру і які-небудзь дэтэктыўчык.
«Варта» — суб’ектыўны агляд падзеяў у літаратуры ды, шырэй, у мастацтве і культуры. Меркаваньні перадаюць погляды саміх аўтараў і не абавязкова адлюстроўваюць пазыцыю рэдакцыі.
