24 сьнежня — 220 гадоў Адаму Міцкевічу.
І па сёньня няма згоды, да якога народу залічваць гэтага вялікага паэта. Але бясспрэчнай праўдай можна лічыць тое, што Міцкевіч, які творча пераасэнсоўваў па-польску (літаратурнай беларускай мовы тады ж проста не існавала) легенды і паданьні беларускага краю, і тварыў на аснове іх уласныя шэдэўральныя фантазіі — у аднолькавай ступені натхняў сваім талентам многія народы.
1. У дзяцінстве любіў «езьдзіць» на доўгай спадніцы маці
«Дачка Адама Міцкевіча, Марыя Гарэцкая, ва ўспамінах пра свайго бацьку гаворыць, што /.../ маленькі Адам вельмі любіў садзіцца на „хвастатую“ спадніцу маці, якая цягала яго гэтак па пакоях, а маленькі Адам уяўляў тады, што ён плыве на лодцы ці едзе на санках». (Уладзіслаў Ляруй. Дом і музэй Адама Міцкевіча ў Наваградку. // Полымя рэвалюцыі. 1940, № 11).
2. Сабака падзяліўся з ім бутэрбродам, за гэта паэт «увекавечыў» яго ў «Дзядах»
«На ганку любіў ляжаць вялікі сабака Міцкевічаў Крук. Будучы паэт жыў з ім у вялікай дружбе. Адам Міцкевіч расказваў свайму прыяцелю — паэту А.Э. Адынцу пра чульлівую падзею з Крукам. Аднойчы маленькі Адам сядзеў на ганку і еў хлеб з маслам. Кавалак гэтага хлеба хацеў ён даць Круку, але сабака схапіў усё. Малы голасна расплакаўся, а чатырохногі прыяцель, пэўна, ўражаны гэтым, паклаў хлеб, які быў ужо ў яго зубах, на калені хлопчыку і падзяліўся з ім папалам. /.../ Паэт за гэта потым ушанаваў Крука у чацьвёртай частцы паэмы «Дзяды» (Уладзіслаў Ляруй. Дом і музэй Адама Міцкевіча ў Наваградку. // Полымя рэвалюцыі. 1940, № 11).
3. Калі памёр бацька і сям’я засталася без абаронцы, дом Міцкевічаў вартаваў містычны чорны сабака
Адбылося гэта зімой 1812 году, падчас Напалеонаўскай кампаніі ў Расеі. «Марыя Гарэцкая /.../ у сваіх успамінах піша, што якісьці таямнічы велізарны чорны сабака прыблудзіўся невядома адкуль і вартаваў цэлую зіму па начах дом. „Лежучы на сьнягу нёс ён чуйны караул і ніхто ня мог заманіць яго ў дом“. Толькі маці паэта карысталася давер’ем гэтага вартаўніка і, у памяць першага такога-ж сабакі, назвала яго Крукам. /.../ Так прайшла зіма, калі ўсё ўжо супакоілася, сабака зьнік таксама таямніча, як паявіўся, пакідаючы ў дзяцей уражаньне якойсьці легенды» (Уладзіслаў Ляруй. Дом і музэй Адама Міцкевіча ў Наваградку. // Полымя рэвалюцыі. 1940, № 11).
4. Пажар у Наваградку натхніў яго на першы твор, які зрабіў Адама мясцовай зоркай
«У пачатку 1811 г. выбухнуў у Наваградку вялікі пажар, /.../ маленькі Адам усеўся на самай верхавіне даху і спакойна глядзеў на палаючы горад. /.../ У той час, калі наваградзкія да́мы шукалі грашовых сродкаў на карысьць пагарэльцаў, дванаццацігадовы Адам напісаў „Оду аб пажары“, якая прывяла ўсіх у захапленьне. Гэта была, здаецца, першая яго спроба ўкладаньня рыфмаў. Ода зрабіла яго вядомым ва ўсім горадзе, некаторыя яе разьдзелы дэкламіравалі ў грамадзтве» (Уладзіслаў Ляруй. Дом і музэй Адама Міцкевіча ў Наваградку. // Полымя рэвалюцыі. 1940, № 11).
5. З-за свайго другога паэтычнага твору быў сьпярша пасаджаны ў карцар, а пасьля ўганараваны
«Народнае паданьне аб душы Мендоўга, якая блукае ў розных вобразах чалавечых і зьвярыных на могільным узгорку імя князя Літвы, паслужыла паэту тэмай для другога твора — „Ода аб Мендоўгу“. Калі Адам Міцкевіч прынёс у школу гэты свой твор, дык дырэктар Ракіцкі пасадзіў яго ў карцар, не верачы, што хлопчык мог напісаць такі верш /.../ хутка памылка наіўных пэдагогаў адкрылася, а імя маладога паэта ўпісалі ў залатую кнігу школы» (Уладзіслаў Ляруй. Дом і музэй Адама Міцкевіча ў Наваградку. // Полымя рэвалюцыі. 1940, № 11).
6. Захапляў Пушкіна майстэрствам імправізацыі
«Известно, что великий польский поэт Адам Мицкевич был одним из замечательнейших импровизаторов, каких знал мир. Прослушав одну из его импровизаций, Пушкин /.../ воскликнул: „Какой гений! Какой священный огонь! Что я в сравнении с ним?“ И вот любопытно, что Микцевич любил импровизировать под звуки простой свирели, на которой были исполняемы народные песни» (Максім Рыльскі. О балладах Адама Мицкевича. / Адам Мицкевич. Баллады. 1948).
7. Зь вялікім захапленьньнем апісваў час, калі жыў у Маскве
«Мая літаратурная слава ў Маскве ярка цьвіце і шырыцца /.../ суайчыньнікі, што жывуць у сталіцы /.../, наладзілі ў мой гонар раскошную вячэру; імправізацыі, песьні нагадалі мне весялосьць юначых гадоў. Потым пачаліся штодзённыя запрашэньні ў розныя месцы, і час прайшоў даволі прыемна /.../ Жыцьцё цячэ /.../ шчасьліва — настолькі шчасьліва, што баюся, як бы зайздросная Немезіда не падрыхтавала мне якія-небудзь бядоты...» (зь ліста да Тамаша Зана. 3.10.1828 г. / Адам Міцкевіч. Выбраныя творы. 2003).
8. Пасварыўся з папам рымскім
«Вскоре посьле произнесения осуждения польскому делу (маецца на ўвазе паўстаньне 1830-31 гг. — В. Дэ Эм.) папа Григорий XVI дал грамоту на имя епископа Реннского 5 октября 1832 года. /.../ папа /.../говорит о Мицкевиче: «...книжка о Польском Пилигриме, сочинение исполненное дерзости и злобы...» (Анатолий Виноградов. Адам Мицкевич. Книги народа польскаго и польскаго пилигримства. 1918).
У іншым артыкуле чытаем, што Адам Міцкевіч «...резко осуждал папу за его нежелание видеть в Польше распятого Иисуса Христа. /.../ затем у Мицкевича появилась мысьль помириться с папою, но примирение не состоялось, так как на аудиенции у папы наговорил ему дерзостей и папа приказал его вывести за это, при чем, обращаясь к присутствующим польским ксендзам, крикнул: «Ваш поэт дурак» (Л. Волков. Адам Мицкевич. К открытию памятника Мицкевичу в Варшаве. // Русский вестник. 1898, № 12).
9. Лічыў, што царква «пракляла» польскую літаратуру
«Из всех литератур только польская имеет характер священной. И эта литература была отвержена и предана проклятию официальной церковью! И как могло бы быть иначе, когда официальная церковь в своих способах суждения и оценки слов, произведений и исповеданий, всего, что наиболее свободно и наименее уловимо, прибегает к приемам, оставляющим церковь позади светского общества и очень позади тех способов исследования произведений, которыми пользуются в этой стране (Франции), когда судят о творениях искусства» (Анатолий Виноградов. Адам Мицкевич. Книги народа польскаго и польскаго пилигримства. 1918).
10. Палохаў выпадковых спадарожнікаў у фурманцы пісталетам
«На дарогу паэт атрымаў ад маці адзінаццаць дукатаў. /.../ Ехаў звычайнай фурманкай, разам з трыма габрэямі. /.../ Адам /.../ бачачы сябе ў незнаёмым, і па яго думцы, падазроным асяродзьдзі, дастаў з куфра стары пісталет, вычышчаны перад ад’ездам з Наваградка, зарадзіў яго шротам і паклаў на каленях. Агнястрэльная зброя ў руках вучня выклікала, у сваю чаргу, неспакой суседа; пачаў ён угаворваць схаваць пісталет. Але ўгаворы якраз павялічылі падазронасьць Адама. Мудры габрэй гэта зразумеў і запытаўся: „Ну, а колькі-ж у паніча грошай?“ Адам замер. Тады стары Янкель (так ён называўся) выцягнуў /.../ свой кашалёк, поўны срэбра, асыгнацый і золата, і /.../ прагаварыў: „Ну, бачыш, паніч, што ў мяне болей. А калі-б я хацеў паніча зарэзаць, дык у мяне ўсё-б адабралі, і я сам пайшоў-бы ў Сыбір“. Гэты аргумэнт так пераканаў Адама, што ён схаваў пісталет» (Уладзіслаў Ляруй. Дом і музэй Адама Міцкевіча ў Наваградку. // Полымя рэвалюцыі. 1940, № 11).
11. Пісаў артыкулы, поўныя спагады да габрэйскага народа
«Только мессианизм может разрешить один из древнейших вопросов; это вопрос об израильском народе. Не без причины избрал этот народ своим отечеством Польшу. Один из самых одухотворенных на земле народов, способный к пониманию наиболее высокого в человечестве, но остановленный в своем развитии, не могущий выполнить своего назначения, народ униженный, он не перестал ожидать своего Мессию: возможно, что это ожидание оказало влияние на характер польского мессианизма» (Анатолий Виноградов. Адам Мицкевич. Книги народа польскаго и польскаго пилигримства. 1918).
12. Школьнікам сыграў ролю Барбары Радзівіл і жорстка пажартаваў на сцэне са свайго «каханка»
«...Школьнікі наладжвалі таксама аматарскія спэктаклі. Аднойчы ўзімку была сыграна зь вялікім посьпехам п’еса Фелінскага „Варвара“. /.../ Міцкевіч /.../ у ролі Варвары Радзівіл /.../, жартуючы наступіў на руку вучню, які іграў ролю любоўніка і стаяў перад Варварай на каленях. Калі апусьцілі заслону, „любоўнік“ кінуўся на „каралеву“, разьдзіраючы ёй твар пазногцямі. Адаму прышлося тады выкарыстаць грым, каб выступаючы ў наступнай дзеі схаваць ад публікі пісягі» (Уладзіслаў Ляруй. Дом і музэй Адама Міцкевіча ў Навагрудку. // Полымя рэвалюцыі. 1940, № 11).
13. Крыўдзіўся на Яна Чачота, калі той іранізаваў з яго першага каханьня
«У новым лісьце не пішы нічога з іроніяй і ня лай маёй Анэлі. Ах! Калі б я ведаў, ніколі б гэтага не пісаў. Добра, аднак, што ты ня бачыў яе, і зычу табе, каб ты ня надта цікавіўся, ці прыгожая. Хочаш убачыць яе? Нічога табе ня дасьць, што заспакоіш сваю цікавасьць, а спакой можаш страціць. Ня думай, што калі ў цябе спакайнейшы тэмпэрамэнт і больш разважлівасьці, то ты вольны ад каханьня. Раней ці пазьней даведаесься, што яно ёсьць» (зь ліста Яну Чачоту. 25.06.1817. / Адам Міцкевіч. Выбраныя творы. 2003).
14. Расейская крытыка канца 19 стагодзьдзя лічыла, што ў сваіх паэмах Міцкевіч прапагандуе нянавісьць да Расеі
«В подражании Шиллеру и Бюргеру он в своих произведениях нередко обращался к легендарному прошлому Литвы, впрочем фальсифицируя это прошлое. Литовские и белорусские народныя предания не годились для произведений Мицкевича, отдавшегося польской идее. В этих преданиях много, конечно, неудобного и нелестного для поляков, а польских легенд он не знал, и поэтому ему пришлось собственные измышления выдавать за народныя легенды. Воспевая свою любовь к Мариле и изображая себя и ее в вымышленных им самим якобы легендарных лицах, Мицкевич вплетает в свои произведения политические тенденции и дает волю своей ненависти к России» (Л. Волков. Адам Мицкевич. К открытию памятника Мицкевичу в Варшаве. // Русский вестник. 1898, № 12).
15. У сталінскія часы Пятра Глебку захапіла паэма Міцкевіча «Конрад Валенрод», у якой галоўны герой, каб пазбавіцца ад акупантаў, ідзе да іх служыць і зьнішчае іх «знутры»
«Ідэя паэмы выклікала гарачыя спрэчкі. У чым-жа сутнасьць і ідэя паэмы? Конрад Валенрод, галоўны герой паэмы, быў калісьці літвінам. У маленстве, у час нападу крыжакоў на Літву, ён быў узяты ў палон. Там яго ахрысьцілі і далі імя Вальтэр Альфа. У замку, у якім ён выхоўваўся, знаходзіўся стары літоўскі вайдэлот (народны песьняр). Ён абудзіў у Вальтэра пачуцьцё любасьці да прыгнечанай Літвы, і Альфа ў час бойкі паміж крыжакамі і літоўцамі пераходзіць да літоўцаў. Ён пасяляецца ў літоўскага князя Кейстута і жэніцца з яго дачкой Альдонай. Тым часам напады крыжакоў на Літву не спыняюцца. Страціўшы ўсякую надзею адстаяць Літву сілаю зброі, Вальтэр Альфа пад імем Конрада Валенрода ўступае ў ордэн крыжакоў, дабіваецца там пасады магістра і сваёю здрадаю прыводзіць ордэн да пагібелі, а сам канчае жыцьцё самагубствам. /.../ Учынак Валенрода ёсьць для яго суровая і непазьбежная неабходнасьць» (Пятро Глебка. Адам Міцкевіч. // Полымя рэвалюцыі. 1940, № 11).
16. Падчас вызвольнага паўстаньня 1830-31 гг. лічыў, што палякам ня варта спадзявацца на дапамогу францускага ўраду
«В марте 1832 года он написал /.../: «Бог не позволил мне быть участником каким бы то ни было в деле таком великом /.../ Я живу только надеждой, что бездеятельно не сложу в могиле рук... Здесь общие жалобы на несогласия, которые легко можно было предвидеть, потому что они вынесены из Варшавы и только дозревают во Франции. Мне думается, одни доверяются французскому правительству, другие народу или людям движения. Я же обе эти французские партии считаю шайкой безнравственных эгоистов и нисколько на них не расчитываю. Я возлагаю большие надежды на наш народ и на события, которых не предвидит никакая дипломатия...» (Анатолий Виноградов. Адам Мицкевич. Книги народа польскаго и польскаго пилигримства. 1918).
17. Адзін з першых перакладчыкаў «Пана Тадэвуша» Аляксандар Ельскі пачаў рабіць гэты пераклад, каб паказаць, наколькі братэрскія па духу польская і беларуская мовы
«...Пяралажыў я „Пана Тадэуша“ амаль даслоўна. Гэта даслоўнасьць перакладу з тэксту польскаго, няхай будзе довадом брацтва двух языкоў і двух народаў, каторым Бог сам судзіў жыць суместна і помяж, разьвівацца разам духоўна і матэрыяльна, як прыстала родзічам адной вялікай сям’і славянскай. /.../ чытая «Пана Тадэвуша», дарагія Беларусы, палюбіця ж усім сэрцам сваю родную, занядбаную, сьвятую беларускую мову, каторая з прадвеку ня толькі была вашаю ў сёлах, но ёй ужывалі самые даўнейшые манархі краю і іх вяльможы. Ваш старадаўны беларускі язык мусіць варт чагось, калі можна на яго склад ператлумачыць найцальнейшыя паэтычныя ўтворы вялікіх пісацелей. Праз умілаваньня свайго языка, умілуйця ж і афяраванаго Вам /.../ «Пана Тадэвуша» (Аляксандар Ельскі. Слаўцо ад тлумача. / Пан Тадэвуш Адама Міцкевіча. 1892). Адам Мальдзіс назваў гэты пераклад «вельмі недасканалым у мастацкіх адносінах» (Адам Мальдзіс. Пераклад-подзьвіг. / Адам Міцкевіч. Пан Тадэвуш. 1981).
18. Роза Люксэмбург параўноўвала «Пана Тадэвуша» з «Іліядай» і «Донам Кіхотам»
«...Произведение Мицкевича можно, без сомнения, поставить наряду с „Илиадой“, хотя в нем есть нечто и от „Дон Кихота“, ибо оно отражает в себе не пышущее здоровьем общество, развивающееся по восходящей линии и достигшее кульминационной точки своего развития, а напротив — общество разлагающееся, общество „погибающих“ /.../, мы видим здесь тонкий оттенок меланхолической иронии, сатирического и вместе с тем примиряющего юмора, словно озаряющего всю гигантскую картину розовыми лучами заходящего солнца» (Роза Люксембург. Адам Мицкевич. // Красная новь. 1929, № 6).
19. У царскай Расеі былі абражаны, што ўзьведзены ў Варшаве манумэнт Міцкевічу быў большы за помнік фельдмаршалу Паскевічу, які задушыў паўстаньне 1831 году
«Сооруженный на одной из лучших Варшавских улиц — Краковском предместье — большой и изящный монумент (в общем памятник красив, но фигура Мицкевича исполнена слабо) /.../ значительно превосходит размерами стоящий на расстоянии нескольких шагов от него памятник фельдмаршалу Паскевичу, закрепившему в 1831 году за Россией Привисленский край» (Л. Волков. Адам Мицкевич. К открытию памятника Мицкевичу в Варшаве. // Русский вестник. 1898, № 12).
20. Дакараў Тамаша Зана, што той ня ведае нямецкай мовы
«...Шкода, што ты не навучыўся добра нямецкай мове і нават англійскай; на нямецкай лягчэй знайсьці літаратуру, ды і болей зьмястоўную. На нямецкай мове цяпер толькі гістарычныя працы выходзяць выдатныя, і я пастараюся перасылаць табе якія-небудзь кнігі гэтага роду» (зь ліста да Тамаша Зана. 3.10.1828 г. / Адам Міцкевіч. Выбраныя творы. 2003).
Усе візуальныя матэрыялы ўзятыя з кніг і часопісаў, якія былі выдадзеныя ў 19-м і першай палове 20 стагодзьдзя і захоўваюцца ў Нацыянальнай бібліятэцы.
