Рукапіснае Эвангельле, якое паходзіць з Наваградчыны, украінскія гісторыкі і мовазнаўцы называюць помнікам галіцка-валынскай традыцыі пісьменства і найкаштоўнейшай крыніцай вывучэньня ўкраінскае мовы. Што на гэта кажуць беларускія экспэрты?
Гісторыя рукапісу і перавыданьня
Украінскае выдавецтва «Горобець» прэзэнтавала ў Львове і Кіеве факсымільнае выданьне Лаўрышаўскага рукапіснага Эвангельля — у 1329 годзе, у пару Вялікага Княства Літоўскага, яно было напісана для манастыра пад Наваградкам.
Кнігу выдалі пры фінансавай падтрымцы Ўкраінскага культурнага фонду, які ўзначальвае жонка ўкраінскага прэзыдэнта Марына Парашэнка, у межах праекту «Вяртаем ва Ўкраіну культурную спадчыну». Арыгінал рукапісу зьберагаецца ў Кракаве (Польшча) у калекцыі бібліятэкі князёў Чартарыйскіх — нашчадкаў княскага роду Гедзімінавічаў.
У Беларусі гэты рукапіс лічаць беларускай гістарычнай каштоўнасьцю. У 2009 годзе Сьвята-Елісееўскі Лаўрышаўскі мужчынскі манастыр прасіў беларускія ўлады падняць перад Польшчаю пытаньне аб яго вяртаньні на гістарычную радзіму. Але перамовы аказаліся марнымі, а права на факсымільнае выданьне атрымала Ўкраіна.
Каштоўнасьць супольная, традыцыі напісаньня — украінскія
Украінскія выдаўцы і навукоўцы перакананыя, што Лаўрышаўскае Эвангельле ёсьць супольнай гістарычнай каштоўнасьцю чатырох краін — Літвы, Польшчы, Беларусі і Ўкраіны. Для выдавецтва «Горобець» гэта ўжо чацьвёртае факсымільнае выданьне рукапісаў — раней сьвет пабачылі Луцкае і Холмскае Эвангельлі XIV стагодзьдзя, а таксама Луцкі псалтыр 1384 году.
«Выданьне Лаўрышаўскага Эвангельля зьвязваюць зь Беларусьсю, дзе яно знаходзілася пэўны час і атрымала адтуль назву. Стварэньне ж гэтага рукапісу зьвязваюць са станаўленьнем Вялікага Княства Літоўскага, калі стараўкраінская мова была ўзятая за аснову пісьмовай мовы Вялікага Княства Літоўскага», — кажа дырэктарка выдавецтва Ганна Гарабец.
Паводле яе, польская бібліятэка, у якой зьберагаецца лаўрышаўскі рукапіс, дазволіла факсымільнае выданьне дзякуючы менавіта таму, што пабачылі ранейшыя працы ўкраінскага выдавецтва.
Факсыміле рукапісу ў новай кнізе дапоўненае пяцьцю навуковымі працамі — доктара гістарычных навук Людмілы Гнатэнка (Інстытут рукапісаў Нацыянальнай бібліятэкі Ўкраіны імя. В. Вярнадзкага, Кіеў), доктара гістарычных навук Вячаслава Карніенкі (намесьнік генэральнага дырэктара Нацыянальнага запаведніку «Сафія Кіеўская», Кіеў), польскай дасьледніцы Малгажаты Сморанґ-Ружыцкай (Кракаў), прафэсара Жытомірскага дзяржаўнага ўнівэрсытэту імя Івана Франка Віктара Майсіенкі і аднаго зь першых украінскіх дасьледнікаў Лаўрышаўскага Эвангельля Іларыёна Сьвянціцкага, які быў перакананы ў беларускім паходжаньні рукапісу. Усе іншыя навукоўцы мяркуюць, што Лаўрышаўскае Эвангельле пісалася ў галіцка-валынскіх традыцыях.
Дапаможнік ці напрастольны апракас
Гісторыкі дагэтуль ня могуць вызначыць часу і месца напісаньня Лаўрышаўскага Эвангельля. Але ня толькі гэтыя пытаньні выклікаюць навуковыя спрэчкі. У Беларусі лічаць гэты рукапіс напрастольным Эвангельлем (апракасам), ва Ўкраіне — навучальным дапаможнікам.
«Кніга ёсьць каштоўным сьведчаньнем таго, як у часы станаўленьня літоўска-рускага пісьменства ў ВКЛ вучылі пісараў і ілюмінатараў кніжнай справе і стварэньню богаслужбовай рукапіснай кнігі. З самага пачатку Лаўрышаўскае Эвангельле пісалася як практычны навучальны дапаможнік. У ім выкарыстаныя тэксты з розных пратографаў і зробленыя копіі з рознастылёвых аздабленьняў даўніх рукапісаў», — мяркуе ўкраінская дасьледніца Людміла Гнатэнка.
Паводле яе, у напісаньні Лыўрышаўскага Эвангельля бралі ўдзел мінімум пяць, а магчыма і больш, пісараў.
Моўныя асаблівасьці на карысьць украінскага дыялекту?
За ўвесь час дасьледаваньняў навукоўцы разглядалі моўныя і правапісныя асаблівасьці рукапісу і як заходнерускія (беларускія), і як сумежныя з паўночнымі дыялектамі Ўкраіны.
Прафэсар Жытомірскага дзяржаўнага унівэрсытэту імя Івана Франка Віктар Майсіенка перакананы, што Лаўрышаўскае Эвангелье адкрывае новыя гарызонты для вывучэньня гісторыі менавіта ўкраінскай мовы. Ён зьвяртае увагу на тое, што ў рукапісе сустракаецца шмат памылак.
«Для гісторыкаў і дасьледнікаў дыялекталёгіі гэтае Эвангельле — скарб. Пісары памыляліся ў бок размоўных асаблівасьцяў, і тое, што яны „памыляліся“ ва ўкраінскі, магчыма, галіцка-валынскі бок, — факт бясспрэчны. Тое, што мы пабачылі ў моўным дасьледаваньні, адназначна сьведчыць аб тым, што да напісаньня гэтага Эвангельля датычныя русіны, якія штодзённа размаўлялі ўкраінскаю моваю, і тысячы такіх апісак-памылак яны ўнесьлі ў яго. Пасьля дасьледаваньня гэтага Эвангельля я магу абсалютна ўпэўнена казаць, што яно мае найбольшы адсотак украінскіх размоўных рысаў», — тлумачыць Віктар Майсіенка.
У прыватнасьці, навуковец адзначае характэрны для ўкраінскай мовы пераход старога Ѣ (яць) у [і]. Напрыклад, слова «грѣшници» у рукапісу перадаецца як «гришници» (грэшнікі). Такім жа чынам гэтае слова пісалася ў Луцкім Эвангельлі XIV стагодзьдзя.
У той жа час Віктар Майсіенка падкрэсьліў, што гэтыя дасьледаваньні нельга разглядаць як прысваеньне лаўрышаўскага рукапісу ўкраінскай культурай:
«Як найменш пяць стагодзьдзяў яе гісторыі зьвязаныя зь Беларусьсю, з Лаўрышаўскім манастыром. Гэта ж немагчыма аспрэчваць! Але трэба, каб і іншыя факты прымалі. У пляне моўных асаблівасьцяў, пратографу — гэта рукапіс, да якога далучыліся пісары, магчыма сярод іх былі і беларусы. Але гэта вельмі добрая крыніца для вывучэньня гісторыі ўкраінскай мовы таго часу. І я запрашаю да дыскусіі сваіх беларускіх калег. Але тое, што датычыць мовы рукапісу, ягонага аздабленьня, мініятураў, — гэта бясспрэчна галіцка-валынская школа».
У сваю чаргу гісторык Вячаслаў Карніенка, намесьнік генэральнага дырэктара Нацыянальнага запаведніку «Сафія Кіеўская», мяркуе, што ва ўсіх дасьледаваньнях няма канчатковага вэрдыкту:
«Гэта кірунак для далейшага паглыбленага вывучэньня. Публікуючы гэтыя рукапісы, мы ствараем магчымасьці для вывучэньня і разуменьня гісторыі ўкраінскай мовы, украінскіх рукапісаў і наагул гісторыі культуры сярэднявечча. Гэтае Эвангельле — важны помнік літоўска-рускага часу».
Лаўрышаўскае Эвангельле вернецца ў Беларусь у выглядзе факсыміле
Факсыміле Лаўрышаўскага Эвангельля выдадзенае невялікім накладам — 300 асобнікаў. Але некалькі зь іх выдавецтва абяцае адправіць у Беларусь — у Лаўрышаўскі манастыр пад Наваградкам і ў Інстытут літаратуразнаўства імя Янкі Купалы.
«Гэта не камэрцыйнае выданьне. Мы будзем яго распаўсюджваць па бібліятэках, музэях, дзяржаўных установах, унівэрсытэтах. Мы абавязкова разгледзім заяўкі зь Беларусі, але для гэтага патрэбны афіцыйны запыт, бо мы мусім накіраваць Украінскаму культурнаму фонду справаздачу аб выкарыстаньні фінансавых сродкаў», — кажа Ганна Гарабец.
Паводле яе, ідэя выдаць факсыміле Лаўрышаўскага Эвангельля зьявілася ў 2015 годзе.
«З пачатку працы над гэтым выданьнем, а працавалі мы два гады, было вельмі цяжка зь фінансаваньнем. Мы пачалі шукаць партнэраў і хацелі, каб праект быў трохбаковым — Украіна, Польшча і Беларусь, каб кніга была выдадзеная супольна. Тады мы не знайшлі разуменьня і кантактаў, каб зрабіць трохбаковы праект. Ніхто не адгукнуўся, таму мы рабілі самі», — патлумачыла выдаўца.
У прыватнасьці, у выдавецтве сьцвярджаюць, што зь беларускага боку спрабавалі далучыць да працы Лаўрышаўскі манастыр і Інстытут літаратуразнаўства імя Янкі Купалы. Цяпер беларускія навукоўцы ў сваіх дасьледаваньнях змогуць скарыстацца ўкраінскім выданьнем Лаўрышаўскага Эвангельля.
Алесь Суша: «Помнік гэты моцна зьвязаны зь Беларусьсю»
Культуроляг, ініцыятар і выканаўца праектаў выданьня многіх факсымільных узораў кніжных помнікаў, намесьнік дырэктара Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі Алесь Суша выказаў шкадаваньне, што апошнім часам беларусы далёка не заўсёды ведаюць, што адбываецца ва Ўкраіне, а ўкраінцы мала ведаюць пра беларускія рэаліі.
«Гісторыя з Лаўрышаўскім Эвангельлем — вельмі яскравы прыклад: гэта помнік культурнай спадчыны Беларусі, але пры яго выданьні абсалютна ігнаруецца хоць нейкая сувязь зь беларускімі рэаліямі», — кажа Алесь Суша.
Лаўрышаўскае Эвангельле напісана на царкоўнаславянскай мове
«Гэта не ўкраінская мова, не беларуская, не кітайская ці француская — царкоўнаславянская мова. Натуральна, там можна знайсьці асобныя рысы нашага пісьменства — усходнеславянскага, назавем гэта так. Тым ня менш мова царкоўнаславянская.
Што да моўных асаблівасьцяў, то для XIII — XIV стагодзьдзя казаць пра нейкія сур’ёзныя разьмежаваньні ў старабеларускай і стараўкраінскай мовах амаль не даводзіцца», — тлумачыць беларускі навуковец Алесь Суша.
У той час мова пісьменства на тэрыторыі сучасных Беларусі і Ўкраіны была адна і тая ж. Зь некаторымі асаблівасьцямі, часам больш істотнымі для некалькіх аўтараў, чым для прадстаўнікоў, умоўна кажучы, Галіцка-Валынскага княства альбо Полацкай зямлі. Таму лякалізаваць па мове Лаўрышаўскае Эваньгельле не атрымоўваецца, — лічыць Алесь Суша.
Месца стварэньня рукапісу дакладна невядомае
Рукапіс датуецца прыблізна XIII — XIV стагодзьдзямі, хутчэй канцом трынаццатага. Дзе ён дакладна пісаўся, на жаль, не вядома, прынамсі, у самім рукапісе гэта ня пазначана, кажа Алесь Суша.
«Тым ня менш, усе ўкладныя запісы, то бок запісы ў самім рукапісе, якія паказваюць на месца яго знаходжаньня, на месца захаваньня і выкарыстаньня і датуюцца XIV-XIX стагодзьдзямі, зьвязаныя непасрэдна з Лаўрышаўскім манастыром пад Наваградкам. І, натуральна, гэтаму манастыру рукапіс належаў усю сваю гісторыю», — распавёў Алесь Суша.
Беларускі дасьледнік працаваў з арыгіналам рукапісу летам у Кракаве і на падставе свайго досьведу сьцьвярджае, што нічога наўпрост не паказвае на дакладную лякалізацыю менавіта яго стварэньня.
«Далейшае — і пераплёт, і выявы князя Войшалка — ужо нас зьвязваюць зь беларускімі землямі Вялікага Княства Літоўскага, у склад якога ў той час уваходзілі, вядома ж, і ўкраінскія землі. У той час ішло актыўнае змаганьне Галіцка-Валынскага княства з раньнім Вялікім Княствам Літоўскім. І фактычна само заснаваньне Лаўрышаўскага манастыра, як мяркуецца, правільна разглядаць у кантэксьце гэтага змаганьня. Бо галіцка-валынскія войскі нярэдка даходзілі і да Наваградку, як вядома, і тэрыторыя гэтая займалася войскамі з поўдня», — кажа Алесь Суша.
Ён таксама падкрэсьліў, што ў выніку аналізу мовы помніку Іларыён Сьвянціцкі, вядомы ўкраінскі мовазнаўца і адзін з патрыярхаў кнігазнаўчай навукі ва Ўкраіне, у свой час лякалізаваў гэты рукапіс менавіта на беларускіх землях і назваў яго беларускім.
«А гэта адзін з найбольш аўтарытэтных дасьледнікаў кнігі — і пісьма, і мовы ў старажытных кнігах. Ёсьць іншыя бачаньні, якія грунтуюцца збольшага на другасных разважаньнях. Але, паўтаруся, непасрэдных указаньняў на месца стварэньня няма. Ведаем дакладна толькі адно: з XIV да XIX стагодзьдзя рукапіс захоўваўся ў Беларусі.
Тым ня менш, помнік гэты вельмі і вельмі моцна зьвязаны зь Беларусьсю. Можа быць, ён зьвязаны і з Украінаю. Але пра гэта пакуль нічога ня сьведчыць. Тэарэтычна магло, але трэба правесьці асобнае дасьледаваньне», — лічыць Алесь Суша.
Факсымільнае выданьне Лаўрышаўскага Эвангельля ў Беларусі — «пытаньне нацыянальнага гонару»
Сур’ёзна казаць пра вяртаньне арыгіналу Лаўрышаўскага Эвангельля ў Беларусь не даводзіцца, хаця перамовы, якія вядуцца з 2009 году, працягваць варта, мяркуе навуковец.
«Але рэальна помнік знаходзіцца ў Польшчы. І сёньня, на жаль, мы ня маем легальных, юрыдычна абгрунтаваных прычынаў для вяртаньня. Гаворка ідзе пра магчымую плённую супрацу з польскімі калегамі — у аблічбаваньні, часовым экспанаваньні каштоўнай кнігі ў Беларусі, факсымільным выданьні».
У свой час Нацыянальная бібліятэка Беларусі ініцыявала працу дзеля факсымільнага ўзнаўленьня Лаўрышаўскага Эвангельля разам з выдавецтвам Беларускага экзархату, але, на жаль, справа з розных, найперш арганізацыйных, прычынаў не была завершана.
«Хаця мы пасьпелі зрабіць факсыміле і Полацкага Эвангельля, і Слуцкага Эвангельля. Нацыянальная бібліятэка самастойна выдала Тураўскае Эвангельле. Але да Лаўрышаўскага пакуль чарга не дайшла. Думаю, нам трэба будзе бліжэйшым часам гэтую працу зьдзейсьніць, пагатоў гэта пытаньне нацыянальнай годнасьці, нацыянальнага гонару», — перакананы Алесь Суша.
