Дзяды пачалі вяртацца ў агульнанацыянальны каляндар у 1987 годзе дзякуючы "Тутэйшым", а ў 1988-м, арганізаваныя "Тутэйшымі" і "Талакой", вярнуліся канчаткова — з імпэратыўным напамінам пра ахвяраў камуністычнага таталітарызму і на традыцыйным народным грунце адказнасьці перад продкамі.
Цягам вякоў Дзяды як каляндарны абрад былі каштоўнаснаю, сьветапогляднаю пазнакаю беларускай цывілізацыі. Зусім натуральна, што Міцкевіч — першы вялікі, усясьветна знаны творца XIX стагодзьдзя, народжаны ў Беларусі, — творам усяго свайго жыцьця лічыў паэтычную драму "Дзяды".
Твор гэта трагічны і містычны, складанай жанравай прыналежнасьці й дзіўнай кампазыцыі (з нумарацыі частак пачынаючы), поўны мэтафараў — і празрыстых, і дасюль не расшыфраваных, разважаць пра яго можна бясконца; лепш чытайма і перачытвайма "Дзядоў" у арыгінале і ў беларускіх перакладах.
Крыху пра Міцкевічавы "Дзяды" з моўнага гледзішча. Ужо назва Dziady — граматычна не зусім польская літаратурная, па-польску множны лік асабовага назоўніка dziad — dziadowie. Сам Міцкевіч падкрэсьлівае, што абрад памінаньня продкаў Дзяды бытуе на Літве (у тагачасным значэньні), у Курляндыі й Прусіі. Такім чынам, Дзяды розьняць Беларусь і ад Расеі, і ад кароннай Польшчы, дый ад Украіны.
Дзядоўская сымболіка лучыць усю складаную будову Міцкевічавага твору — ад народнага абраду на чале з Гусьляром да палітычна-філязофскіх алюзіяў і высноваў.
Лінгвіст і колішняя амбасадарка Польшчы ў Беларусі Эльжбета Смулкова ўвяла ў навуковае абарачэньне дасьледзіны Алімпіі Сьвяневічавай, родам з-пад Радашкавічаў. Яна даводзіць, што апетыя Міцкевічам Дзяды ў беларусаў былі перадусім восеньскім сьвятам, з паходжаньня дахрысьціянскім, якое стала пазьней неад'емнаю часткаю ўніяцкага календара. Расейская праваслаўная царква зацята з восеньскімі Дзядамі змагалася. Але Дзяды адзначалі і пад Расеяй — патаемна. Колішні Лепельскі павет, в. Бабынічы, запрашэньне духаў на могілках, дыялёг Старца і Хору:
Старац: У госьці мы к вам прышлі.
Хор: Дзяды, дзяды.
Старац: Mалачко прынясьлі.
Хор: Дзяды, дзяды.
Старац: Kaшу, мёду нясьлі.
Хор: Дзяды, дзяды.
Старац: Ня бойцясь, душы, ні ксяндзоў, ні папоў, самі сваі прышлі.
Хор: Дзяды, дзяды.
Старац: Ешце, пійце, душы.
Хор: Дзяды, дзяды.
Старац: Ешце, пійце ўсе.
Хор: Дзяды, дзяды…
Гэты аўтэнтычны запіс перагукаецца з заклёнамі Гусьляра з ІІ часткі Міцкевічавых "Дзядоў". Сам Міцкевіч прызнаецца: "…абрадавыя сьпевы, замовы і закляцьці вялікай часткаю пададзеныя дакладна, а недзе і даслоўна ўзятыя з народнай паэзіі".
У ІІІ частцы паэмы мэтафара ачышчальнага рытуалу Дзядоў — ужо пра лёс айчыны. Маладыя ўдзельнікі таемных віленскіх таварыстваў сустракаюць беларускі дзень памяці продкаў у кельлях-камэрах Базылянскіх муроў, куды іх кінула расейская ўлада. Правобразы герояў — рэальныя людзі: Конрад, за якім постаць самога паэта, Жагота — Ігнат Дамейка, філямат, будучы знакаміты навуковец, таксама арыштаваны ў лістападзе 1823 году, Тамаш Зан ды іншыя ўнівэрсытэцкія вальнадумцы — будучыя паўстанцы 1830—1831 гадоў. Сваімі ідэямі, творчасьцю, чыннасьцю яны стварылі ўмовы для новага беларускага адраджэньня канца XIX стагодзьдзя, бо пачалі зьвяртацца да культуры, традыцыяў, мовы беларускага народу.
Беларусізмы ў мове Міцкевіча бачылі ды сыстэматызавалі і польскія дасьледнікі, пачынаючы ад Галіны Турскай і Антаніны Абрэмбскай-Яблоньскай, і, вядома, беларускія навукоўцы — Станіслаў Станкевіч, Вітаўт Тумаш (псэўд. Сымон Брага), Генадзь Цыхун.
Серж Мінскевіч, аўтар поўнага перакладу "Дзядоў" на беларускую , абараніў дысэртацыю на тэму драмы, дзе таксама закранаў мову паэта. На беларускую "Дзяды" пераклаў цалкам і Кастусь Цьвірка, а фрагмэнты перастваралі Максім Танк, Максім Лужанін, Міхась Машара, Янка Сіпакоў.
Мовазнаўцы задаюць пытаньне, наколькі Міцкевіч выкарыстоўваў беларусізмы пад уплывам жывой беларускай мовы, якую чуў ад нараджэньня на Наваградчыне, у тым ліку ад старога слугі Блажэя з Завосься, а наколькі яны пранікалі ў ягоную творчую мову з тагачаснага так званага "культурнага дыялекту" польскай мовы, якім гаварылі адукаваныя па-польску людзі на этнічна няпольскіх тэрыторыях. (Да "пальшчызны крэсовай" мы абавязкова вернемся пазьней.)
Эльжбета Смулкова знаходзіць у Адама Міцкевіча мноства рэгіяналізмаў (то бок беларусізмаў), якія і выконваюць мастацкую ролю, і трапілі ў ягоныя тэксты незаўважна, натуральным чынам. У ліставаньні паэта беларусізмаў, у тым ліку граматычных, значна болей, чым у творах:
Przyślij mnie "Świteź" i inne Twoje nowe rymy ('Прышлі мне "Сьвіцязь" ды іншыя твае новыя вершы'), — просіць ён Яна Чачота. Тут замест przyślij mi — фактычна "прышлі мне". Zostałem jeden 'я застаўся адзін' (замест польскага zostałem sam). Шматкроць піша z im 'зь ім' (замест польскага літаратурнага z nim). Праф. Смулкова фіксуе ў Міцкевіча беларускія словы: szkodować, дай busi (замест buzi) і нават студэнцкі жарганізм Historia u mnie zawalana (заваленая; трэба zarzucona).
Асабліва шчодра Міцкевіч сыпаў беларусізмамі ў эпічнай паэме "Пан Тадэвуш", бо там пра малую радзіму. Праф. Генадзь Цыхун клясыфікуе іх, напрыклад, паводле ступені фанэтычнай палянізацыі (як з так званым поўнагалосьсем: з аднаго боку młódź — па-беларуску моладзь, па-польску młodzież, а з другога боку chołodziec і czereda). Г. Цыхун лічыць, што першыя Міцкевіч наўпрост уводзіць у польскую літаратурную мову, а другімі падкрэсьлівае мясцовы калярыт.
Чаго не разумеюць палякі
Але і ў "Дзядах" моўнае беларушчыны ня можа ня быць. У польскіх выданьнях драмы вялікі даведкавы апарат. Цікава, якія словы і выразы не зусім зразумелыя сучасным палякам. З камэнтароў да польскага выданьня 1995 году, якія трапілі ў двумоўнае выданьне Мінскевіча (тут іду ягонымі сьлядамі):
cudzy świat — у літаратурнай польскай гэта obcy świat. Па-беларуску чужы сьвет.
dotkliwa "уразьлівая, чулая". Як і беларускае датклівая. Па-польску dotkliwy — 'дакучлівы; які спрычыняе боль дотыкам'.
sumnienie "старапольская форма слова sumienie, якая пераважае ў Міцкевіча". І — дадам — ужываецца ў значэньні 'сумленьне'.
jeszcze rano (яшчэ рана назваць прозьвішча) — па-польску za wcześnie.
ani szaśnie "правінц. — nie zaszeleści". Шастаць, шаснуць у беларускай мове абазначае ня тое, што ў размоўнай расейскай. Шастаць, паводле І. Насовіча, — 'нешта кідаць з шумам'. Ані шасьне.
Turma замест "więzienie":
S t a r o s t a
Po turmach siedzi młodzież nasza,
Nam każą iść na bal*.
С т а р а с т а
Сядзiць па турмах наша моладзь,—
Нам загадаў прыйсьцi на баль.
(Пераклад С. Мінскевіча)
Граматычныя беларусізмы:
wytcze "старапольская форма, wytka" — вытча (ад тчэ).
mozgi "правінцыялізм — mózg". Па-беларуску толькі ў множным ліку: мазґі.
Панi Ралiсон (да кáта-сэнатара, які загадаў імітаваць самагубства яе сына, палітычнага вязьня): Gdzie ty! — znajdę cię, mozgi na bruku rozbiję..! У перакладзе С. Мінскевіча сэнатаравы мазґі, на жаль, прапалі: Дзе ты! Твой чэрап я на бруку разаб’ю..!
Сынтакс: u mnie cela ('у мяне кельля/камэра') — "русізм, характэрны для пальшчызны крэсовай, па-польску ja mam celę".
Міцкевіч ужывае слова stroik для апісаньня адзеньня модных дамаў, польскія камэнтатары тлумачаць, што гэта аздобленае пакрыцьцё галавы. Зьвяртаемся да беларускага дыялектнага матэрыялу — і беспамылкова знаходзім на роднай Адаму Наваградчыне: строік — галаўны ўбор, які даўней сталыя кабеты насілі пад хусткай.
А яшчэ куцьця, туман, гасьцінец, пірог, гляк, скрадаць, магільнік, май у значэньні 'зеляніна', людзкасьць у значэньні 'чалавечнасьць'... І нават выжнік і ніжнік — дама і валет у картах, у Ластоўскага вышнік і ніжнік. А яшчэ фанэтычныя беларусізмы zmije замест żmije 'зьмеі', pohański замест pogański з [г] фрыкатыўным…
Урэшце, фразэалягізмы:
oczy na łeb wybiegły "wytrzeszczyły się, wystąpiły z orbit". Вочы на лоб вылезьлі.
Straszny sąd — па-польску "sąd ostateczny". Што-што, а гэты выраз Міцкевіч, відаць, чуў зь дзяцінства па-беларуску, прычым у двух варыянтах: Страшны суд і Божы суд.
І нават ужыў яго ў жартоўным, але суворым сяброўскім папярэджаньні, адзіным рукапісным радку па-беларуску, які да нас дайшоў: Na Bożom sudzie wsiem w ż… budzie. (Хаця для нас цяперашніх скарочанае слова хутчэй русізм, маем сваё).
Імпэрыя і Беларусь
Слова дзяржава (па-польску państwo) — у фрагмэнце пра Пятра І ды яго наступнікаў, але ў вельмі актуальным кантэксьце:
Zagrabiać cudze dokoła dzierżawy,
Skradać poddanych, płacić cudzoziemców,
By zyskać oklask Francuzów i Niemców,
Ujść za rząd silny, mądry i łaskawy...
Разрабаваць суседнiя дзяржавы,
Перакупiць i звабiць iншаземцаў,
Каб захапленьнi чуць французаў, немцаў,
Што цар вялiкi, мудры i ласкавы.
Французы, немцы, колькi вам чакаць,
Калi вам давядуць указ царовы,
Калi ваш родны дом абложыць раць,
Бiчы ня вецер будуць расьсякаць.
I хоць ад горычы вам зойме мову,
Цар загадае выхваляць i славiць
Сiбiр, бiзун i кованыя боты,
Цi будзеце цара вы песьняй бавiць,
Сьпяваючы цяперашнiя ноты?
Пераклад С. Мінскевіча
Міцкевіч не прымае чужацкую ўладу і прысьвячае твор "пакутнікам нацыянальнай справы", "якія цярпелі перасьлед за любоў да Айчыны". Айчыны пад двума імёнамі.
Назвы Літва і Польшча ў "Дзядах" выступаюць у розных кантэкстах. Літва — родны край. Але пры гэтым ліцьвіны — дзеці адзінай маткі-Польшчы. Перакладнік С. Мінскевіч дзе-нідзе ў такіх выразах замяніў слова Польшча на Рэч Паспалітую, і пэўны рэзон у гэтым ёсьць — калі разумець яе як страчаную палітычную радзіму для Міцкевіча і ягоных аднадумцаў. Але, зь іншага боку, Польшча для паэта-ліцьвіна таксама і культурная мэтраполія, прынамсі з гледзішча мовы.
Зь Лiтвы пан, i па-польску? Не! У зман зьвялi?
Я думаў, што ў Лiтве ўсе цалкам маскалi,
— зьдзіўлена пытае камэр-юнкер у Варшаве.
Ёсьць у Міцкевічавых "Дзядах" і слова "Беларусь" — у ягоных уласных камэнтарах пра гандаль людзьмі. У змрочным і зноў жа мэтафарычным кантэксьце:
Кабетаў падчас голаду на Беларусi ў Пецярбургу прадавалi за дзьвесьце франкаў. З сорамам трэба прызнаць, што некаторыя польскiя паны зь Беларусi пастаўлялi гэты тавар.
Лякалізацыя гэтай Беларусі няясная, як і стасунак яе да Літвы. Але з выказваньняў Міцкевіча пазьнейшай пары ясна відаць: ён выдатна ведаў, што такое беларуская мова. Нагадаю дзьве клясычныя цытаты, крыху ўдакладніўшы іх пераклад:
Гаворкаю Белай Русі, званаю русінскай ці літоўска-русінскай (беларускай), размаўляе (…) больш-менш 10 мільёнаў; гэта гаворка найбагацейшая і найчысьцейшая; некалі яна разьвівалася [było ono (narzecze) niegdyś uprawne]: у пару незалежнасьці Літвы вялікія князі карысталіся ёю ў дыпляматычным ліставаньні.
(Зь лекцыі 1842 г.)
З усіх славянскіх народаў русіны, г. зн. сяляне Пінскай і частак Менскай і Горадзенскай губэрняў, захавалі найболей славяншчыны. У іхных казках і песьнях ёсьць усё. Пісаных помнікаў мала, толькі Статут Літоўскі пісаны моваю, найбольш гарманічнаю і найменш скажонаю з усіх славянскіх дыялектаў. Усё іхнае жыцьцё ў духу. На зямлі яны прайшлі ўсю гісторыю ў жахлівай галечы ды ўціску".
(Размова з А. Ходзькам, 1847 г.)
Апошні сказ цытаты ў беларускім дыскурсе цытуюць неахвотна. Бо надта ж выразная ілюстрацыя да самаўсьведамленьня "шляхоцкага народу" і адукаваных людзей Беларусі той эпохі: беларуская мова ёсьць, яна і чыстая, і прыгожая, і разьвівалася, і Статут Літоўскі напісаны па-беларуску, але… "пісьмовых помнікаў мала" і цягам вякоў гэта мова выключна гаротных сялянаў. Беларусы = сацыяльныя "нізы". Міцкевіч не заўважае, што пярэчыць сам сабе. Пэўна, не было як прызнацца ў тым, што і ягоныя продкі пачынаючы ад далёкага Міцькі (ад якога прозьвішча Міцкевіч) гаварылі акурат гэтаю моваю, а ня польскаю.
Дарэчы, пра Статут Літоўскі Адам Міцкевіч згадвае невыпадкова. Сын наваградзкага адваката, ён зь дзяцінства ведаў пра Статут, а потым і чытаў яго па-старабеларуску і ў першых польскіх перакладах (зь беларускім уплывам і не перанасычаных лацінізмамі). Як лічыў выдатны польскі гісторык права Юльюш Бардах, менавіта дзякуючы генію Міцкевіча нямала словаў і выразаў Статута трапілі ў польскую літаратурную мову.
"Тэатар Ч" паставіў "Дзяды" ў перакладзе Сержа Мінскевіча і ў адаптацыі Максіма Клімковіча
У кожным разе, слова Айчына ў творы Міцкевіча нашмат часьцейшае, чым яе імёны. Айчына і ёсьць галоўная гераіня драмы. А ў адказнасьці перад Айчынай — ключ да таемства Дзядоў, нацыятворчага для беларусаў.
