Якія перавагі і недахопы маюць удзел і няўдзел у выбарах, зладжаных дыктатурай? Чаму беларусы ходзяць на выбары? Ці можна аб’яднаць тых, хто ня ходзіць на выбары?
Па гэтых пытаньнях спрачаюцца кіраўнік варшаўскага Цэнтру палітычнага аналізу і прагнозу Павал Вусаў і рэдактар аналітычных праектаў кампаніі БелаПАН Аляксандар Класкоўскі
- Удзел апазыцыі ў выбарах ня толькі не прыводзіць да пастаўленых мэтаў, але і дыскрэдытуе апазыцыю, аслабляе яе
- Ёсьць такі тэрмін, як «перакульныя выбары», а вось «перакульных байкотаў» фактычна не было
- Каб кантраляваныя выбары ператварыліся ў рэвалюцыю, трэба рыхтаваць рэвалюцыю
- Байкот — прыгожая ідэя, як пабудова камунізму, толькі чалавечы матэрыял непрыдатны
- Пратэсты 2017 году былі квазі-рэвалюцыяй супраць «дармаедзкага» дэкрэту № 3
- Падчас пратэстаў 2017 году з мэгафонамі выйшлі не прадстаўнікі КХП БНФ і не філёзаф Мацкевіч, а тыя самыя прадстаўнікі апазыцыі
«Перакульны байкот» супраць «перакульных выбараў»
Дракахруст: Апошнім часам ў Байнэце і ў мэдыях ізноў віруе, здаецца, адвечная беларуская спрэчка — удзел альбо няўдзел у выбарах, наладжаных дыктатурай.
Жарсьць спрэчак не зьмяншае і юрыдычная навацыя 2013 году, якая ў прастамоўі называецца «забаронай на байкот». Працытую дакладна пункт закону на яго суконнай мове: «Забараняюцца заклікі, якія падахвочваюць або якія маюць сваёй мэтай падахвочваньне да зрыву, або адмены, або пераносу тэрміну выбараў, рэфэрэндуму, прызначаных у адпаведнасьці з заканадаўчымі актамі Рэспублікі Беларусь».
Што ёсьць заклікі, што ёсьць падахвочваньне, ці распаўсюджваецца забарона на выбары, якія яшчэ не прызначаныя (а закон кажа толькі пра такія) — пакінем гэтыя спрэчкі юрыстам. Палітычная спрэчка ёсьць, выразна сфармуляваныя пазыцыі. Павал, выкладзіце коратка вашую пазыцыю.
Вусаў: Аўтарытарны рэжым на тое і аўтарытарны, каб забараняць. Забарона заклікаць да няўдзелу ў выбарах — ня нейкі нечаканы фэномэн. Сёньня забаронены ўдзел у несанкцыянаваных вулічных акцыях. Падладжваючыся пад такія забароны, апазыцыя будзе ня ў стане зьмяніць аўтарытарную сыстэму. Барацьба супраць гэтых забаронаў зьяўляецца асноўнай функцыяй апазыцыі.
Выбары — той фармат, які дазволены ўладамі для дзейнасьці апазыцыі. Яны даўно ператварыліся ў імітацыю. Калі апазыцыя ўдзельнічае ў фармальных выбарах і не дасягае сваіх мэтаў, яе дзейнасьць — таксама імітацыя.
Якія мэты ставіла і ставіць апазыцыя, калі ўдзельнічала ў гэтых выбарах? Гэта паказаць, што выбараў у краіне няма, распаўсюдзіць сярод насельніцтва інфармацыю пра тое, што рэжым недэмакратычны, пашырыць свой аўтарытэт, пашырыць уплыў, прыцягнуць новых чальцоў у свае арганізацыі.
Аднак, як паказвае досьвед усіх папярэдніх кампаніяў, гэтыя мэты не дасягаюцца. Тады ад удзелу апазыцыі ў выбарах выйграе аўтарытарная сыстэма, яна такім чынам легітымізуе і выбары, і сябе. Удзел апазыцыі ў выбарах ня толькі не прыводзіць да пастаўленых мэтаў, але і дыскрэдытуе апазыцыю, аслабляе яе. І мы ўвесь час гэты працэс назіраем.
Для грамадзтва вельмі шкодныя заявы часткі ўдзельнікаў выбарчых кампаніяў, што праз выбары можна зьмяніць аўтарытарную сыстэму, праз выбары, якія ад пачатку да канца гэтая сыстэма кантралюе.
Класкоўскі: Пазыцыя Паўла выпадае з паліталягічнага мэйнстрыму. Ёсьць шмат паліталягічных дасьледаваньняў, аўтары якіх даводзяць, што байкот — гэта кепская ідэя. Ёсьць такі тэрмін, як «перакульныя выбары», а вось «перакульных байкотаў» фактычна не было. Удалыя прыклады былі літаральна ў пары краінаў — у Банглядэшы, у Пэру, у Таіляндзе. Вельмі экзатычныя для нас прыклады.
І ў гэтых рэдкіх выпадках была вельмі ўплывовая апазыцыя. Азбучная тэза паліталёгіі, што для посьпеху байкоту трэба больш моцы, рэсурсаў, уплыву на грамадзтва, чым для посьпеху на выбарах.
Уладзімер Мацкевіч у ФБ крыўдзіцца, маўляў, ён не за байкот, а за няўдзел, за ігнор. Але, на мой погляд, няўдзел ці ігнор — гэта наагул ні рыба ні мяса, дуля ў кішэні. Гэта можа быць выбарам пафігістаў, дысыдэнтаў. Але для палітыкаў якіх-ніякіх — гэта не камільфо.
Чылійская апазыцыя выйграла ў крывавага дыктатара Піначэта. А ў Вэнэсуэле ў свой час байкот умацаваў уладу Чавэса.
Павал мае рацыю ў тым, што для перамогі над аўтарытарным рэжымам патрэбны яшчэ і ціск вуліцы. Але ўсе рэвалюцыі непрадказальныя.
Я добра памятаю часы перабудовы, калі выбары, зладжаныя кампартыяй, раптам сталі сапраўднымі выбарамі, і на іх сталі лічыць галасы. Кампартыя ўсё адно мухлявала. Але тым ня менш адносна шматлікая апазыцыя БНФ прарвалася ў парлямэнт на савецкіх выбарах 1990 году. Так што рэвалюцыі могуць пачынацца зьнянацку.
Выбары як пралёг рэвалюцыі
Вусаў: Саміх па сабе «перакульных выбараў» не бывае. І самі па сабе выбары ніколі не зьмянялі аўтарытарныя сыстэмы. У Чылі вынікі рэфэрэндуму былі прызнаныя Піначэтам зь дзьвюх прычынаў — пачаліся масавыя дэманстрацыі і ЗША сказалі, што больш ня будуць падтрымліваць Піначэта, калі ён будзе падаўляць пратэсты і не прызнае вынікі рэфэрэндуму. Таксама Піначэта не падтрымалі вайсковыя эліты.
Дракахруст: А масавыя дэманстрацыі, пазыцыя ЗША, пазыцыя вайсковых элітаў — гэта ўсё паўплывала б і ўзьнікла б наагул, калі б людзі не пайшлі на рэфэрэндум, зладжаны Піначэтам, і не прагаласавалі?
Вусаў: Каб кантраляваныя выбары ператварыліся ў рэвалюцыю, трэба рыхтаваць рэвалюцыю, а не рыхтавацца проста да ўдзелу ў выбарах.
Усе «каляровыя» рэвалюцыі, якія пракаціліся па постсавецкай прасторы, па Сэрбіі — ва ўсіх іх удзел у выбарах быў элемэнтам рэвалюцыйнай стратэгіі.
Тое самае адбывалася ў 2006 годзе ў Беларусі. Гэта лягічны ланцужок — апазыцыя кажа, што гатовая ўдзельнічаць у выбарах, але мы ведаем, што выбары будуць сфальсыфікаваныя, таму мы заклікаем усіх, хто галасуе за апазыцыю, выйсьці на вуліцу. Асноўная мэта была не галасаваньне, а Плошча.
І агітацыя была ня выбарчая, а рэвалюцыйная. І толькі праз рэвалюцыю адбываліся зьмены.
У апошніх выбарах у Беларусі рэвалюцыйная рыторыка адсутнічала і адсутнічае. Прысутнічае антырэвалюцыйная рыторыка, так званыя «мірныя перамены». Выбары фактычна паралізуюць грамадзтва.
Дракахруст: Я ў свой час быў даверанай асобай Зянона Пазьняка на выбарах у Вярхоўны Савет ХІІ скліканьня. Нешта я не прыгадваю, каб наша каманда тады рыхтавала рэвалюцыю. Мы рыхтавалі абраньне Пазьняка. Але можа ў мяне проста абмежаваны досьвед.
Класкоўскі: У беларускіх умовах на парлямэнцкіх выбарах немагчыма зладзіць рэвалюцыю паводле вызначэньня. На прэзыдэнцкіх тэарэтычна можна, маўляў, у нас скралі перамогу. А калі 110 акругаў, то ў адной скралі, у іншай ня скралі, які матыў для выхаду на плошчу.
Але на апошніх парлямэнцкіх выбарах два чалавекі апазыцыйных поглядаў у парлямэнце зьявіліся.
Можна, зразумела, казаць, што гэта не зусім апазыцыя, асабліва Алена Анісім. Яна збольшага толькі моўныя пытаньні прасоўвае. Можна сказаць, што гэта рэжым прапусьціў. Але ж прапусьціў таму што ціснуў Захад. Мы ведаем, што Захад ставіў рубам гэтае пытаньне.
Не было б удзелу апазыцыі ў выбарах, не было б ціску Захаду.
А тэза пра тое, што ўдзел апазыцыі легітымізуе рэжым, для мяне абсалютна няслушная. У чыіх вачох? У вачох апазыцыі? Не, яна ня верыць у гэтыя выбары. У вачох Захаду? Не, Захад усе выбары прызнае недэмакратычнымі. У вачох прыхільнікаў Лукашэнкі ўсё правільна адбываецца. Удзел ці няўдзел апазыцыі для іх ня мае значэньня. Гэта проста пустая фраза.
Чаму беларусы ходзяць на выбары?
Дракахруст: Чаму беларусы ходзяць на выбары? Яны неабавязкова чыталі справаздачы незалежных назіральнікаў, але ну ўсе ж ня дзеці. Прэзыдэнт адзін, а яго апанэнты набіраюць па пары адсоткаў. Але прынцыповай альтэрнатывы ў парлямэнце лічы нуль, нават у мясцовых саветах — каля нуля. Ну дзе такое бывае? Ясна, дзе бывае. Дык чаму ж мільёны людзей у гэтых выбарах удзельнічаюць?
Вусаў: Частка назіральнікаў кажа, што шмат на якіх участках выбары не адбыліся, бо не было яўкі. Пра якія мільёны вы кажаце?
Дракахруст: У Беларусі 7 мільёнаў выбарцаў. Нават адна пятая ад іх — гэта ўжо больш за мільён.
Вусаў: Ну дык вось — адзін-два мільёны. Давайце лічыць. Ідуць на выбары прыхільнікі Лукашэнкі. Яны ходзяць на ўсе выбары. Гэта недзе 20%. Потым ёсьць людзі, якіх заганяюць на выбары — студэнты, вайскоўцы, лекары, бюджэтнікі. Вось і адказ на пытаньне, хто і чаму ходзіць на выбары.
Той факт, што даволі шмат людзей ня ходзіць на выбары, сьведчыць пра тое, што беларусы ня вераць у тое, што праз выбары можна нешта зьмяніць, яны разумеюць, бачаць, што гэта фікцыя.
«Гавары праўду» кажа, што галасуючы, вы можаце зьмяніць сытуацыю і прывесьці да мірных пераменаў. Мэта гэтых заклікаў — прыцягнуць людзей на гэтыя выбары, каб стварыць уражаньне падтрымкі працэдуры.
Калі ты ўдзельнічаеш у гэтых выбарах — гэта значыць, што ты верыш, што праз выбары можна зьмяніць сытуацыю.
Для Лукашэнкі няважна, прыйдзе на выбары 2 ці 3 мільёны — для яго важна намаляваць карцінку, у якой будзе адзначана, што больш як 80% беларусаў падтрымліваюць яго рэжым.
Дракахруст: А калі яму ўсё роўна, хай сабе і ніхто ня прыйдзе, а Ярмошына напіша за 80% — нашто людзей заганяюць на выбары?
Вусаў: Людзей заганяюць, бо выбары гэта элемэнт ціску, элемэнт, кантролю, ціску, прымусу рабіць тое, што ад іх хоча ўлада. Таму быў прыняты гэты дэкрэт аб дармаедах. Улада хоча выбіць зь людзей самую думку пра супраціў, ператварыць грамадзтва ў паслухмянае сацыяльнае цела.
Класкоўскі: Я мяркую, што карціна больш складаная. Прасьцей за ўсё сказаць, што гэта савецкая завядзёнка, мэханічная паслухмянасьць, што яны ідуць, як зомбі.
Пакуль у Беларусі не датрушчылі незалежную сацыялёгію, яна паказвала, што каля паловы беларусаў уважаюць гэтыя выбары за сумленныя і справядлівыя.
Многія сапраўды думаюць, што гэтыя выбары адлюстроўваюць волю народу. І нават калі ня вераць, то ідуць ня толькі са страху пакараньня. Гэта дэманстрацыя ляяльнасьці дзяржаве. І гэта нельга лічыць адназначна кепскай якасьцю. Будуць чарговыя выбары, і частка людзей пойдзе, каб падтрымаць Лукашэнку, бо бачыць у ім абаронцу незалежнасьці.
Іншае пытаньне — наколькі гэта так, ці не спэкулюе ён гэтым канфліктам з Масквой, каб умацаваць свае пазыцыі.
Я хачу падкрэсьліць, што многія людзі ідуць зусім не таму, што баяцца пугі, і не таму, што ў іх гэта ўбілі за савецкім часам.
Дазволю сабе крыху іроніі. Байкот — прыгожая ідэя, прыблізна як пабудова камунізму. Але аказалася, што чалавечы матэрыял непрыдатны. Для адэптаў байкоту патрэбныя дзьве «дробязі»: іншая апазыцыя, якая была б надзвычай сьвядомая і згуртаваная і іншы народ. І толькі дзьве гэтыя «дробязі» замінаюць рэалізацыі гэтай прыгожай канцэпцыі.
Вусаў: Згодны наконт гэтых дзьвюх «дробязяў». Але гэта тычыцца і выбараў. Каб перамагчы хоць нешта ў краіне, неабходныя іншая апазыцыя і іншы народ. Неабходна, каб апазыцыя абʼядналася, каб быў адзіны фронт і тады праз «перакульныя выбары» гэта можна зрабіць.
Калі мы кажам пра бліжэйшыя кампаніі — парлямэнцкую і прэзыдэнцкую, ні апазыцыі ў нас няма, ні грамадзтва.
Мы пераходзім са сфэры палітычнай у сфэру маральную — ці варта ўдзельнічаць у падмане, які ідзе выключна на карысьць рэжыму. І рэжым выкарыстоўвае ўдзел апазыцыі ў выбарах выключна для гульні з Захадам.
Ці пазьбегне «Ігнор-2019-2020» лёсу «Ігнору-2012»
Дракахруст: Пасьля выбараў 2012 году, калі пераважная частка апазыцыі практыкавала ігнор ці байкот парлямэнцкіх выбараў узьнікла ідэя стварыць рух, так бы мовіць, ігнарыстаў. Шмат людзей, паводле ацэнак апазыцыі, большасьць, тады на выбары не пайшлі. Гэта ж вялікая армія. Але арганізаваць, скансалідаваць, пашыхтаваць гэтую армію атрымалася тады ня надта. Чаму ёсьць спадзеў, што зараз атрымаецца?
Вусаў: Праблема ў арганізацыі. На сёньняшні дзень апазыцыя разьбітая. У 2010 годзе яна была фактычна зьнішчаная. І таму якую мэту мы можам ставіць дзеля мабілізацыі? Канчатковая мэта мабілізацыі — гэта Плошча, гэта выхад на вуліцу. У 2012 годзе на вуліцу ніхто не заклікаў, бо не было каму заклікаць.
Дракахруст: І тады праблема была толькі ў тым, што заклікаў не было?
Вусаў: Не, праблема была ў тым, што ніхто ня ведаў, што рабіць на вуліцы. 2006 і 2010 гады гэта дакладна паказалі. Заклікаючы на вуліцы, заклікаючы да рэвалюцыі, апазыцыя ня ведае, што там рабіць. Ня ведаюць, баяцца і ня хочуць ісьці на радыкальныя меры, штурм, захопы адміністрацыйных будынкаў, як гэта было ва Ўкраіне. У нас няма такой радыкальнай апазыцыі, няма такіх радыкальных настрояў. І таму Плошча робіцца яшчэ адным этапам расчараваньня.
Дракахруст: Павал, адкажыце на маё пытаньне. 1. Вы кажаце — я, Павал Вусаў, за няўдзел 2. У 2012 годзе многія казалі — мы за няўдзел. 3. Пасьля тых выбараў апазыцыя заявіла — байкот, няўдзел адбыўся, большасьць не прыйшла на выбары. 4. Было абвешчана, што апазыцыя хоча абʼяднаць, скансалідаваць тую, па іх меркаваньні, большасьць, якая не пайшла на выбары.
У іх гэта не атрымалася. Мяркую, што і вы гэта прызнаеце. Што вы думаеце, прапануеце, мяркуеце зрабіць, каб лёс «Ігнору-2019» ці «Ігнору-2020» быў не такі, якім быў лёс «Ігнору-2012»?
Вусаў: Неабходна ствараць грамадзкі рух, які будзе імкнуцца абʼяднаць гэтую частку насельніцтва, якая ня верыць у выбары, якая намагаецца зьмяніць сытуцыю не праз удзел у выбарах.
Дракахруст: І ў вас гэта атрымаецца лепш, чым тады атрымалася ў Анатоля Лябедзькі?
Вусаў: Не атрымаецца, бо палітычны рэжым не дазволіць стварыць незалежнага руху, які зможа мабілізаваць грамадзтва. Рэжым проста яго зьнішчыць, арыштуе лідэраў. Сёньня беларускі рэжым вельмі кансалідаваны. І ён гатовы зьнішчыць любую рэальную альтэрнатыву пры дапамозе любых мэтадаў. У палітычнай прасторы застаюцца выключна фіктыўныя арганізацыі.
На сёньняшні момант адзіная магчымасьць — гэта маральная пазыцыя ў дачыненьні да выбараў, распаўсюд гэтай інфармацыі, адукацыя грамадзтва з пэрспэктывай на тое, што пры аслабленьні кансалідацыі рэжыму з гэтага руху, з аўтарытэтных палітыкаў, якія сумленныя і адказныя, можа вырасьці адказная палітычная эліта, якая зможа кіраваць краінай.
Дракахруст: Аляксандар, а як вы глядзіце на пэрспэктыву фармаваньня сумленнай і адказнай эліты на базе руху ігнору?
Класкоўскі: Уся гэтая спрэчка пераважна ў фэйсбучнай бурбалцы. Практычна ўся апазыцыя ідзе на выбары. Нават тыя, хто раней выступалі за байкот і ігнор. Таму мне не зусім зразумела, да каго Павал апэлюе. Зь яго словаў вынікае, што ўся апазыцыя фальшывая.
Дракахруст: Відаць, да народу Павал зьвяртаецца.
Класкоўскі: А вось наконт народу. Пасьля парлямэнцкіх выбараў 2012 году некаторыя дзеячы апазыцыі трубілі, што яны атрымалі маральную перамогу, байкот перамог. Можна спрачацца пра лічбы, але ў выніку мы пераканаліся, што стратэгія байкоту альбо ігнору дэмабілізуе грамадзтва. Лябедзька тады заклікаў — яжджайце на рыбалку, да цешчы на бліны, абы толькі не на выбары. Вось яны і атрымалі пафігістаў. Шэрагі апазыцыі не пашырыліся.
Я не ў захапленьні ад таго, як апазыцыя ўдзельнічае ў выбарах. На ўсе граблі, на якія можна было наступіць, апазыцыя наступіла і неаднойчы. Але вось канкрэтны прыклад — КХП БНФ. Самыя пасьлядоўныя прыхільнікі байкоту. Дык яны маргіналы ў квадраце. Як нехта цынічна пажартаваў, у іх лепш атрымліваецца працаваць зь нябожчыкамі, чым з жывымі людзьмі.
Дракахруст: А можа КХП БНФ — гэта і ёсьць тая самая сумленная і адказная эліта, пра якую кажа Павал? Дарэчы, трэба аддаць належнае іх пасьлядоўнасьці — яны, здаецца, ад пачатку нулявых увесь час адстойвалі, прычым менавіта з маральнай матывацыяй, няўдзел у выбарах дыктатара.
Класкоўскі: Ну дык у выніку гэтая партыя стала «рэччу ў сабе», пра яе ўзгадваюць толькі такія экспэрты, як мы. Народ пра гэтую партыю ня ведае, народ забыўся ўжо і пра Зянона Пазьняка, пра яго колішнія факсы і цяперашнія адозвы на сайце.
А вось Мілінкевіча памятаюць, Караткевіч памятаюць. Можна да іх па-рознаму ставіцца. Але хто з апазыцыі ў выбарах удзельнічаў, тыя імёны, абліччы хоць трошкі ў народзе пазнавальныя.
Калі мяне пытаюцца пра стратэгіі, дык я ня бачу зараз пераможнай стратэгіі, але рэвалюцыі непрадказальныя.
І адзіная стратэгія — гэта стратэгія «жабы ў сьмятане». Трэба боўтацца, варушыцца, і можа быць, некалі сабʼецца масла.
Але бяз трэнінгу структураў, без выкарыстаньня хаця б сьціплых магчымасьцяў выхаду на масы і працы зь людзьмі гэта проста немагчыма. Будзе другая КХП БНФ, сэкта, якая ніколі ня выйдзе за гэтыя межы.
Адзіны ўдалы байкот, якога «не было»
Дракахруст: Цікава, што прынамсі адзін раз у беларускай гісторыі байкот выдатна атрымаўся. Праўда, не ў маштабе ўсёй нацыі і не наконт выбараў. Але калі напрыканцы 2016 году разаслалі каля 400 тысячаў «лістоў шчасьця» наконт падатку на дармаедаў, заплацілі яго толькі каля 10%. А адказнасьць там таксама была прадугледжаная.
А байкот атрымаўся, прычым сакрушальны і пераканаўчы — 90%. І прычым улада яго тады і афіцыйна засьведчыла. Чаму тады байкот бясспрэчна атрымаўся, а ў іншых выпадках — прынамсі спрэчна, што атрымаўся. Што ёсьць умовай посьпеху байкоту — які адказ на падставе прынамсі аднаго ўдалага?
Вусаў: Ну, усё ж гэта не да канца быў байкот. Вынікам незадаволенасьці сталі ўсім вядомыя пратэсты «недармаедаў», якія пракаціліся па ўсёй краіне. Гэта была квазі-рэвалюцыя супраць гэтага дурнога дэкрэту № 3. Гэта прынесла свой часовы вынік, дэкрэт прыпынілі, зараз ён у новым выглядзе функцыянуе. Тыя ж 500 тысячаў, якіх залічалі ў дармаеды ў 206-2017 гадах, толькі зьмяніўся мэханізм выбіваньня грошай. Зараз пытаньне, ці прывядзе гэта да новай сьпіралі напружанасьці....
Дракахруст: Павал, я спытаўся не пра самы дэкрэт. Ёсьць прэцэдэнт, быў байкот, ён спраўдзіўся. Гэта была пасьпяховая акцыя грамадзянскага непадпарадкаваньня. Я вас пытаюся — якія высновы вы робіце з байкоту, які спраўдзіўся?
Вусаў: Я б не назваў гэта байкотам, гэта проста эканамічны супраціў грамадзянаў.
Дракахруст: Той адзіны байкот, які быў удалым, вы не называеце байкотам. Я зразумеў. Аляксандар, гэта ня быў байкот?
Класкоўскі: Я зачаплюся за слова Паўла за слоўца «квазі-рэвалюцыя». Дзякуй яму, ён пацьвярджае, што ўсе рэвалюцыі — квазі- ці ня квазі- — яны нечаканыя. І другі момант. Я прыгадваю, як тады акрыяў Мікола Статкевіч. Ён доўга хадзіў, біўся галавой аб сьцяну, яго тэза, што трэба пашыраць абсяг свабоды, не працавала — там зьбіралася некалькі дзясяткаў чалавек, якіх абкладалі штрафамі. І раптам на ягоны марш выходзіць тры тысячы чалавек.
І глядзіце — хто быў запатрабаваны падчас гэтых пратэстаў? Людзі з мэгафонамі — Лябедзька, Губарэвіч, Рымашэўскі. Тая самая старая апазыцыя, якую тапталі і аплёўвалі. Але аказалася, што яны маюць хоць нейкі досьвед, яны ўмеюць прамаўляць, яны ўмеюць пашыхтаваць гэтую калёну, яны маюць мэгафоны ў рэшце рэшт. Вось вам і доказ на карысьць той самай стратэгіі «жабы ў сьмятане».
Пратэсты былі здушаныя, але на іх хвалі ўзьнялася і стала запатрабаванай апазыцыя. Няўдзел ніколі да такіх рэчаў не прывядзе.
І заўважце, што з мэгафонамі выйшлі не прадстаўнікі КХП БНФ і не філёзаф Мацкевіч, а тыя самыя прадстаўнікі апазыцыі, якія займаліся чарнавой працай усе гэтыя гады.
Вусаў: Я магу прыгадаць 2011 год, калі апазыцыі на «маўклівых акцыях» не было, асабліва ў рэгіёнах. Лідэры зьяўляліся сярод тых людзей, якія выходзілі на гэтыя акцыі. Так што тут сытуацыя спрэчная. А калі казаць пра лідэрства — дык і бяз выбараў можна заваёўваць аўтарытэт і пашыраць свой уплыў. Ніхто гэтаму не перашкаджае. Чамусьці як толькі сканчаецца выбарчая кампанія, апазыцыя зьнікае з палітычнай прасторы. Уся ўвага канцэнтруецца толькі на выбарах. Пасьля чаго наступае летаргічны сон і апазыцыя нават губляе сваіх прыхільнікаў.
