Прагноз нахабны, але тым не менш рызыкну.
Палітыка беларускай дзяржавы ў дачыненьні да беларускай мовы агульнавядомая, даходзяць чуткі пра тое, што перапісчыкі ў некаторых месцах пішуць людзям расейскую ў якасьці роднай аўтаматычна. Да таго ж супраць майго прагнозу дзейнічае і дэмаграфія. Падчас мінулага (2009 году) перапісу немалая частка тых, хто назваў роднай беларускую, былі людзьмі вельмі сталага веку. У 2019 годзе многіх зь іх ужо няма з намі.
І тым ня менш ад свайго прагнозу я не адмаўляюся. Прычына — ня млявая і шмат у чым прывідная «мяккая беларусізацыя» і ня заклікі вядомых людзей назваць падчас перапісу роднай беларускую. Гэтыя фактары не закранаюць масы, мільёнаў людзей. Але ёсьць фактары, якія закранаюць.
Самы галоўны — гэта вайна, вайна ва Ўкраіне, вайна каля мяжы. Гэтая вайна выклікала моцнае абвастрэньне нацыянальных пачуцьцяў і ва Ўкраіне, і ў Расеі, дарэчы. Валянтэрскі рух, мода на вышыванкі — толькі некаторыя праявы гэтага абвастрэньня ва Ўкраіне. Завоблачныя адсоткі ў апытаньнях за «Крымнаш» у Расеі, паток рэальных добраахвотнікаў (ня толькі камандзіраваных міністэрствам абароны РФ) на вайну ў Данбасе — таксама індыкатары мабілізацыі нацыянальных пачуцьцяў. Выбух нацыянальных пачуцьцяў — рэч не абавязкова такая ўжо прыемная, асабліва для суседзяў. Я не расстаўляю знакі, я толькі фіксую, што ва Ўкраіне і Расеі вайна нацыянальныя пачуцьці абвастрыла.
А што ў Беларусі? Вайна ля мяжы — гэта для беларусаў рэч сур’ёзная, гэта ня тое, на што можна не зьвяртаць увагі. Масавым, дамінуючым стаўленьнем у Беларусі было і ёсьць — гэта ня наша вайна. А ня наша — гэта не чыя? А мы, чыёй гэтая вайна не зьяўляецца — гэта хто? Мы не расейцы, мы не ўкраінцы, а хто?
Вайна прымушае задаваць сабе гэтае пытаньне мільёны беларусаў. Яна абвастрае нацыянальныя пачуцьці і ў іх таксама. Ва ўкраінцаў і расейцаў — таму што яны ўцягнутыя ў вайну, у беларусаў — таму што яны ня хочуць быць у яе ўцягнутыя.
На мой погляд, крыху менш моцны, але таксама ўплывовы фактар - беларуска-расейскія жарсьці па інтэграцыі. Ня будзем перабольшваць: народ, масы — гэта не супольнасьць палітычных актывістаў, народ ад хітрыкаў перамоўных рухаў цела далёкі. Але адгалоскі гэтага шуму даносяцца і да мас. Даносіцца, у прыватнасьці, мантра, якую Аляксандар Лукашэнка паўтарае раз за разам, прычым паўтарае менавіта ў сувязі з інтэграцыяй — «мы ніколі ня станем часткай іншай дзяржавы». А чаму, дарэчы, ня станем? Таму што «мы» — гэта не «яны», пры ўсёй да «іх» павазе. А гэтыя «мы», якія «ня станем» — гэта хто? Тое самае пытаньне.
І адказ будзе адпаведным вастрыні, актуальнасьці пытаньня.
Падчас цяперашняга перапісу ў ФБ разгарэлася дыскусія — а ці трэба, а ці можна хлусіць, адказваючы на пытаньне перапісу, што родная — беларуская, калі ў рэальнасьці маці не сьпявала вам калыханкі па-беларуску?
У філялёгіі адрозьніваюцца канстатуючыя і пэрфарматыўныя выказваньні. Да вас зьвяртаюцца «Прывітаньне, як справы?», вы адказваеце «Дзякуй, добра». Калі ў вас справы насамрэч так сабе, то вы схлусілі? Не. Нават калі ў вас і насамрэч усё ў парадку, вы не сказалі праўду. Ваш адказ наогул ня быў выказваньнем пра стан вашых справаў, ён быў вітаньнем у адказ на вітаньне.
Беларускі салдат перад шыхтом аднапалчанаў з аўтаматам у руках прамаўляе: «Я клянуся годна выконваць вайсковы абавязак, мужна і самааддана бараніць незалежнасьць, тэрытарыяльную цэласьць і канстытуцыйны лад Рэспублікі Беларусь». А ён праўду кажа ці хлусіць? Дурное пытаньне. І ні адно і ні другое, ён прымае прысягу.
І вітаньне ў выглядзе «Дзякуй, добра», і прысяга — гэта пэрфарматывы.
Святлана Алексіевіч падчас перапісу 1999 году назвала роднай беларускую (яна пра гэта расказвала), Аляксандр Лукашэнка ў часе цяперашняга перапісу зрабіў тое самае. Дык яны ж абое гавораць па-расейску, Алексіевіч і Нобэля атрымала за кнігі, напісаныя па-расейску. Падчас мінулага перапісу беларускую роднай назвалі 53 %, пры гэтым толькі 23 % сказалі, што дома гавораць па-беларуску.
Ну, можа быць, камусьці маці і праўда сьпявала калыханкі па-беларуску, а пазьней ён ці яна перайшлі на расейскую. Але ці многім з гэтых 30 % (53 мінус 23)?
Алексіевіч, Лукашэнка, мільёны іншых беларускіх грамадзян падчас перапісу 2009 году — яны ўсе схлусілі? Насамрэч яны адказалі на пытаньне, якое прадугледжвае канстатуючы адказ, пэрфарматывам. Паводле аналёгіі — прынялі прысягу.
Аналёгія — ня тоеснасьць. Хтосьці мог і можа адказваць на гэтае пытаньне перапісу канстатуючым выказваньнем, сказаць, як яно насамрэч. Пры гэтым ён ці яна не абавязкова менш ляяльныя краіне і нацыі. Адказваць на пытаньне перапісу пра родную мову «прысягай» — такога жорсткага правіла ў сучасным беларускім культурным кодзе няма. Але ёсьць псыхалягічны мэханізм, які падахвочвае многіх, вельмі многіх, адказваць на гэтае пытаньне менавіта так, у такім ключы: «Я беларус (-ка) — значыць, мая родная мова — беларуская».
Думаю, што абвастрэньне, мабілізацыя нацыянальных пачуцьцяў пад уплывам вайны ва Ўкраіне і інтэграцыйных гульняў праз гэты псыхалягічны мэханізм павялічыць долю тых, хто адкажа на пытаньне пра родную мову — беларуская, незалежна ад мовы калыханак, якія ім сьпявалі іх маці.
Ці правільны мой прагноз, даведаемся пасьля 30 кастрычніка.
