Забойства за беларускую мову

Пра матыў забойства ў стаўпецкай школе №2, які не прагучыць у судзе. Чытаючы новую кнігу Дзьмітрыя Гурневіча.

Сьцісла:

• Адзінае, што вылучала вучня-ахвяру сярод іншых — яго беларуская мова.
• Моўная тэма — табу для сьледзтва, пракуратуры, суду і публікі ў цэлым.
• Шмат што ў нашым жыцьці адбываецца ў ілюзорным сьвеце. У тым ліку суды.
• У прысудзе забойцу матыў злачынства будзе растлумачаны дапушчэньнямі, але ня фактамі.

Забіты ў Стоўпцах 11-клясьнік Саша Раманаў быў адзіным на ўсю школу вучнем, які сьвядома размаўляў па-беларуску. Забойца Вадзім М. з 10-й клясы ня быў зь ім знаёмы, але мэтанакіравана выбраў яго. Ён зарэзаў настаўніцу ў сваёй клясе, пасьля па калідоры скіраваўся ў клясу Сашы, прайшоў некалькі партаў з вучнямі і, стаўшы ў Раманава ззаду, ударыў нажом у сонную артэрыю.

Унікальны факт беларускамоўнасьці ахвяры ў гэтай справе такі самы неабвержны, як факт забойства. Іншых фактаў няма.

Усе іншыя прычыны і матывы, пра якія кажуць сьледчыя і назіральнікі, усяго толькі дапушчэньні, ніводнае зь якіх не зьяўляецца фактам.

Напрыклад, пра «зайздрасьць да вучня з заможнай сям’і», які мае добрыя дачыненьні з бацькамі і выглядае ўвесь такім разумным і прадзьвінутым. А хіба ён адзін такі на ўсю школу? Пагатоў яны не былі знаёмыя. Хіба не знайшлося б такіх у клясе ў Вадзіма, каб можна было на іх здаволіць сваю дзікую зайздрасьць, сьцьвердзіць сваю вышэйшасьць?

І потым, пры ўсім разрыве ў даходах прадпрымальніка Раманава-бацькі і бацькі Вадзіма чыста функцыянальна кожная сям’я жыве ў сваім доме, мае машыну, і ў кожнага сына — свой пакой, дзе ўсё, патрэбнае для вучобы і адпачынку, на месцы. Так што зайздрасьць, можа, і аргумэнт, але ня факт.

Што Вадзім выпіваў? Дык у крыві нічога ня выяўлена. І проста так, выпіўшы, ня пойдзеш забіваць, калі ў цябе ў запасе няма псыхічнага расстройства. А экспэрты кажуць — няма.

Што Вадзіма пабівалі ў школе… Зь іншага боку, кажуць, што трэніраваны, моцны целам хлапец і нажом махаў хвостка, зь сілаю. Неяк інакш крыўдзілі? Абражалі? Не чуваць. Калі й ёсьць паказаньні, дык фактаў няма. Прынамсі, не Раманаў яго пабіваў і абражаў.

Што Вадзім начытаўшыся быў нейкіх суполак у сеціве? Хіба што антыбеларускіх.

Такім чынам, адзіны аб’ектыўны факт, які вылучаў Раманава аж настолькі, што магла закіпець беларусафобская кроў — беларуская мова. Але мова — тэма табу як для суду, так і для публікі.

Дзьмітры Гурневіч у сваёй кнізе моцна ўражаны, што сустрэў у Стоўпцах амаль татальную падтрымку забойцы і абыякавасьць да ахвяры. Забойства ніхто не апраўдвае, але адносіны менавіта такія.

Незалежныя журналісты таксама нібы пабойваюцца акцэнтаваць увагу на беларускамоўнасьці Раманава, бо загіпнатызаваныя гэтым табу. Калі тэма востра не стаіць у грамадзтве, значыць акцэнт можа выглядаць нацяжкай.

Але мы мусім разумець прыроду гэтага табу.

Пасьля масавых сталінскіх забойстваў нацыянальнай інтэлігенцыі ў людзях пасяліўся страх, які зь цягам часу ператварыўся ў гэтае самае табу. Для моладзі гэта ўвогуле незразумелая тэма. Чаму не гаворыш па-беларуску? Ніколі ня думаў пра гэта. Ніхто ня вучыць гаварыць і што гэта — твая законная мова. І ніхто не гаворыць. Толькі выскачкі, якім больш за ўсіх трэба. А мы жывем у Беларусі і як бы не ў Беларусі — у СНГ, у саюзнай дзяржаве, у адзінай мытнай прасторы. Рускае радыё на FM пад рознымі назвамі і рускі тэлевізар, вконтакте і однокласнікі, стоп майдан, стоп бэндэраўцы, крым наш…

Месца ў галаве ні на што іншае не застаецца. Бо ў галаве няспынна ідзе вайна. Памятаеце, як у Данецку проста голымі рукамі забівалі ўкраінцаў. Нянавісьць, пра якую кажа Сьвятлана Алексіевіч, проста разьлітая ў паветры. Дастаткова каталізатара.

Людзі жывуць целам у Беларусі, а галавой у тэлевізары, у Расеі. Гэта вельмі няпростая поза, але за гады яны звыкліся стаяць такой літарай «зю», што лічаць яе нармальнай. А што, я як усе. Ужо тое, што шкадуюць забойцу, а не ахвяру — хіба ня моцны сыгнал, што поза, у якой стаім, мякка кажучы, ненармальная.

Вялікая частка жыцьця тутэйшых людзей — гэта імітацыя жыцьця. Імітацыя суду, СМІ, палітыкі, культуры, адукацыі, адміністраваньня, арміі… Гэта ілюзорны сьвет. Людзі хочуць простых адказаў, але ў ілюзорным сьвеце ня можа быць простае лёгікі, простыя адказы там заўсёды хлусьня, — пра што пісала Ганна Арэнт, тлумачачы, чаму культурная нямецкая нацыя за Гітлерам так расчалавечылася.

У мяне часта пытаюцца: чаму размаўляю па-беларуску? Адказваю: бо я беларус. Хіба ня простая лёгіка? А рэакцыя звычайна — разрыў шаблона: Дык і мы ж беларусы. — А з чаго гэта відаць?

Ці заўважылі вы, якімі тэмпамі русіфікуецца беларуская правінцыя? У моладзі, якая спрэс рускамоўная, ужо не пачуеш нават беларускага акцэнту. А тут зьяўляецца беларускамоўны, які адкрыта парушае ўсеагульнае негалоснае табу, разбурае твой ілюзорны сьвет, выклікае кагнітыўны дысананс.

Забойца Вадзім з тых беларусаў, якія за Польшчай былі палякамі. У такім асяродку да беларушчыны ставіліся як да адзнакі ніжэйшае касты, і выхадцы з такога асяродку рабіліся іншы раз квазірускімі, бо заўсёды арыентаваліся на «мэтраполію» — калісьці на Варшаву, пасьля на Маскву.

У выніку атрымалася дзіўная трагедыя на мяжы двух сьветаў — рэальнага і ілюзорнага. Расеец паводле сьвядомасьці і беларус паводле крыві забівае беларуса паводле сьвядомасьці і расейца паводле крыві.

Вы скажаце, калі гэта забойства за мову, пры чым тут забітая настаўніца? Настаўніца гісторыі, яна ж арганізатарка краязнаўчых алімпіядаў, нябось не пра Тамбоў дзецям расказвала і не пра цара Пятра, і не пра паход Суворава ў Альпы. Тут на Стаўпеччыне была свая гісторыя, якая ня мела дачыненьня да гісторыі Расеі. І вось вам два складнікі нацыянальнай сьвядомасьці: мова і гісторыя.

Калі сказаць, што Вадзім забіў Сашу за мову, больш, нібыта, і казаць нічога ня трэба. Усё адразу выглядае проста і ясна. Але з гэтага боку аналізаваць сытуацыю ніхто ня будзе, нягледзячы на аб’ектыўны факт. Бо для публікі гэта азначае пачаць грамадзкую дыскусію пра позу «зю» і моўную палітыку ўладаў, пра сваё ўласнае таемнае табу, а для суду — прэцэдэнт. Зрэшты, не прэцэдэнт. Як мінімум, адзін выпадак мы ўжо апісалі — справу Алеся Юркойця, ад якога дэманстратыўна адвярнуўся суд.

Што ў выніку? У прысудзе мы пачуем што-небудзь пра жаданьне забойцы ўзвысіцца над іншымі, пра недахопы ў працы школы, пра тое, як сказаў Лукашэнка, што вінаватыя ўсе. А людзі, паслухаўшы, так нічога і не зразумеюць. Бо зь першага дня перакананыя, што «праўды нам ня скажа ніхто».

Меркаваньні, выказаныя ў блогах, перадаюць погляды саміх аўтараў і не абавязкова адлюстроўваюць пазыцыю рэдакцыі.