Многія сцэны ў міні-сэрыяле амэрыканскага тэлеканалу HBO «Чарнобыль» — копія хронікі ўкраінскіх дакумэнталістаў з кінатрылёгіі «Чарнобыль. Два колеры часу».
Сцэнарыст і прадусар сэрыялу Крэйг Мэйзін назваў украінскую трылёгію «бібліяй» свайго сэрыялу. Напрыклад, прамова генэрала Тараканава перад «біяробатамі» ў чацьвёртай сэрыі практычна слова ў слова паўтарае рэальны інструктаж, зьняты дакумэнталістамі ўвосень 1986 году.
Аб складаных умовах, у якіх стваралася ўнікальная хроніка Чарнобыльскай катастрофы, у інтэрвію ўкраінскай службе Радыё Свабода распавёў яе рэжысэр Ігар Кобрын.
— Я вельмі хацеў паехаць у Чарнобыль. Як дакумэнталіст, я ня мог прапусьціць падзею такога значэньня. Але адразу пачалася дзіўная гісторыя. З маёй паездкай узьніклі праблемы. Маўляў, усе ўдзельнікі здымачнай групы — камуністы, а я — не. Але ўжо праз два дні было зразумела, што ўсё роўна больш ніхто ў Чарнобыль ехаць ня хоча. Так, у першай палове траўня мы трапілі ў зону ЧАЭС. Касьцяком нашай групы з Укртэлефільму былі сцэнарыст Хем Салганік, апэратар Юры Бардакоў і я — рэжысэр.
Першы і апошні пропуск у закрытую зону ЧАЭС, які атрымаў рэжысэр-дакумэнталіст Ігар Кобрын падчас здымак фільму «Чарнобыль. Два колеры часу» (1986–1988 гады)
— Што вам удалося зьняць адразу?
— Дзьве вельмі важныя рэчы на самой ЧАЭС. Першая — праход пад разбураны рэактар Веньяміна Пранішнікава, які павінен быў зрабіць там замеры. Усе думалі, што ён сьмяротнік, і праводзілі яго як у апошні шлях. Пранішнікаў выжыў, але ўсё роўна атрымаў велізарную дозу.
Другая — шахцёры, якія рылі тунэль да падмурку рэактара. Тады баяліся, што рэактар прапаліць падушку, на якой стаіць, і ўсё трапіць у падземныя воды. Аказалася, што гэта ня так, але шахцёры атрымалі там вялікую дозу радыяцыі.
— У сэрыяле «Чарнобыль» ёсьць эпізод, калі салдат нагружае двухмэтровую гару са скрынямі гарэлкі, у зоне так шмат пілі?
— Гэта глупства, я такога ніколі ня бачыў. Бо, каб не падхапіць вялікіх дозаў, трэба было ісьці дасьледаванымі маршрутамі крок у крок. Насамрэч тады хадзіла легенда, што ад радыяцыі ратуе чырвонае віно. Вось яго я бачыў. Наогул у зону пачалі везьці кучу дэфіцытных прадуктаў: бэльгійскае масла, францускія алівы. Усё гэта прыбывала кучамі — вось там я ўбачыў сапраўдны камунізм. Але паколькі ўсё разабраць не маглі, на наступны дзень бульдозэры закопвалі гэтыя прадукты — яны былі заражаныя.
Насамрэч, самай дарагой на станцыі была звычайная вада. Людзей было так шмат, што яна хутка канчалася. Адну бутэльку ў першыя дні аварыі можна было абмяняць на цэлы японскі дазымэтар. Я на ўсё жыцьцё запомніў салёны смак гарбаты, зробленай на мінэральнай вадзе «Баржомі». Так што ўсе размовы аб п’янстве — міт.
— Вам забаранялі нешта здымаць?
— Спачатку мы маглі здымаць усё, але не таму, што нам дазвалялі, проста няма каму было забараніць. Першыя дні запомніліся страшнай бязладзіцай. Ніхто не разумеў, што рабіць, куды ісьці. У асноўным была самаарганізацыя. Але гэты хаос нам і дапамог.
Адзін прыклад. Толькі трапіўшы ў зону, мы, па звычцы, хацелі атрымаць дазвол на здымку, але яго ня тое што ніхто ня мог даць, ніхто нават не разумеў, чаго мы хочам. Мы зайшлі ў штаб Мінвугляпрому СССР і там нейкі вялікі чыноўнік проста адарваў кавалак пляката і напісаў: «Пусьціць кіношнікаў». «Колькі вас там? — спытаў. — Пусьціць 5 шт. Куды захочуць».
Тады яшчэ не разабраліся, што можна паказваць, а што не. Мы хутка адпраўлялі зьняты матэрыял у Кіеў. Гэта ўжо пазьней розныя камісіі пачалі яго правяраць. Менавіта гэтая адсутнасьць каардынацыі дазволіла зрабіць першую частку нашага фільму «Чарнобыль. Два колеры часу» вельмі адкрытай. Гэта быў першы фільм пра Чарнобыль, які паказалі ў СССР па цэнтральным тэлебачаньні.
Адзінае, нас прымусілі на апошнім этапе прыляпіць да пачатку ідэалягічны кавалак. Але галоўнае, што першая частка фільму досыць лёгка патрапіла на экраны. У адрозьненьне ад другой.
— Людзі баяліся знаходзіцца ў зоне?
— Не бывае бясстрашных. Пастаяннае пачуцьцё небясьпекі стала звычкай. Урэшце ад нашай здымачнай групы ў Чарнобылі засталася палова. Калі чалавек не хацеў ці баяўся — мы не трымалі. Небясьпечна мець за сьпінай кагосьці, на каго ня можаш разьлічваць.
У нас часта мяняліся кіроўцы. Адзін з іх неўзабаве загінуў. Калі ён нас забраў з ЧАЭС, апэратар Юра Бордак ўключыў у машыне дазымэтар. Апарат пачаў страшна трашчаць — паказваў велізарны фон. Аказалася, кіроўца здымаў запчасткі з закінутых машын у зоне. Ён хацеў іх не прадаваць, а толькі адрамантаваць сваю машыну. Гэтыя запчасткі ён трымаў проста пад сваім сядзеньнем.
Упершыню па-сапраўднаму страшна было, калі мы выехалі ў Руды лес [сасновы лес, які падзяляў атамную станцыю і горад Прыпяць, першым прыняў на сябе радыяактыўны ўдар пасьля выбуху на ЧАЭС. Ігліца і галіны дрэў адразу пасьля апраменьваньня атрымалі рыжаваты колер — РС]. Ніхто ня ведаў, што там, бо да нас там яшчэ ніхто не быў. Мы здымалі работнікаў інстытуту Курчатава, якія рабілі там замеры. Пазьней Руды лес цалкам зьнішчылі, таму што дрэвы там былі радыяактыўнымі. Гэты эпізод ёсьць у другой частцы нашага фільму, які хацелі забараніць.
— Што не спадабалася цэнзарам у вашым фільме?
— Мы прыехалі здаваць яго ў Маскву. Паказалі яго вайскоўцам. Там сабраліся куча палкоўнікаў і генэралаў, якія адразу заявілі, што мы зьнялі «антисоветчину». Іх аргумэнт быў вельмі просты: «Чаму яны ў вас без ахоўнай вопраткі?» На што сцэнарыст фільма Хем Салганік выпаліў: «Гэта яны ў нас без ахоўнай вопраткі? Гэта яны ў вас без ахоўнай вопраткі!»
Каб забараніць гэты фільм, падключыліся вельмі ўплывовыя людзі. Але старшынём Саюзу кінэматаграфістаў СССР тады быў Элем Клімаў і, як мне расказвалі, ён перадаў наш фільм Аляксандру Якаўлеву [адзін з галоўных ідэолягаў перабудовы — РС]. Менавіта Якаўлеў даў дабро. Калі б ня ён — другую частку нашага фільму ніколі б не паказалі. Калі стужка выйшла — была бомба. Мы паказалі тое, пра што ніхто нават не здагадваўся. Напрыклад, «біяробатаў».
— Раскажыце, пра што другая частка фільма?
— У канцы траўня мы пазнаёміліся з групай дазымэтрычнай выведкі Юрыя Самойленкі і Валерыя Старадумава. Група плянавала ачыстку даху машыннай залі ад радыеактыўных матэрыялаў, якія выкінула ад выбуху рэактара. Удзельнікі групы ішлі туды, дзе яшчэ ніхто ніколі ня быў. [Цяпер у жывых засталася дзесьці палова групы — РС]. Яны замяралі ўзроўні радыяцыі, каб пракласьці бясьпечны маршрут для салдат — «біяробатаў».
— У сэрыяле HBO нямецкі робат «Джокер», апынуўшыся на даху паблізу рэактара, адразу перастаў функцыянаваць. Стваральнікі фільму патлумачылі гэта тым, што савецкая ўлада пры замове занізіла ў шмат разоў рэальны ўзровень радыяцыі ў зонах, дзе павінен быў працаваць робат. Сапраўды так было?
— Менавіта так. Ліквідатары тады казалі, што ў робата «расплавіліся электронныя мазгі». Мала таго — «Джокер» завяз яшчэ і на графітавым блёку. Мы зьнялі кадры, калі ліквідатары рыхтавалі робата да эвакуацыі. Яго павінен быў забраць з даху верталёт.
— Хто быў апэратарам вашага фільму?
— Калі казаць па шчырасьці, то фільму не было б без нашага нязьменнага апэратара Юрыя Бардакова. Ён адчайны, сьмелы чалавек і вялікі прафэсіянал. Асьвятляльнік Аляксандр Бязручка быў яго тылам. Мы былі пастаянна разам. Але ў некаторыя месцы Бардакоў выходзіў сам.
Юры Бардакоў — адзіны з апэратараў, хто зьняў кадры ў найбольш небясьпечнай зоне «М» — «Машы». Яна знаходзілася зьверху, адразу каля разбуранага рэактара. Цяпер Юры Бардакоў моцна хварэе.
— Ці ў другой частцы вашага фільму дазволілі паказаць усе зьнятыя кадры, ці нешта забаранілі?
— Эпізод, дзе салдаты рукамі ўкідваюць цяжкія радыеактыўныя графітавыя блёкі ў рэактар, выразалі. Блёкі былі вельмі цяжкія і рыдлёўкамі падняць іх было немагчыма, але ўлада настойвала хутчэй «затыкнуць гэтую дзірку». Да гэтага рашэньня я дагэтуль стаўлюся неадназначна.
Таксама выразалі эпізод, калі Самойленка прапаноўваў расстраляць гэтыя блёкі з буйнакалібэрнага кулямёта ДШК і затым абломкі скінуць рыдлёўкамі. Тады нават вызначылі кропкі для стральбы і замовілі стралкоў. Але гэта пабаяліся рабіць. Пазьней, пасьля распаду СССР, мы гэта ўсё паказалі ў фільме «Чарнобыль. 3828» [фільм з 2011 году, рэжысэр — Сяргей Забалотны, сцэнарысты — Хем Салганік, Ігар Кобрын — РС].
— Як доўга вы знаходзіліся ў зоне ЧАЭС?
— Працавалі зь перапынкамі да 1988 году. Прыяжджалі на два-тры тыдні, потым ехалі ў Кіеў і вярталіся. Трэцяя частка фільму стваралася падчас позьняй перабудовы. І тады я сабе дазволіў вельмі шмат.
Так доўга на ЧАЭС была толькі наша група. Тады спрацаваў не гераізм, а прафэсіяналізм. Дзіўна, калі адбываецца такая падзея, а ты яе не зафіксаваў.
— Якія дозы радыяцыі вы атрымалі?
— Усе, хто працаваў у нашай групе, дамовіліся ніколі не распавядаць інфармацыю аб атрыманай дозе радыяцыі.
— Вам спадабаўся сэрыял «Чарнобыль» ад HBO?
— Мы супрацоўнічалі з HBO. Яны бралі нашу хроніку. Увесь сэрыял я не пасьпеў паглядзець, але адразу ўбачыў, што яго стваральнікі старанна папрацавалі над дэталямі савецкага побыту і самой ЧАЭС. Я вельмі рады, што наша хроніка дапамагла ім гэта зрабіць. Лічу, што па ўзнаўленьні дэталяў гэты мастацкі фільм лепшы за іншыя пра Чарнобыль.
Апэратар і рэжысэр дакумэнтальнай кінатрылёгіі «Чарнобыль. Два колеры часу» Юрый Бардакоў (зьлева) і Ігар Кобрын (справа) у зоне ЧАЭС (1988 г.)
